Биыл сәуірдің 26-сында өтетін Қазақстан президентін ерте сайлау науқаны орталық сайлау комиссиясы жанындағы лингвистикалық комиссияның сынақтарынан басталды. Наурыздың 12-індегі деректер бойынша президенттікке кандидаттың мемлекеттік тілді еркін меңгергендігін анықтауға тиіс комиссия алты үміткерді сынақтан құлатып, төртеуін өткізді.
Лингвистикалық комиссия таратқан ақпаратқа қарағанда Қазақстан президенттігіне кандидат болып тіркелгісі келген Қанат Жұман «әдеби тіл нормаларынан жұрдай», Уәлихан Қайсар «өзінің қай ел азаматы екенін де білмейді», Есенбек Өктешбаев «қазақ тілінде сөйлем құрай алмаған». Лингвистикалық комиссияның сынақтан өте алмағандарға берген бағасы әлеуметтік желілелерде түрлі пікірлер мен талқылауларға түрткі болды.
Әлеуметтік желі қолданушылары лингвистикалық комиссия «мемлекеттік тілді еркін біледі» деп бағалаған Қазақстан халықтық коммунистік партиясының атынан ұсынылған Тұрғын Сыздықовтың қазақша шорқақ сөйлеген видеоларын бөлісіп, әжуаға айналдырды.
КЕЛІСПЕУШІЛЕР
Орталық сайлау комиссиясы жанындағы лингвистикалық комиссияның бағасына тіл сынағынан өте алмаған Есенбек Өктешбаев пен Уәлихан Қайсаров келіспейді. Есенбек Өктешбаев Facebook әлеуметтік желісіндегі парақшасында өзіне берілген уақыттан 40 минут бұрын
Президенттікке өзін-өзі ұсынған Есенбек Өктешбаев. Алматы. 13 қараша, 2013 жыл.
қолындағы шығармасын алып қойғанын айтады. Өзін негізінен қазақ тілінде жазатын қоғамдық белсенді санайтын ол: «Мырзатай Жолдасбаев маған не айтып отырғаныңды өзің түсінбейсің» деген баға берді» деп жазады.
Лингвистикалық комиссия сынағынан өте алмаған Уәлихан Қайсаровтың сөзінше әлеуметтік желілер мен БАҚ-тарда мінелген қателіктерін лингвистикалық комиссия автордың өзіне көрсетпеген.
- 2011 жылы да лингвистикалық комиссия солай жасады. Мен жазған шығармада 28 қате бар деп елді шулатты. Жоғарғы сотқа шағымданып шығармамды өзім зорға көрдім. Бірақ олар әлгі 28 қатенің үштен бірін де дәлелдей алмады, - дейді ол.
Уәлихан Қайсаров комиссияның қателіктерді көпшілікке жариялауына қарсы емес, «бірақ билікке ұнамайтындар ғана емес, билікшіл үміткерлердің жауаптары да бірдей жарияланауы керек» деп санайды.
Билікті сынаушы белсенді ретінде көрінген, 2011 жылы да лингвистикалық комиссия сынағынан өте алмай президент сайлауынан шеттетілген Уәлихан Қайсаров та, «Халыққа баспанасын қалдырайық» қоғамдық ұйымының жетекшісі, азаматтық белсенді Есенбек Өктешбаев та комиссия шешіміне саяси себеп түрткі болды деп есептейді.
«МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ САЯСИ ҚҰРАЛҒА АЙНАЛДЫРДЫ»
Оппзозициялық тәуелсіз саясаткер Әміржан Қосановтың пікірінше мемлекеттік тілді меңгеру, меңгермеу мәселесін лингвистикалық комиссия саяси мақсатқа айналдыруға кіріскен.
Саясаткер Әміржан Қосанов. Алматы, 10 желтоқсан 2013 жыл.
- Билікті сынап жүрген Есенбек Өктешбаев пен Уәлихан Қайсаровты өткізбеуі тек саяси мәселе ғана. Әрине, ол екеуі қазақ тілінде шешен сөйлей алады деуге келмес. Бірақ бұрынғы сайлауда қазақша сөйлей алмайтын Ғани Қасымовты (президентшіл Патриоттар партиясының төрағасы – ред.) өткізген соң мұндай комиссияға көпшіліктің сенімі азайды. Мәселен, өз басым билікшік коммунистік халықтық партия атынан түскен Тұрғын Сыздықовқа қазақ тілін еркін біледі деген баға бергенде күлдім. Интернетте жарияланған видеосюжеттен оның қазақшасы басқалардан еш асып тұрмағаны көрініп тұр, - дейді ол.
Қосанов мұндай сынақты көпшілікке жария түрде, ашық өткізуге шақырады.
Азаматтық белсенді Бақытжан Төреғожинаның айтуынша, «кандидаттарды іріктеу процесі мен орталық сайлау комиссиясының жұмысы бүгінгі саяси өмірдің айнасы».
- Егер прездент сайлауы мен оған іріктеу процесі заңға сай өтсе, азаматық қоғамның реакция мұндай болмас еді. Орталық сайлау комиссиясының Уәлихан Қайсаровтың өтінішін жариялауы жалпы талаптарға сай келмейді. Өйткені комиссия сынағына журналистер де, бақылаушылар да қатыстырылмайды. Уәлихан Қайсаров пен Есенбек Өктешбаевтың қазақша жақсы сөйлейтінін білетін, комммунист Тұрғын Сыздықовтың қазақша қалай сөйлейтінін көргендер үшін бұл процесс шынында күлкі туғызды. Шындап келгенде бұл процестің барлығы да негізгі кандидат үшін жасалып отырғанын көріп отырмыз,-дейді ол.
Бақытжан Төреғожина лингвистикалық комиссия жұмысын барынша жария түрде жүргізуді ұсынады. Ол үшін сайлау комиссиясы тікелей трансляция жасағаны жөн деп санайды.
- Өйткені президент қызметі - жария қызмет. Қазақстанда президент болғысы келетін адам мемлекеттік тілді білуге міндетті екені заңда жазылған. Сондықтан оған ешкім де қарсы келмейді, біз тек оның әділ өткенін қалаймыз, - дейді ол.
Лингвистикалық комиссия төрағасы Мырзатай Жолдасбеков (оң жақтан екінші) Назарбаевтың "қазақ халқының алдында бүгінге дейін өтпеген сыны жоқ" деді. Астана. 11 наурыз, 2015 жыл.
Наурыздың 11-і күні «Нұр Отан» партиясының съезінде сайлауға түсуге ниетті екенін мәлімдеген президент Нұрсұлтан Назарбаевтың тіл сынағын тапсырғаны туралы ақпарат іле-шала жарияланды. Басқа кандидаттардың жауабын бүге-шүгесіне дейін талдаған комиссия төрағасы Мырзатай Жолдасбеков президент Нұрсұлтан Назарбаевтың сынақ тапсыруын қысқаша сипаттады.
«Нұрсұлтан Назарбаев үш сұраққа жауап берді. Біріншісі - "Біздің күшіміз бірлікте", екіншісі - биыл 100 жылдығы тойланып жатқан Ілияс Есенберлиннің шығармашылығы туралы, оның үстіне Қазақ хандығының 550 жылдығы да бар. Үшінші сұрақ - еркін сөйлеу "Бабалар сөзі - даналық көзі. Артық-кем айтып неғылайын, Нұрсұлтан Әбішұлының қазақ халқының алдында бүгінге дейін өтпеген сыны жоқ. Осы сыннан да ол кісі ойдағыдай өтті» деді ол.
Мемлекеттік тіл сынағын ашық өткізу жайлы сын-ескертпелерге қатысты Азаттық тілшісі Орталық сайлау комиссиясының жанындағы лингвистикалық комиссиядан комментарий сұрады. Бірақ комиссия тілші сауалына жауап бермеді.
Лингвистикалық комиссия талаптарына сәйкес президенттікке кандидат болғысы келетін үміткерлер үш түрлі сынақтан өтуге міндетті. Бірінші, лингвистикалық комиссия ұсынған тақырыптардың бірін таңдап, көлемі екі беттен аспайтын жазбаша шығарма жазады. Екіншіден, комиссия ұсынған кітаптан көлемі үш беттен аспайтын мәтінді кібіртіктемей, еркін әрі мәнерлеп оқып шығуы қажет. Үшіншіден, үміткерлер өздеріне ұсынылған тақырып бойынша көпшілік алдында кемінде 15 минут сөз сөйлеуі тиіс. Осы сынақтан өткендерге президенттікке кандидат ретінде тіркелу үшін қол жинау құқығы беріледі.