Кітаптар ескіре ме? Кітапқа қызығушылықты қалай оятуға болады? Қазақстанның кітап нарығы балаларға не ұсына алады? Комикстерге қызығу кітап оқуға жата ма? 20 қараша – Бүкіләлемдік балалар күні. Азаттық атаулы датаға орай жазушы әрі Қазақстандағы балаларға арналған фэнтези жанрындағы алғашқы кітаптардың авторы Лилия Калауспен сөйлесті.
ҚОСАЛҚЫ САУАТСЫЗДЫҚ – ТЕРРОРИЗМ СӨЗІНІҢ «СИНОНИМІ» ТӘРІЗДІ
Азаттық: Қазір балалар мен жасөспірімдер кітап оқи ма?
Лиля Калаус: Иә. Әрине, менің замандастарым қазіргі балаларға қарағанда көбірек оқитын. Неге бұлай екені түсінікті де, қазір уақыт басқа. Біздің кезімізде балалардың кітаптан басқа қызығы болмады. Қазіргі балаларда интернет, фильм, мультфильм қарау мүмкіндігі бар. Олар спортпен шұғылданып, қалаған дүниесімен айналыса алады. Бізде таңдау аз болды. Кітапты көп оқуымыздың сыры осында жатыр.
Бұрын оқу көпшілікке қолжетімсіз дүние болатын. Билік өкілдері ғана хат танитын. Қазір халықтың бәрі сауатты. Бірақ осы қабілетімізді Facebook қараудан басқа жерде пайдалана бермейміз.
Жауаптың қысқа нұсқасы да бар. Кітап дүкендерінде балалар әдебиеті көп пе? Олар сатылмайтын болса, кәсіпкерлер сөреге мұндай кітаптар қояр ма еді? Дүкеннен балалар әдебиеті үзілмесе, демек, кітап оқитын балалар әлі де бар деген сөз.
Жазушы Лилия Калаус
Азаттық: Балалар мен жасөспірімдердің көбі, тіпті, 20 жастағы азаматтардың өзі қалың кітаптарды оқуға қорқамыз дейді. Кітапқа қызығушылық қалай қалыптасады? Баланы кітапқұмар етіп өсіруге бола ма?
Лиля Калаус: Ересек, қарт адамдардың өзі шағын мәтіндерді оқуға көшіп жатыр. Әлеуметтік желіде де лонгридтерге ешкім қызықпайды.
Менің ойымша, бұл мәселенің шешімі бар. Тұрақты жұмыс істесе, баланы кітап оқуға дағдыландыруға болады. Бұл – бірінші кезекте, ата-ананың жауапкершілігі. Олар баласын кітап оқуға баулыса, түптің-түбінде көздеген мақсатына жетеді. Мәселе – басқада, қазір уақыт – ақша. Күні бойы отбасын асыраймын деп шапқылап жүрген ата-анада баласына көңіл бөліп, бірге отырып, кітап оқуға уақыт жоқ. Осыдан тұйық жүйе қалыптасады. Бірақ оны бұзуға болады. Ондай мысалдарды да білемін.
Басында тұрақтылық керек: күнде тым құрығанда 10 минут бөліңіз. Кейін бұл уақытты жарты немесе бір сағатқа созуға болады. Күнде болмаса, аптасына үш рет режимді бұзбай кітап оқыңыз.
Балаға кез келген жаста, тіпті жасөспірім болса да, кітап оқып беруге болады. Бұл өте жақсы тәжірибе, ол отбасы мүшелеріне эмоция бөлісуге, бір-бірін қолдауға көмектеседі. Ата-ана үшін балаға кітап оқып беру онымен қарым-қатынас құрып, сөйлесуге мүмкіндік береді. Біз көбіне балалармен сөйлесе бермейміз.
Біреулер жазу мен оқу дағдысы қажет болмайды деп айтуы мүмкін. Шын мәнінде, кітап бетіндегі немесе гаджет экранындағы мәтін болсын, бәрібір жазумен тығыз байланысты мәдениетте өмір сүріп жатырмыз. Әлеуметтік желіде қалай сөйлесеміз? Жазамыз. Ойыңды қаншалық еркін әрі жеңіл жеткізетініңе қарай оқырмандарың да, лайктарың да көп болады.
Бұл машық жұмыста да қажет болуы мүмкін. Балалар мектеп бітіріп, жоғары оқу орнына түседі. Онда студентке негізгі идеяны бөліп алуды, көп ақпарат іздеп, оқып, оны қажетіне жаратуды, дұрыс сұрақ қоюды білу керек. Осының бәрі айналып келгенде, жазу және оқу мәдениетімен байланысты.
Сонымен баланың кітапқа қызығушылығын оятуға тырысу керек пе? Әрине. Адамның бүкіл өмірі осыған байланысты. «Қосалқы сауатсыздық» деген термин бар. Қарапайым тілмен түсіндірсек, мұндай адамдар әріп танып, сөз құрай алғанымен, әңгіменің төркінін, мағынасын түсінбейді.
Қосалқы сауатсыздық өте қауіпті. Өйткені біздің қоғамда нұсқаулық, түсініктеме көп. Адам белгілі бір құрылғы қалай жұмыс істейтінін түсінбесе, токқа түсіп қалуы мүмкін. Бұл – оның жеке мәселесі дейік. Ал егер дәл осындай маман жұмыс барысында қателік жіберіп, оның әрекетінен жүздеген адам зардап шегуі мүмкін болса ше? Мұндай жағдайда қосалқы сауатсыздық “терроризм” сөзінің “синониміне” айналады. Бұл – салмақты мәселе. Көп мемлекет осы мәселені шешуге бас қатырып отыр.
БАЛАЛАРҒА ҚОРЫҚПАЙ БЕРУГЕ БОЛАТЫН КІТАПТАР
Азаттық: Балаларға кезінде өзіміз оқыған кітаптарды беруге бола ма? Әлде олар ескіріп қалды ма? Қазіргі балалар нояндар, капитан Блад, «Қазына аралы» сияқты хикаяларға қызыға ма?
Лиля Калаус: Классикалық кітаптар ескірмейді. Ескірген кітап көзіміздің алдынан жоғалып, ол туралы бәрі ұмытып кетеді. Әзірге «Үш ноян» кітабы жоғалған жоқ. Бұл шығарма желісімен жаңа фильмдер түсіріліп жатыр, ескі кинолары да жақсы қаралады. Кітап көп оқылмайтын елдердің өзінде халық Д’Артаньян туралы естіген. Бұл классиканы ұмыттырып, есептен шығарып тастауға 10-15-30 жыл аз екенін көрсетеді. Мұндай туындылар жүз жылда бір-ақ ауысады.
Бұл кітаптар ескірген күннің өзінде, шығарма ретінде құндылығы жойылмайды. Классикалық кітаптарды балаларға қорықпай беруге болады. Өйткені ондағы моральдық принциптер ескірмейді.
«Балалар мұндай кітаптарға қызыға ма?» деген сұрақтың жөні бөлек. Бұл кітаптың ескілігіне емес, кітап оқу дағдысына барып тіреледі. Яғни, классикаға жататын кітаптардың балаларға қызық болуы, олардың үлкен әрі күрделі мәтінді қабылдау қабілетіне, жанында хикаяны түсінуге көмектесетін ата-анасының болуына байланысты. Бұған көп фактор әсер етеді.
Өзіңе ұнаған кітапты балаға ұсынуға бола ма? Әрине! Бұл – бірінші кезекте, жасалуы керек нәрсе. Бала күніңізде «Карлсонды» жақсы көрген болсаңыз, ол туралы өзіңіз ұнатпайтын «Мери Поппинске» қарағанда жақсырақ әңгімелейсіз.
Көбіне ата-аналар өзіне ұнайтын кітабын балаларына оқып, қазір бірге отырып, тебіреніп жылаймыз деп күтеді. Бірақ барлық кезде олай бола бермейді. Бала күнімдегі сүйікті кітаптарымның көбі балаларыма ұнаған жоқ. Олар өздері үшін жаңа кітаптар тапты. Бұған тек қуандым.
Классикалық немесе заманауи әдебиет болсын, жақсы кітап балаларға ғана арналмауы керек. Ол кез келген жастағы адамға ұнауы тиіс. Карлсон, Винни Пух туралы кітаптарды бәрі оқи алады. Солай болуы керек, өйткені жақсы жазушы кітаптың ата-анаға да қызық болуы керегін ескереді. Кітаптың мақсатты аудиториясы үлкен болған сайын, жазушының кәсібилігі де арта түседі.
Азаттық: Нарықта 1980-1990-жылдары өскен адамдарға аты белгісіз авторлардың туындылары көбейіп кетті. Мұндай көп кітап ішінен өзімізге керегін қалай таңдаймыз?
Лиля Калаус: Бірінші кезекте, кітап мәдениетіңіздің деңгейіне қараңыз. Чуковскийді оқып өскен адамдар баласына да дәл осы кітаптарды сатып алып, Хәрри Поттермен өскендер балаларын сүйікті сиқыр әлемімен таныстырғысы келеді. Бұл жақсы. Өйткені екеуі де — классика, тамаша кітаптар.
Ақпарат толы заманда қолымызда кітаптар классификациясы, ең үздік туындылар тізімі сияқты ресурс көп.
Бізге тек соны ашып, оқу ғана қалды. Тым болмаса, бір жол немесе жарты бет оқуымыз керек. Өзіңіз кітап оқудан жиреніп тұрсаңыз, балаға ұсынбай-ақ қойыңыз. Адам, тіпті, кішкентай бала да, жаны нені қалап тұрғанын жақсы біледі.
Бала кітап қызық емес десе, мәжбүрлеудің қажеті жоқ. Үндемей көніп, басқа кітап ұсыну керек.
ОҚЫРМАН, ЖАЗУШЫ, БАСПАГЕР: ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖАҒДАЙ
Азаттық: Зира Наурызбаевамен бірге «Бату және оның достары туралы үш кітап жаздыңыз. Бұл шығармада қандай хикая баяндалады? Оқырман кітапты қалай қабылдады? Балалар әдебиетін жазуға қалай келдіңіз?
Лиля Калаус: «Алтын тостағанды іздеу. Бату және оның достарының бастан кешкендері» деп аталатын алғашқы кітабымызды 2000-жылдардың ортасында, балаларым кейіпкерлермен қатарлас —11-12 жаста болғанда жаздым.
Зирамен бұрыннан доспыз. Бірде балаларымыз қандай кітаптар оқитынын талқыладық. Оның балалары – қазақтілді ортада, менің балаларым орыстілді ортада өскен. Бізге тәжірибе алмасып, әртүрлі ортада өсіп жатқан балалар қандай кітаптар оқитынын білу қызық болды.
Бәрі Хәрри Поттерді оқиды екен. Бұған ренжіген жоқпыз, бірақ «балаларымыз неге қазақстандық жазушыларды оқымайды?» деп қынжылғандай болдық. Сұраққа жауап іздеп, елде балаларға арналған шығармалар жазатын жазушылар жоғын түсіндік. 2000-жылдардың ортасында «Менің атым Қожадан» басқа жасөспірімдер оқитын кітап болмады. Бұл жерде қазақ не орыс тілінде болсын, автор Қазақстан туралы, өзімізге таныс мәселелерді көтеріп жазатын отандық әдебиет туралы айтып отырмын.
«Ертегілер бар ғой» дедім. Зира ертегілер мәселесін талдап берді. Ертегі қазақ мифологиясымен тығыз байланысты. Ол кезде қазақ мифологиясын зерттеу қолға алына қоймаған еді. Қазір әртүрлі зерттеушілердің еңбегі бар, бірақ бұл тақырыптың әлі де ашылмаған тұстары көп. Сондықтан ертегі жинақтары совет одағы тұсында жасалған идеологиялық түзетулермен, сол кездегі қалыппен шығады.
«Енді қайтеміз? Сонда балаларымыз не ертегіні, не заманауи әдебиетті білмей ме? Олардан ертең қандай азамат өсіп шығады? Балаларды туған жерін сүюге қалай тәрбиелейміз?» деп ойландым. Патриотизм, отанды сүю деген – жауыр болған тақырып. Бірақ жас ұрпақты патриотизмге тәрбиелеуіміз керек. Отансүйгіштік пропаганда, ақыл айту сияқты ескі әдістермен емес, жастарға қызық тілде берілуі тиіс. Бұл – қиын, бірақ маңызды жұмыс.
«Алтын тостағанды іздеу. Бату және оның достарының бастан кешкендері» атты трилогия авторлары Лилия Калаус және Зира Наурызбаева.
Біз кітап жаздық. Балаларымызға ұнады. Оларға Қазақстан, өзіміздің балалар туралы кітаптар барын көрсеттік. Алғашқы кітабымыз екі рет басылып шықты. Жақында үшінші рет басылатын шығар. Кітаптың жалғасын алты жылдан кейін 2019 жылы жаздық. Үшінші кітап 2021 жылы жарық көрді.
Азаттық: Қазақстандық әдебиеттің жайы қалай?
Лиля Калаус: Балаларға арнап кітап жазатын авторлар көбейіп келе жатыр. Мәдениет министрлігінің есебіндегідей, мыңдаған кітап болмаса да, жүзге тарта туынды бар. Қазақстанда балаларға арналған кітап шығаратын баспаларға бәсекеге қабілеттілігін сақтап қалу қиын. Кей баспалар кітап шығарып, оны сатып, жақсы табыс табады. Көбі тіпті кітабын басып шығара алмайды. Біраз авторлар ресейлік баспалармен жұмыс істеп, өзге тілдегі байқауларға, халықаралық сыйлықтарға қатысады.
Біздегі балалар әдебиеті негізінен білім беру саласымен шектеледі. Сөздіктер, анықтамалар, атластар, мектеп бағдарламасының материалдары шығады. Ал көркем әдебиет, журналдар аз.
Қазақстандық авторларға арналған жеңілдіктер жоқ, олардың кітаптары үшінші-төртінші қатарда тұрады, өйткені кітап дүкендері коммерциялық мақсатты бірінші орынға қояды. Бір сөзбен айтқанда, кітапты тарату және жарнамалау мәселесі автордан басқа ешкімді толғандырмайды.
Азаттық: Қазақстанның кітап нарығында қазақтілді балалар оқитын шығармалар бар ма?
Лиля Калаус: Баспалар көп, бірақ олар негізінен мектепке дейінгі балаларға арнап жазады. 2000-жылдардың ортасындағы жағдаймен салыстырғанда, қазір кітап көбейді. Дұрыс бағытта келе жатқан сияқтымыз. Көздеген жерімізге жүгіріп немесе ұшып жетсек те болар еді, бірақ жорғалап барамыз.
Өзіміздің, қазақстандық әдебиетке келе жатырмыз. Аудармаға. Әлемдік балалар әдебиетін орыс тілінен емес, түпнұсқадан аударатын баспалар пайда болды.
Бәрі ретімен келе жатыр, бірақ бізге көмек керек. Баспа ісі қалай болуы керек? Баспа автор іздейді, қолжазбаны оқиды, жұмыс істейді, оны жақсы шығармаға айналдыруға ақша құяды, әрлейді, басып шығарады. Автормен келісімшарт жасайды, қаламақы төлейді, кітаптың жарнамасымен айналысады. Нарыққа жаңа йогурт шыққан кездегі процестің бәрі қайталанады.
Бізде қалай? Автор баспаға барады, «Кітап жаздым» дейді. Баспа авторға кітабын шығаруға қанша ақша кететінін есептеп береді. Жазушы әупірімдеп ақша жинайды немесе демеуші табады.
Баспа кітапты шығарады, бірақ оны таратумен айналыспайды. Автор кітап саудасымен айналысатын ұйымға барады. Дүкен иелері «Төрт данасын әкеліңіз, қалай өтетінін көрейік» дейді. Жарнамасы жоқ кітаптың төрт данасы бір айда сатылса жақсы.
Қазақстанда балалар әдебиеті қалай дамып жатқанын, кітаптар қалай сатылатынын білу үшін статистика керек. Бізде ондай статистика жүргізілмейді. Қанша жазушы, кітап барын, олар қандай тиражбен шыққанын, қайда, қалай сатылып жатқанын білмейміз. Бұл жұмыспен ешкім айналыспайды. Мемлекет бұл мәселеге бас қатырмайды, кітап сататын дүкендердің авторларда шаруасы жоқ. Олар Донцованы сатса да, ақша табады.
Азаттық: Бүкіл әлемде комикс жанры үлкен танымалдылыққа ие. Комикс оқу кітап оқуға жата ма? Қазақстан нарығында жастар оқитын комикстар бар ма?
Лиля Калаус: Өз басым комикстарды қолдаймын. Әртүрлі форматтағы туындылар көп болғаны жақсы. Комикс та кітап, тек форматы басқа. Сондықтан балалар комикс оқыса, тек қуанамын.
Қазақстанда комикстар қалай дамып жатқанын айту қиын. Комикстар барын білемін, өйткені 2000-жылдардың ортасында кітабымызды комикс түрінде шығаруға суретші таппадық. 2010 жылдың аяғында иллюстратор іздегенде, комикс форматында жұмыс істейтін суретшілер көбейгенін байқадық.
Комикс дамып келе жатыр, бірақ баспа саласында емес. Жоғарыда айтқанымдай, біздегі баспа ісі қиын жағдайда, әзірге бұл жанрды өз комиксімізді шығаратындай деңгейде меңгерген жоқпыз. Бірақ комикс сала алатын суретшілер бар. Мамандар жетерлік. Әдебиеттің бұл жанры дамуы керек деп ойлаймын. Батыс мәдениетінің ықпалымен комикс жақсы танылып, қызық форматқа айналды. Біздің Батуды да комикс форматында елестетемін.
Азаттық: Кейде балаларға арналған кітаптарда талғамсыз салынған, сүйкімсіз суреттер жүреді. Бұл туралы не ойлайсыз? Иллюстрация маңызды ма?
Лиля Калаус: Суретшілерге қиын, өйткені оларды бұған ешкім үйреткен жоқ. Бізде кітапқа иллюстрация салу, әрлеу мектебі қалыптаспаған. Бәрі суретшінің жаңа нәрсе үйренуге деген талпынысына, кәсібилігіне байланысты.
Екінші кітапты басып шығарғанда, суретшілер балалар кітабын әрлеудің нюанстарын дұрыс түсінбеді. Өз ісін жетік білетін кәсіби мамандардың өзі иллюстрация сала алмайтынын көрдік.
Иллюстрация әдістері көп, бұл баспаға жүктелетін үлкен міндет. Баспа әртүрлі суретшілерді ұсынып, бұл бағытта жеке жұмыс істеуі керек. Бірақ елдегі баспалар қалай жұмыс істейтінін жоғарыда айттық.
Біздегі кітаптардың көбі иллюстрациясыз шығады. Бір де бір иллюстрациясы жоқ балалар кітабын да көрдім. Мысалы, «Хәрри Поттердің» өзі суретсіз беріледі.
Бірақ мен басқаша тәрбиелендім. Мен үшін кітап визуал тұрғысынан тартымды болуы керек. Мультфильм көріп жүрген баланы таңғалдыру қиын, ол суреті жоқ кітап оқымайды. Кітап ішінде көзді демалдыратын суреттер болуы тиіс. Бұл кітап басып шығару ісін күрделі, ұзақ әрі көп қаржыны қажет ететін жұмысқа айналдырады. Бірақ бұл – шешілетін мәселе. Қазақстанда қызықты, талантты суретшілер көп.