Азаттық Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Тәуелсіз адамдар» жобасын жалғастырады. 1990-жылдардың басынан бастап осы уақытқа дейін моральдық тұрғыда беделді, қоғамдық пікірдің жетекшісі болған саясаткерлер, музыканттар, журналистер, экономистер, әртістер және танымал БАҚ өкілдерінен сұхбат аламыз. Жоба кейіпкерлері жаңа мемлекетте адам ретінде және маман ретінде алдына қандай мақсат қойғанын, 2016 жылы оның нәтижесі қандай болғаны туралы баяндайды.
Жобаның бесінші сериясында Қазақстанның бұрынғы бас прокуроры, қазір оппозициялық ЖСДП партиясының жетекшісі Жармахан Тұяқбай 90-жылдары қылмыскерлердің соттан қалай жалтарғанын, президент Нұрсұлтан Назарбаевқа репрессия жасайтын «құбыжықтың» не үшін қажет болғанын және қазір арнайы қызметтегі адамдардың қаншасы оппозицияны қолдайтынын айтады.
«1982 ЖЫЛЫ «БҰНЫҢ БӘРІ ҚАШАН БІТЕДІ?» ДЕП СҰРАДЫМ»
Вячеслав Половинко: - Совет Одағының ыдырауын қайда және қалай қарсы алдыңыз?
Жармахан Тұяқбай: - Ол бір күнде тарай салған жоқ. Ресми түрде солай көрінер, бірақ ыдырау үш-төрт жылға созылды.
Вячеслав Половинко: - Демек, одақтың күні біткенін сездіңіз ғой?
Жармахан Тұяқбай: - Әрине. Елімізде Желтоқсан оқиғасы болғанда және Жаңаөзен оқиғасында (1989 жылы – ред.) соны байқадық. Балтық елдерінде, Грузияда саяси процестер басталды, Ферғанада түрлі оқиғалар болды. Бұның бәрі байланысты еді – бір жағынан, Совет Одағы ыдырап, басқаруға шамасы келмей кетті, екіншіден – барлық республикалар тәуелсіздікті аңсай бастады. 1987 жылдан бастап одақтың ыдырауына қарсы тұру мүмкін болмады. Түсінігі бар жандардың бәрі оны сезінді. 1990 жылы болған Халық депутаттарының съезін одақтас республикалар арасында экономика мен саясатта қандай да бір байланысты сақтап қалуға ұмтылған әрекет деуге болар.
Вячеслав Половинко: - Өзіңіз бұл жағдайға күйзелдіңіз бе?
Жармахан Тұяқбай: - Жоқ, ол кезде мен елдегі жағдайдан жақсы хабардар едім. Совет Одағының коммунистік партиясының саясатына көзсіз сеніп, «ләббай» деген хал сол кезде партияның өзінде де болмады. Осыншама уақыт бойы санасын улап келген идеологиялық қалыптан көптеген адамдар бірден арылды.
Вячеслав Половинко: - Желтоқсан оқиғасы Одақтың тарауына ықпал еткен күштердің бірі болды дедіңіз. Оны басты сигнал деп атауға бола ма?
Жармахан Тұяқбай: - Тым құрығанда экономикалық жағынан және халықты әлеуметтік қамтамасыз ету тұрғысынан өзгеріс жасайтын кез жеткені 80-жылдардың басында-ақ белгілі болды. Тіпті Брежнев тірі кезде, мен республика прокурорының орынбасары болғанда прокурордан «Осының бәрі қашан бітеді?» деп сұрадым. Горбачев билікке келіп, шалағай реформаларын бастағанда тарау үрдісі жылдамдады, тұрғындардың әлеуметтік-экономикалық талабына қандай да бір саяси ұрандар қосыла бастады. Орталықтан дотация алып тұрған көптеген республикалардың өзі тәуелсіздік алсақ, Мәскеусіз-ақ тамаша өмір сүреміз деп санады. Оған біртіндеп патриоттық және ұлттық көңіл-күй қосылды. Өз тарихын еске түсіріп, жеке ұлттық ерекшелігі туралы сөз етті. Осының бәрі бірлесіп Желтоқсан оқиғасына әкелді.
Желтоқсан оқиғасына қатысқан (солдан оңға қарай) Ертай Көпесбаев, Түгелбай Тәшенов, Қайрат Рысқұлбеков, Қайыргелді Күзембаев сотта тұр. Алматы, 16 маусым 1987 жыл. Юрий Беккер түсірген сурет.
Вячеслав Половинко: - «Желтоқсаншылар» ісі бойынша мемлекеттік айыптаушы болдыңыз. 30 жылдан соң оларды қолдар ма едіңіз?
Жармахан Тұяқбай: - Әрине, қолдар едім. Билікке кім келуі керек деген ұранмен емес (қазіргі кезде олай айту оңай), режим толықтай жарамсыз, жаңа тәртіп керек деген ұранмен шығар едім.
Вячеслав Половинко: - Осы оқиғадан соң сізді астанадан аймаққа ауыстырды? Неліктен?
Жармахан Тұяқбай: - Кереғарлық осыдан туындады. Сол кезде мені мемлекеттік айыптаушы болуға мәжбүрледі, республика прокуратурасындағы жетекшілердің бірі ретінде бас тартуға құқығым болмады. Бірақ дәл сол кезде прокуратураға Совет Одағының Бас прокуратурасынан тексеріс келді де, маған ұлтшыл деген айып тақты. Қазақ мемлекеттік университетінде студенттер арасында 70-80 пайыз қазақтар болыпты, мен соны ішпей құптайды екенмін.
Вячеслав Половинко: - Сіз ұлттың санын реттеуге тиісті ме едіңіз?
Жармахан Тұяқбай: - Солай болса керек. (Күледі.) Мен республика прокурорының орынбасары болған сәттен бастап, Желтоқсан оқиғасына дейін прокуратура мекемелерінде қазақтардың саны екі немесе үш пайызға көбейгені анықталды. Мені ұлтшыл деп айыптады. Оған не істей аламын? Университеттен қазақ келеді, оған «Қазақ болғаның үшін алмаймын» деуім керек пе еді? Иә, ол кезде жариялап айтылмайтын теңдік ережесі бар еді: облыс прокуроры қазақ болса, орынбасары орыс болуы керек. Бірақ біз прокуратураға оқу нәтижесіне қарай қабылдадық.
Осы тексерістен соң Совет Одағының Бас прокуратурасының коллегиясы жиналды, мені республика прокурорының орынбасары қызметінен босатты.
Желтоқсан оқиғасынан кейін аяусыз тазалау болды, мен де соған іліндім.
Вячеслав Половинко: - Демек, Желтоқсан оқиғасы мен сіздің мемлекеттік айыптауға қатысуыңыз және осы тексеріс – сәйкестік қана ма?
Жармахан Тұяқбай: - Мүлдем олай емес. Бұл өзара байланысты жағдай. Таң қаларлығы, осы жағдайға дейін жарты жыл бұрын «СССР прокуратурасының құрметті қызметкері» төсбелгісін алған едім. Желтоқсан оқиғасынан кейін аяусыз тазалау болды, мен де соған іліндім.
«МАҢҒЫСТАУҒА ПРОКУРОР БОЛЫП КЕТТІМ. НЕҒҰРЛЫМ АЛЫСТА БОЛСАҢ – СОҒҰРЛЫМ ЖАҚСЫ»
Вячеслав Половинко: - Прокурордан Жоғары Кеңес депутатына қалай айналдыңыз?
Жармахан Тұяқбай: - Лауазымнан босатылған соң екі ай жұмыссыз отырдым. Резервте тұрдым, Торғай облысы прокурорының, Батыс Қазақстан облысы прокурорының және мемлекеттік арбитраждың орынбасары болуды ұсынды. Бірақ мен Маңғыстауға прокурор болып кеттім. «Неғұрлым алыс болсаң – соғұрлым жақсы» деп ойладым. Ол жерде Жаңаөзен оқиғасының ортасына түстім, халық мені жақсы таныды: қандай ұстанымда екенімді және қанша адамды репрессиядан, нақты айтқанда ажалдан құтқарғанымды білді. Кейін мен өз кандидатурамды ҚазССР Жоғарғы Кеңесі депутаттығына ұсындым. Мені сайлады, 90-жылы бірінші сессияда заңнама және сот-құқықтық реформа жөніндегі комитет төрағасының орынбасары қызметін иелендім. Саяси қызметім осыдан басталды.
Вячеслав Половинко: - 90-жылдардың соңында республиканың мемлекеттік прокуроры болдыңыз. Сізді «тазалауға» жіберген жүйе кешірген болып шықты ғой?
Жармахан Тұяқбай: - Кешірді. Ол кезде жағдай өзгерген еді. 90-жылдардың мамырында ССР Бас прокуратурасы маған Желтоқсан ісі бойынша сөгіс жариялады: өздері жүргізуге мәжбүрлеген іс бойынша жазалады. СОКП ОК-де «қазақ ұлтшылдығы» түсінігі жаман деген ұғымнан бас тарту басталды.
Вячеслав Половинко: - Сол кезде «Бас прокуратура – ІІМ - КГБ» үштігінде сіздің мекемеңіз қандай орын алды? Бәсекелестік, тіпті мекемелердің өштігі туралы әркез айтылады ғой.
Жармахан Тұяқбай: - Ол кезде өшпенділік болмады: бәрі бір жүйеге қызмет етті. Қарым-қатынас реттелген, бір мекеме басқаның қызметіне дөрекі араласпады, көз алартпады. Мемпрокуратура қылмыспен күрес және құқық бұзушылықтың алдын алуға жауапты еді. Одан бөлек, прокуратура мекемелері сол кездегі ең ауыр қылмыс – саяси және жеке тұлғаларға қарсы істерді тергеуге жауапты болды, яғни прокурордың рөлі басқалардан жоғары тұрды.
Оппозициялық ЖСДП партиясының лидері Жармахан Тұяқбай. 19 қазан 2016 жыл.
Вячеслав Половинко: - 90-жылдардың басында кейбір облыстардың бөлінуін, Ресей құрамына өтуін талап етіп, сепаратизммен айналысқандар болды ма?
Жармахан Тұяқбай: - 1991 жылы тамыз бүлігінен кейін тәуелсіздік алу туралы сөз болғанда оған қарсы тұру мен кедергі келтіру әрекеттері болды. Дұрысы, бұны жекелеген ұлт өкілдерінің тәуелсіз елдің ішінде барлық социалистік атрибуттарды сақтауға деген ұмтылысы десе болар. Атап айтсақ, кейбіреулер «Қазақ Республикасы» емес, «Қазақ Советтік Социалистік Республикасы» деп жазылуын талап етті.
Сепаратистік үрдістер кейін, Қазақстанның шығысы мен Оралда көрінді. Негізінен ол казактар мен орыс тілділердің құқығына шек қойылады деп санаған «Лад» қозғалысы еді, олар орыстар көп қоныстанған аймақтардың Ресейге қосылуы туралы мәселе көтерді.
Вячеслав Половинко: - Оларды қалай тоқтаттыңыздар? Ескерту жасап қана қойдыңыздар ма?
Жармахан Тұяқбай: - Іс-әрекеті мен мәлімдемесі заңның аясынан шығатын адамдарды шақырып, түсініктеме берген кезіміз болды. Әшейін «түр жасаушыларға» тиген жоқпыз.
«МЕМЛЕКЕТ ҚЫЛМЫСТЫҚ ӘЛЕМ ҚАЛЫПТАСТЫРҒАН ЗАҢМЕН ӨМІР СҮРДІ»
Вячеслав Половинко: - 90-жылдардың басындағы қылмыстық әлемді қалай сипаттар едіңіз?
Жармахан Тұяқбай: - Осыбір ауыр кезеңде нағыз қылмыскерлер бой көрсетті: ұрлау, тонау, қарақшылық, адам өлтіру. Елдегі заң базасы айтарлықтай әлсіз болатын. СССР қылмыстық кодексінен бас тарттық, өзіміздікі әлі жасалмады. Жаңа жүйе мен нарықтық экономика жүйесінде қандай да бір әрекеттің қылмыстық ахуалын анықтау қиын еді. Сондықтан қылмыскерлердің көбі – әсіресе, экономикалық және бизнес салада – өздерін өте еркін сезінді. Біз, мысалы, «пайызсыз несие» берген банк мекемелері басшыларын қылмыстық жауапкершілікке тарта алмадық. Қолынан келгендердің бәрі адамдарды алдады.
Оған қоса, жекешелендіру үдерісін бағалауда елеулі қиындықтар болды. Қолына тигеннің бәрін тасып кетті, қайсысы заңға қайшы, қайсы дұрыс екенін анықтау өте күрделі еді.
Вячеслав Половинко: - Заң жоқ кезде істі қалай шештіңіздер?
Жармахан Тұяқбай: - Еліміз қылмыстық әлем қалыптастырған заңмен өмір сүрді. Талан-тараж қорқынышты еді. Ол билік заңнамасының қаулысында жазылды, ал осы қаулы дұрыс, мынау бұрыс деп анықтама беретін заң болмады. Қылмыскерлер соны пайдаланды.
Бір қызығы, арсыз түрде бәрін жымқырған 95-жылдармен салыстырғанда, 90-жылдардың басында адамдар озбырлыққа баруға қорықты. Қалыптасқан тәртіп стандарты болды: мүмкін сотқа тартар, мүмкін бұл заң бұзушылық шығар деген үрей болды.
Вячеслав Половинко: - Бұзақылар прокуратураға кіріп, прокурорларды сатып алмақ болды ма?
Жармахан Тұяқбай: - Жоқ, о не дегеніңіз?! Әлбетте, құқық қорғау мекемелері ол кезде абыржып қалды. Кадрлар көптеп кете бастады – алдымен орыс тілді мамандар кетті. Олардың орнын кім көрінген басты – біліктілігі төмен адамдар келді. Жаңадан келгендердің моральдық-адамгершілік сапасы мен біліміне жеткілікті талап қойылмады. Дегенмен де, 95 жылға дейін (осы жылы Жармахан Тұяқбай бас прокурор қызметінен басқа қызметке ауысты - Азаттық) біреуді сатып алу деген жағдай болған емес.
Прокуратурада қызметті сатып алу деген ұғым мүлдем болмады демеймін. Жекелеген жағдайлар болған шығар, бірақ қалыптасқан жайт емес-тін.
Вячеслав Половинко: - Әдетте сол кезеңді бұзақылықтың даму дәуірі деп атайды. Құқық қорғау мекемелері сол кезде не істеді?
Бішкек пен Алматы арасындағы тас жолда мәйіттерді жинап үлгермеген кезіміз болды.
Жармахан Тұяқбай: - Аяусыз күрес болды, бірақ ресурс тапшы еді. Бішкек пен Алматы арасындағы тас жолда мәйіттерді жинап үлгермеген кезіміз болды. Қарақшылық шабуылдар күнде болып тұрды. Тұтас елде солай болды.
Вячеслав Половинко: - Ал түрмеде не жағдай болды?
Жармахан Тұяқбай: - Ең алдымен, түрме қызметкерлеріне төлейтін, тұтқындарды ұстайтын қаржы болмады. Адамдар асқа жарымай, түрмеде аштан өлді. Туберкулез кең тарады. Сұмдық заман еді.
Вячеслав Половинко: - Тапсырыспен адам өлтіру кезеңі де сол кезде басталды ғой.
Жармахан Тұяқбай: - Иә, шамамен 92 жылдан бастап. Алдымен Александр Свичинскийді өлтірді. Бұл істі тез аштық. Содан соң Иосиф Мильграм құрбан болды. Солайша қылмыстық әлем басшыларын жаппай өлтіру, бұзақылардың талас-тартысы басталды. Биліктің жоғары сатысындағы өкілдерге қатысты жемқорлық істерді тергеу тіпті қиын еді. Қылмыстың болғаны анық, бірақ заң жетілмеген, сондықтан заңды бұзған адамдар амалын тауып, жалтарып кететін. Тіпті іс сотқа жетсе де, ол жақта да құтылу жолын тауып жүрді.
«БӘРІ СҮТТЕН АҚ, СУДАН ТАЗА БОЛЫП ЖҮР»
Вячеслав Половинко: - Құқық қорғау мекемелерінде «таяқ жүйесі» (палочная система) сол кезде дамыды ма?
Жармахан Тұяқбай: - Жоқ, ол Геннадий Колбин басқарған кезде өркендеді. Жұмыс істеу мүмкін емес еді! Сенесің бе, маған Шевченкодан (Ақтау - Азаттық) ай сайын Алматыға келіп, Колбиннің 20-30 позиция бойынша берген тапсырмасын алу қажет болды. Шевченкоға ораласың – қайтадан кері қайту керек.
Жаңа заманда «таяқ жүйесі», әрине, біраз уақыт сақталды. Бірақ 90-жылдары ондай көрсеткішке көз жұма қарады.
Вячеслав Половинко: - 1995 жылы Мемлекеттік тергеу комитетінің жетекшісі болдыңыз. Құқық қорғау мекемесінің жұмысын жарыса істейтін ондай мекеме не үшін қажет болды?
Your browser doesn’t support HTML5
Тәуелсіз 25 жылдың бүтін бейнесі. 1995 жыл
Жармахан Тұяқбай: - Бұл осы құрылымдардың жұмысын оңтайландырып, оларға демократиялықты көптеп беруге арналған сот-құқықтық реформаның басы еді. Өкінішке қарай, 95 жылы басталған жұмыс әлі аяқталмай келеді. Бәрі тұрақты түрде ескі жүйеге тартады, бәрі қорқады. Мекеме аралық ұрыс-керіс те кедергі жасайды, әрқайсысы өзіне көбірек өкілеттік алғысы келеді.
1995 жылы назарбаевтық Конституцияны талқылаған кезде, мемлекеттік билік жүйесіндегі прокуратураның рөліне қатысты сұрақ туды. Прокуратураны конституциялық мекемеден құқық қорғау жүйесінің қатардағы мекемесіне айналдыру керек пе, әлде оны нақты күш ретінде қалдыру керек пе деген мәселе тұрды. Конституциялық мекеме мәртебесін қалдырсақ – мекемелік мүддесінен айыру үшін прокуратурадан тергеуді алып тастау керек еді. Сондықтан да Мемлекеттік тергеу комитеті құрылды.
Айта кетерлігі, мен тергеу комитетін құруға үзілді-кесілді қарсы болдым – жалғыз өзім Назарбаевтың алдында сөз сөйледім. Оны прокуратура қадағалай алмайтын құбыжық болады деп қорықтым. Мемлекеттік тергеу комитетін кейін елдің репрессия жасайтын мекемесіне айналудан сақтау қиын болатын еді. Дегенмен шешім қабылданды, бір қызығы, Назарбаев комитетті басқаруды маған тапсырды.
Комитет жоқпан пайда болды, ол екі жыл өмір сүрді. Құрамы жағынан команда өте күрделі еді, прокуратура тергеушілері, ІІМ тергеушілері, ҰҚК тергеушілері мен жедел уәкілдерді қамтыды. Штаттағы офицерлер санының өзі 35 мың адам болды. Әлбетте, бұл өте алып мекеме еді, бір жылдан соң оның бәрін игере алмайтынымызды түсініп, қылмыстың бір бөлігін тергеуді ІІМ-ге, тағы бір бөлігін – ҰҚК-ге беру керек екенін түсіндік. Ал тергеу комитетін өте қауіпті қылмыстар және жемқорлықпен күресетін органға айналдыру керек болды.
Біз осы бағытта әрекет еттік. Үздік мамандарынан айрылған мекеме екі жыл бойы қол қусырып отырды деп ойлайсыз ба? Билік күн сайын жүйкемізді жеді, 1997 жылдың қазанында Назарбаев Мемлекеттік тергеу комитеті коллегиясында сөйлеген сөзінде бізге ту тапсырды – содан соң комитетті тыныш қана таратып жіберді.
Вячеслав Половинко: - Сонда жұмсаған қажыр-қайрат ақталды ма? Әртүрлі құрылымдағы тергеушілерді алып шығып, екі жылдан соң орнына қайтарудың не мәні бар?
Жармахан Тұяқбай: - Тергеу комитетінің жалпы идеясы – жақсы. Бірақ оны ақылға салып сараптау керек еді. Бұл комитетпен бірге бір уақытта ішкі істер муниципиалды мекемесін құрып, ұсақ-түйек қылмысты биліктің жергілікті мекемелеріне тапсыру қажет еді.
Вячеслав Половинко: - Шерифтердің аналогы ма?
Жармахан Тұяқбай: - Иә, шерифтер. Ал комитет облысаралық қылмыспен айналысуға тиіс еді. Негізінде ол Тергеудің федералдық бюросының аналогы болуы керек болатын. Бірақ бұл істі соңына жеткізуге мүмкіндік бермеді, қазір қылмысты ашу бойынша өкілеттікті мекемелерге дұрыс бөлу мәселесі әлі шешілмеді.
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевты ұлықтау. 1991 жыл.
Вячеслав Половинко: - Күш құрылымдарындағы жұмысыңызға президент Назарбаев қалай ықпал етті? Онымен қандай да бір қарым-қатынасыңыз болды ма?
Жармахан Тұяқбай: - Тамаша қарым-қатынаста болдық. Қазіргі кезде, Назарбаевтың қарсыласы ретінде әртүрлі нәрсе айтуым мүмкін, бірақ ол маған жұмыс істеуге кедергі келтірді деп өтірік айта алмаймын. Бөгет болған да шығар, бірақ оны басқаша әдіспен істеді. Мен істі сотқа жіберемін және ештеңе өзгерте алмаймын. Ал біреу судьяға бұйрық береді – бәрі бірден өзгеріп кетеді.
Вячеслав Половинко: - Назарбаев сіздің кезіңізде күш құрылымдарына баса мән берді ме?
Жармахан Тұяқбай: - Жоқ, күш аппараты кейін күшейді. Қазірде күш құрылымдары – патшалар мен құдайлар деп айтпас едім. Бәрі өздерін керемет санайды. Бірақ 2000 жылдан бастап күш құрылымдарын саяси ангажирлеу үдерісі күшейді. Олар саяси тапсырыстарды орындай бастады. 2000 жылға дейін ондай құбылыс қатты байқалмайтын.
Вячеслав Половинко: - 90-жылдары «президентті қорлағаны» үшін адамдарды соттайтын еді ғой.
2000-жылдардың басында қылмыстық кодекстің өзі саясилана бастады: заңдар репрессиялық сипатқа ауысты.
Жармахан Тұяқбай: - Бұл саяси бап емес. Қылмыстық кодексте солай жазылған. Ол жерде «президентті қорлағаны үшін» үш жылға дейін бас бостандығынан айыру керек деп жазса, оны саяси бап деп танып, адамды жауапқа тартудан бас тарта алмаймын ғой. 2000-жылдардың басында қылмыстық кодекстің өзі саясилана бастады: заңдар репрессиялық сипатқа ауысты. Президентті қорлау туралы бапты 90-жылдары алып тастады. Сосын қайтадан енгізді.
«КҮЛ БОЛМАСАҢ, БҮЛ БОЛ ДЕГІМ КЕЛДІ»
Вячеслав Половинко: - 2004 жылы сіз парламентке сайлауда жаппай бұрмалау болды деп мәлімдедіңіз. Бірақ 1999 жылы да сайлауға түстіңіз ғой. Ол кезде бұрмалау болмады ма?
Жармахан Тұяқбай: - 1999 жылы мен бір мандаттық округ бойынша сайландым, сондықтан сол жердегі жағдайды ғана білдім.
Вячеслав Половинко: - Ол жерде бұрмалау болмады ма?
Жармахан Тұяқбай: - Болмады деп ойлаймын, оған негіз де жоқ еді. Мен сайланған округте маған қарсы кімді шығарамыз деген мәселе туындады. Бәрі бас тартты. Сондықтан сайлаудың қалай өткеніне немқұрайлы қарадым. Иә, сайлауалды науқанды өткіздім, бірақ өтетініме сенімді болдым. Сайлаудан соң 90 пайыз дауыс жинағанымды естідім. Екі күннен соң бұл цифр 83 пайызға айналыпты. Неліктен екенін сұрамадым, мүмкін Назарбаев «менен көп дауыс жинады» (президенттік сайлауда) деп ренжіген шығар деп ойладым (Күледі)
Вячеслав Половинко: - 2004 жылғы бұрмалау туралы қалай білдіңіз?
Жармахан Тұяқбай: - 2004 жылы партиялық тізім бойынша өттім, «Отан» партиясының тізімінде партия төрағасының орынбасары ретінде бірінші тұрдым. Барлық аймақты араладым, сайлауалды кездесулер өткіздім, менімен және басқа партия өкілдерімен кездеу қалай ұйымдастырылғанын көрдім. Бүкіл республика бойынша сайлау технологиясын түсініп тұрдым, кімнің шамамен қанша дауыс алатынын сараптай алатын едім. «Отан» ұсынған партиялық тізім бойынша немесе бірмандатты округ бойынша келген кандидаттардың бәрі қалыпты адамдар еді, бірақ өз пікірлері, тәуелсіз көзқарасы болатын, бұрынғы парламент шақырылымдарында еркін ойларын білдіріп жүрген азаматтар еді. Сол адамдарға қатысты дауыс беру нәтижесі бұрмаланды, оған селсоқ қарай алмадым.
«Доғарыңдар, «Отан» бәрібір де өз 50 пайызын алады, неден қорқасыңдар?» дедім.
Сайлау күні кімге хабарласпадым дейсіз. «Доғарыңдар, «Отан» бәрібір де өз 50 пайызын алады, неден қорқасыңдар?» дедім. Партиялық тізім бойынша небәрі он орынға таластық. Бес орынды онсыз да аламыз, ал қалғаны бір мандатпен келгендер, олардың да көбі «отандықтар». Лайықты адамдарды президент әкімшілігіне ұнамдылармен ауыстырып жатқанын көргенде шыдай алмадым. Тіпті Назарбаевтың өзіне қоңырау шалып, бассыздықты тоқтатуды сұрадым.
Вячеслав Половинко: - Ол не деді?
Жармахан Тұяқбай: - Басында «бәрін реттеймін» деді, кейін «өтіп кетті, ештеңе істей алмаймын» деді.
Вячеслав Половинко: - 2004 жылы көпшілік алдында мәлімдеме жасаған кезіңізде президент әкімшілігі қалай қабылдады?
Жармахан Тұяқбай: - Бәрі есеңгіреп қалды. Бастапқы бірнеше күн бойы менімен қалай сөйлесерлерін білмеді. Кәдімгідей жұмысқа бардым, мәжіліске төрағалық жасадым. Басында «шара қабылдау керек» деген мәлімдеме болды: сайлау нәтижесін өзгертіп, бұрмалаушыларды жауапкершілікке тарту туралы айтылды. Президент олай істемесе, өзім қажетінше әрекет етемін дедім.
Вячеслав Половинко: - Мәлімдеме жасаған кездің өзінде президентке ашық қарсы шыққандай болмадыңыз ба?
Жармахан Тұяқбай: - Солай көрінген шығар, бірақ басқа амалым болмады. Ары қарай не боларына немқұрайлы қарадым. Тіпті оппозицияға кетсем деген де ойым болмады. Күл болмасаң, бүл болыңдар деп масқарадан аулақ кеткім келді.
Вячеслав Половинко: - Бұдан соң Назарбаевпен сөйлестіңіздер ме? Өз аузынан сол туралы айтты ма?
Жармахан Тұяқбай: - Иә, кездесіп, осы мәселені талқыладық.
Вячеслав Половинко: - Сізге ренжіп қалмады ма?
Жармахан Тұяқбай: - (Күледі). Тіпті ренжіген күнде оны қалай айтады? Оған ескерттім ғой. Соңғы рет бетпе-бет кездескенде де оған айттым: жарайды, «өз» адамдарыңды округ бойынша сайладыңдар, «Ақжолға» тиесілі үш орнын берсеңдерші, олар 30 пайыз жинады ғой. Алаңды тегіс тазалаудың керегі не, қандай да бір плюрализм болсын да. Осындай әңгімелер болды.
«АРНАЙЫ ҚЫЗМЕТ АРАСЫНДА БЕДЕЛІМ БАР»
Вячеслав Половинко: - Оппозицияға кеттіңіз, ал сізді сол жылдары ҰҚК-ге жұмыс істегеніңіз үшін айыптайды. Оның бәрін терістейсіз. Басқа кейіпкерлерден естігеніміз, ҰҚК оппозициямен жұмыс істеген екен. Шындығы қайсы?
"Әділетті Қазақстан үшін" оппозициялық қозғалысының жетекшілері. Солдан оңға қарай: Ораз Жандосов, Заманбек Нұрқаділов, Жармахан Тұяқбай, Алтынбек Сәрсенбаев, Болат Әбілов, Асылбек Қожахметов және Гүлжан Ерғалиева. Алматы, 2005 жыл.
Жармахан Тұяқбай: - Режимге қарсы құрылымда агенттері болмаса арнайы құрылым өз мәнін жоғалтады. Биліктің кез келген қарсыласымен – әсіресе, авторитарлы режимде – арнайы қызмет өкілдері «жұмыс істеуі» керек. Тіпті біздің партияда «агенттер жоқ» деп айта алмаймын. Бола берсін! Құпия болатындай не істеп жатырмыз? Олар біздің іс-әрекетіміз туралы білуі керек – білсін. Қазір саған айтып отырған сөзімді барлық жерде айтып жүрмін.
Вячеслав Половинко: - Бірақ сіздің өзіңізге ҰҚК ұсыныс жасамады ма?
Жармахан Тұяқбай: - Қымбаттым, мен құқық қорғау мекемесінің жетекшісі болдым, арнайы қызметтегі негізгі басшының бірі болғанмын. Маған кім келуі мүмкін?
Вячеслав Половинко: - Әріптестеріңіз.
Жармахан Тұяқбай: - Әріптестер… Олармен қазір де кездесемін... маман ретінде! Бірақ өз мүддемді сатпаймын! Арнайы қызмет мені біледі, құрметпен қарайды, олардың арасында беделім бар. Бұл менің өмірім, өмірбаяным.
Вячеслав Половинко: - ҰҚК арасында оппозицияны ашық қолдайтындар бар ма?
Бәрінің басы істеп тұр. ҰҚК-де ақымақтар аз. Еркін ойлылар жетерлік, бірақ олар өздеріне мемлекет тапсырған қызметті атқарады.
Жармахан Тұяқбай: - Бәрінің басы істеп тұр. ҰҚК-де ақымақтар аз. Еркін ойлылар жетерлік, бірақ олар өздеріне мемлекет тапсырған қызметті атқарады.
Вячеслав Половинко: - Түсіндіріп өтіңізші, неліктен 90-жылдардың соңынан бастап оппозицияда алауыздық бар? Неге оппозиция біріге алмайды?
Жармахан Тұяқбай: - Біріншіден, бұл демократия. Бәрі бір бұйрықпен тұрып, отыру керек деген сөз дұрыс емес. Әркімнің өз мүддесі бар. Мен үшін олардың басты қасиеті – қазіргі режимді сынайды. Олармен араласпауым да мүмкін, бірақ олар қазіргі тәртіпті, еркіндігі жоқ өмірді сынайды. Оппозицияның өз арасында дауы болуы мүмкін, өмірде бәрі болады.
Вячеслав Половинко: - Оппозициялық партиялар «сүзісіп» жүргенде биліктегі партиялар өздерін жайлы сезінеді.
Жармахан Тұяқбай: - Ең сұмдығы сол. Оппозиционерлерге әркез айтқанмын, айтып та келемін – қымбаттыларым, біздің бір басты қарсыласымыз бар – қазіргі режим, оның елді қайда бастары белгісіз. Әртүрлі мәселелерге байланысты келіспеуіміз мүмкін. Бір-біріңмен сөйлеспеңдер. Бірақ зиян келтірудің керегі не? Онсыз да азбыз. Онсыз да әлсізбіз... Дегенмен, кім білсін, арнайы қызметтің де үлесі бар шығар.
Сұхбатты орыс тілінен аударған – Динара Әлімжан.