Валерий Михайлов - Қазақстанда 1990 жылдың мамыр айында, КСРО–ның алғашқы және соңғы президенті Михаил Горбачев цензураны жойғаннан кейін көп ұзамай-ақ жарияланған «Хроника Великого джута» атты кітаптың авторы. Кітап басылып шыққанға дейін қатаң конспирация жағдайында дайындалды.
ҚАТАҢ БАҚЫЛАУ МЕН ҚОРҚЫНЫШ БИЛЕГЕН 60 ЖЫЛ
-Валерий Федорович, ақын Олжас Сүлейменов баспасөзде қазақ халқының қасіреті - 20-ғасырдың 30-жылдарындағы ашаршылық туралы мәселені жазушылар айналып өтуде деген пікірді айтып еді.
Бұған жауап ретінде ашаршылық тақырыбына қалам тартып роман, очерк, әңгімелерін жарыққа шығарған жазушылар тобы, Сүлейменов қазақстандық жазушыларды оқымайды,- деді. Сіз қалай ойлайсыз, осы тақырыптағы жарияланымдар жеткілікті ме?
- Сіз білесіз бе, шындықты осының аралығынан іздеу керек сияқты. Олжас Сүлейменовтікі де өзінше дұрыс, оған қарсы келгендердің де айтқаны рас. 30- жылдардағы халық қасіреті тақырыбы, конфискелеу, ұжымдастыру тақырыбы, меніңше, қазақстандық жазушылар тарапынан әлі де жеткілікті зерделенген жоқ, сондықтан да көркем шығармашылықта да көркем шешім таппай келеді. Мұның өзіндік объективті себептері бар: ашаршылық тақырыбына ұзақ жылдар бойына тыйым салынып келді.
Қасірет 30-жылдары болса, ал ол туралы 80-жылдардың соңында ғана айтыла бастады. Онда да, өте сақтықпен, алғашында орыс жазушылары Василий Белов, Виктор Астафьев, Федор Абрамов, Сергей Залыгиндердің романдары мен хикаяттарында, одан кейін ғана КСРО –ның құлауының соңғы жылдарында, қазақ жазушыларының кітаптары шыға бастады. Біртіндеп ақиқат халыққа да жете бастады. Адамдар шаруалар өлімінің ақыры қандай қасіретке алып келгенін білді. Ресей де, Қазақстан да – шаруашылықпен айналысқан мемлекеттер, себебі, халықтың басым бөлігі ауылдық жерлерде тұрды.
Ашаршылықтан шұбап,тамаққа талғажау іздеп көшіп бара жатқан қазақтар. 1930-шы жылдардың басы.
Өзімнің кітабыма қажетті материалдарды жинай бастағанымда қызық жағдай болды: бұл тақырып туралы мүлдем ештеңе болмай шықты. Қазақтың тағдырындағы ең қорқынышты қасіреті, халықтың 40% ажалға душар еткен ашаршылыққа куә боларлық ештеңе жоқ. Тек қасірет жайлы жанама айтылған әңгімелер, мардымсыз, жүйесіз мәліметтер ғана. Рас, 1988-1989 жылдары аз тиражды қазақ баспасөзінде қасірет жайында нақты айтылған естеліктер жарияланды. Солардың арасында Ғабит Мүсіреповпен болған сұхбат жайын еске алатын Ғафу Қайырбековтің жазбалары бар. Алайда, бұл ел бастан кешірген орасан жұттың болмашы ғана көріністері.
Билік 60 жыл бойына бұл тақырыпты сөз етуге тыйым салып келді. Бірақ сол ашаршылықтан аман қалған адамдар мұны ұмыта алады ма? Олар бұл жайында өз үйлерінде, отбасы мүшелеріне айтып жүрді, оның өзінде ақырын, өте сақтықпен ғана. Кенеттен бәрі астан-кестең болып, Кеңес одағы тараған тұста ғана бұл тақырып сөз етіле бастады. Бірақ әлі де айтылуға тиіс дәрежеде емес. Барлығы жеке қайғысы тұрғысында ғана айтады да, тұтас елдің қасіретін қозғамайды.
Ұлы Отан соғысын еске түсірейікші. 60 жыл өтсе, біз әлі күнге дейін бұл тақырыпқа оралып отырамыз. Әр жолы соғыстың қасіреті мен сұмдығын, оның бар ұсқынсыздығымен көрсетіп жатамыз. Мыңдаған кітаптар, фильмдер спектаклдер, әндер, конференциялар, мүсіндік сымбаттаулардың бәрі соғыс тақырыбына арналған. Тұтас институттар екінші дүниежүзілік соғыстың оқиғаларын зерттеп жатыр. Әлі де бұл туралы көптеп жазып, айтқан сайын соғыстың ауыр қасіретін бастан кешіреміз, құрбан болғандарды еске түсіріп, көзімізге жас аламыз.
Бұл дұрыс та шығар. Мұның бәрі не үшін жасалады? Мұндай ауқымдағы соғыс біз өмір сүріп жатқан әлемде енді қайталанбас үшін. Және біздің бостандығымыз үшін жанын қиғандарды ешқашан ұмытпас үшін.
Ал енді ашаршылық тақырыбына оралайық....
Менің пікірім мынадай: шаруалардың, елдің асыраушыларының жаппай қырылуы – ұмытылмас, мәңгілік қасірет. Адамдардың жүрегінде, халықтың жадында мұндай жағдай мәңгілікке таңбаланып қалады. Қазақстан басқа республикаларға қарағанда көбірек қасірет шекті, әрине, Ресей мен Украина да аз жапа шеккен жоқ. Мен бұл нәубетті Ұлы Отан соғысымен салыстыра алмас едім, олар әр түрлі жағдайлар. Алайда, меніңше, Қазақстанда болған жағдайды қазақтың өзі ешқашан ұмытпайды, құдай мұны барша қазақстандықтарға, әрі бүкіл әлемге ұмыттырмасын.
Әдетте "тарих адамдарды ештеңеге үйретпейді, бәрі уақыт өте келе көмескіленіп кейін мүлдем ұмытылады" дейді. Егер осылай болса, онда бұл өкінішті. Тарихтың ащы сабағы одан дұрыс қорытынды шығару үшін және болашақта оның қасіретін қайталамас үшін беріледі.
"ГОЛОДОМОР" ТАҚЫРЫБЫ ӨЗІНІҢ МҰХТАР ӘУЕЗОВІН КҮТУДЕ
– Сіз қалай ойлайсыз, қазақстандық билік неге бұл тақырыпты қозғаудан қашқақтайды? Қараңызшы, украиндықтар бұл тақырыпты көтеріп жатыр. Сонымен бірге президенттің өзі Виктор Ющенко да «голодомор» тақырыбын күн тәртібіне шығаруда.
– Міне, көтеріп жатыр... Украина президенті өткен күндердегі ашаршылық үшін бүгінгі Ресейді айыптап отыр. Алайда бүгінде сонау 30-жылдардағы билік жоқ қой. Кімге талап қоясыз? Кеңес өкіметінен барлық халықтар жапа шеккен жоқ па, оның ішінде әсіресе, орыстардың өздері де қиналды. Егер нәубет шегу ауқымын салыстырар болсақ, онда орасан зәбір көргендер украиндар емес, қазақтар. Алайда қазақстандық билік осыны біліп саясаттандырмай отыр. Саясаттандыру – халық қасіретімен ойнау. Бұл қасіретті жан-жақты, терең, әлемдік үрдістер ауанында қарастыру қажет. Және бұл тек биліктің немесе саясаткерлердің ғана емес, сонымен бірге философтардың, тарихшылардың, өнер қайраткерлерінің, жалпы қоғамның мәселесі. Тек содан кейін ғана қасіретке кінәлі адамдарға тарихи сот болуы мүмкін. Мен әлі ол уақыт та келеді деп ойлаймын.
– Сіз қалай ойлайсыз, неге бүгінде, тыйым жойылған кезде, шығармашылық тұлғалар, жазушылар бұл тақырыпқа бармай отыр? Бұл өте игілікті тақырып емес пе? Барлығы 7-8 хикаят, мақалалар жазылды, естеліктер айтылды, алайда мұның бәрі осындай нәубет үшін теңіздің тамшысындай ғана ғой?
-Бұл жөнінде мен де ойландым. Смағұл Елубайдың «Жапандағы жалғыз үй» атты жақсы кітабынан және тағы да бірнеше кітаптардан басқа шығармалар жазылмайды? Мысалы, неге осы тақырыпқа Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» деңгейіндегі романдар жоқ?
Меніңше, осы тақырыпты жақсы білген қазақ жазушылары болған, бірақ, былайша айтқанда, бір кездері осы үшін «күйген» соң, енді жазу үстеліне қайта отыруға жан дүниесі дауаламай жүрген болар. Мүмкін, олардың жеке басының қайғысы соншалықты мұңды болғандықтан, бұл тақырыпты сөз етудің өзі оларға ауыр тиетін шығар. Білмеймін, мұнда әркім өзі үшін ғана жауап бере алады.
Және қазақтың бұл нәубеті соншалықты құдіретті болғандықтан да, ол туралы сөздің хас шебері ғана айта алуы мүмкін. Лев Толстой мен «Соғыс және бейбітшілікті» еске түсірейікші. Толстой өзінің мәңгілік шығармасын Наполеон әскерінің Ресейге жасаған шапқыншылығынан кейін жарты ғасыр өткен соң жазбады ма? Басқаша айтқанда, Ресейдегі 1812 жылғы Отан соғысы тақырыбы лайықты көркем шешімін табуы үшін дүниеге Лев Толстой келуі керек болды. Мен қазақтың әр отбасын шарпып өткен орасан қасірет өзінің жазушысын күтуде деп ойлаймын. Бұл талант иесінің жүрегі өз халқына деген ұлы сүйіспеншілік пен есіркеуден сыздайтын болады, сондықтан да ол өз сөзімен халқының жүрегіне алдағы өмірде қуаттандыратын құдіретті күш құя алады. Біз де сондай жазушының келуін күтеміз.
АҚИҚАТТЫ ІЗДЕУІМЕ ОТБАСЫМ СЕБЕП БОЛДЫ
– Валерий Федорович, сіздің «Хроника Великого джута» атты кітабыңызға оралсақ. Айтыңызшы, сізге осы кітапты жазуыңызға не түрткі болды? Шындығында, бұл Қазақстандағы «голодомор» тақырыбына арналған алғашқы кітап емес пе?
– Мені дұрыс түсінуіңіз үшін, мүмкін, әңгімемізді менің отбасымның тарихынан бастармыз. Менің әкем Белгород облысының тұқым қуалаған шаруалар отбасынан. Анам Саратов облысынан. Менің бүкіл отбасым, анам жағынан да, әкем жағынан да 1931 конфискеленіп, Қазақстанға жер аударылған. Осында менің ата-анам бір-бірін кездестіріп отбасын құрған. 1946 жылы Қарағандыда мен тудым. Мені ес білген кезімнен-ақ отбасымның тарихы қызықтыра бастады. Мен өзіме, әке-шешем Ресейдікі бола тұра Қазақстанға қалай келіп қалды, неге менің әжем мен оның жас балалары қазақ жеріне келе сала қаза тапты деген сұрақтарды көп қоятынмын. қасіреттің ақиқатын ата-анамыз біздерден, балаларынан мұқият жасырып жүрген екен. Шындыққа мен кездейсоқ қол жеткіздім. Ақырында түсіндім: ата-анамның өздері де ғайыптан аман қалған екен ғой.
Міне осылайша барлығы отбасылық қасіреттен басталды. Кейіннен геология факультетінің студенті атанған соң, маған республика бойынша көп жүруіме, шалғай ауылдарда болуыма тура келді. Ауылдарда қазақтың көне көз қарияларымен әңгімелестім. Көбі ашық әңгімеге бара бермейтін, бағыма қарай, ашаршылық туралы бар шындықты жасырмай айтқандары да кездесті.
Нәубеттің мәнісін мен бірден емес біртіндеп, бұл халықтың ұлы қасіреті екенін сезінгеннен кейін ғана түсіндім. Мен тарихтың осы кезеңін зерттей бастадым, бұлай болу себептерін іздей бастадым. Орыс кеңес әдебиетіндегі, тарихи болсын, көркем әдебиет болсын бәрін оқи бастадым. Француз тілін алғашында поэзияны түпнұсқада оқу үшін, кейіннен тарихи әдебиеттерді оқу үшін үйреніп алдым. Бірде менің қолыма Жан Элленштейннің 4 томдық «КСРО тарихы» түсті, міне сол кезде француз тілін білгенімнің көмегі тиді. Одан кейін де 70- жылдардың басында Мәскеу кітапханаларының жартылай жабық қорларында ұзақ отырған кездерімде де кәдеге жарады.
1987 жылдан бастап кітабым үшін материал жинауға қызу кірістім. Оңай болған жоқ. Еркін кіргізген мемлекеттік мұрағатта ашаршылық туралы ешқандай материал болмады. Қазақстанда 30-жылдардың басында ешқандай нәубет болмаған сияқты. Барлығы тазартылған ба, немесе жойылған ба, әлде жеті мөрдің артына жасырылған ба,ешнәрсе жоқ.
Шөп арасында шүберекке оралған күйінде азық ретінде қолданылуға дайындалып қойған жерінен табылған кішкене қыз бала.(суреттің артында осындай сөздер жазылған )
Ал енді ашаршылық туралы құжаттарды табуға болатын орындарға шулы хаттар, жоғарыдағы адамдар мені жібермеді. Бұл Қазақстан Компартиясының мұрағаттары, кейіннен белгілі болғанындай, мұнда көп дүние бар болып шықты. Мысалы, мен канибализмнің әрбір дәлелдері мемлекттік қауіпсіздік тарапынан фотоға түсіріліп, тергеліп және құжатталғанын анық білемін. Менің МҚК-ға жіберген сұрауыма: бұл тақырыпқа байланысты бізде ешқандай құжат жоқ деген жауап келді.
Сонда мен сол бір сындарлы кезеңде жаны аман қалған куәлар - «тірі құжаттарды» жинай бастадым. Содан барып Пушкин кітапханасында 20-30-жылдардағы газеттердің тігіндісін қарап шықтым. Осылайша мен осы кезеңге, яғни 1925 жылдан бастап 1933 жылға, Голощекин Қазақ өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болғанға дейінгі кезеңге қатыстының барлығын оқып шықтым. Бұларды оқуға маған ешкім тыйым салған жоқ.
– Сонда партиялық газеттерде биліктің ашаршылық үшін айыбын әшкерелейтін мәліметтер болғаны ма? Бір таңқаларлығы, болды. Әрине нақты дәлелдер емес, жанама мәліметтер. Біз кеңес дәуірінің адамдарымыз ғой, жол арасынан оқып үйренгенбіз, бүгіп қалған, тұспалмен айтылған, тіпті тұспалды тұспалдағанды да түсінеміз. Кейде сөз арасында айтылған тіркестердің өзінен, бір ауыз қақпа сөздің өзінен көп нәрсені түсінуге болады. Әрине, сандар, нақты мәліметтер де болуы қажет. Бұл «асыра сілтеу» кезеңі еді ғой, ал кейін партия сол асыра сілтеумен күрескен сымақ болды – содан еріксіз қолмен жасалған сол бір іс туралы айтуға тура келді. Және детальдар, асыра сілтеудің толық мәліметтері болуы керек, , ал сол детальдардың өзі Шерлок Холмс айтқандай, бір стакан сүтке түскен шыбындай көп нәрсені айтуы мүмкін.
Кейіннен қазақтың белгілі ақсақал жазушылары: Ғалым Ахмедов, Әлжаппар Әбішев, Ғафу Қайырбеков және тағы да басқа жазушылармен әңгімелестім. Олардың әрқайсысы өздерінің жеке басындағы қайғылы оқиғаларды, туыстары, жолдастары, таныстарының құбан болғаны туралы айтып берді.
Мен тірі куәнің әрбір сөзінің өзі – құнды құжат болып есептеледі деген принципті ұстандым. Бұдан он жыл бұрын мен ұжымдастыру туралы роман жазуды ойлағанмын, алайда менің жинаған материалдарым соншалықты отты, таңғалдырарлықтай болған соң, мен құжатты дүние жазуға бел будым. Сонымен қатар, ол кезде елдегі жағдайлар да, роман жазып отыратындай емес еді...
АШЫҚҚАНДАР КӨТЕРІЛІСІ ҚАРУМЕН ЖАНЫШТАЛДЫ
– Сіз кітабыңызға материал жинап жүрген шақта, аштардың көтерілісі туралы мәліметтер кездесті ме?
– Иә, мәліметтер көп болды. Мен бұл туралы «Советская степь» ( «Казахстанская правданың» бұрынғы атауы) газетінің тігіндісін оқыған соң білдім. Сол тігіндіден Қазақстанның кейбір жерлерінде халықтың ұжымдастыруға қарсылық көрсеткені, оны қалай жойғаны туралы айтылған Голощекиннің баяндамаларын тауып алдым. Егер мұны қарапайым тілмен айтсақ, биліктен азық-түлік мәселесін шешуді талап еткен аш адамдарды атып тастаған. Ол жерде сонымен бірге «бандиттер» деген жарлық та қосақталады.
Тағы бір мәселе. Біз қазақ даласындағы ашаршылық туралы айтсақ, бірден 30- жылдардағы ашаршылықты түсінеміз. Негізі бұл Қазақстандағы екінші ашаршылық қой. Алғашқысы 1919-22 жылдары болған. Сондықтан зерттеушілер бұл мәселемен айналысқанда бірінші, екінші деп бөліп айтуы қажет. Алғашқысы да қасіретті болған. Ол Қазақстанның оңтүстігін ерекше шарпығанмен, бірақ тұтас Қазақстан жапа шекті. Егер 30-жылдары ашаршылық құрбандары түрлі мәліметтер бойынша 1,5 млн.-нан 2 млн-ға жуық болса, ал бірінші ашаршылықта бір миллиондай адам құрбан болған. Міне қазақтар бар жоғы 10-15 жылда халқының жартысынан айырылған. Әлемдік тарихта мұндай ауқымдағы нәубет болған емес. Сондықтан да әрбір қазақ бұл қасірет туралы біліп, жадында сақтау керек.
– Осы жылдар ішінде кітабыңыз неше рет қайта басылды?
– Жақын күндері орыс тілінде төртінші басылымы шығады.
Бірінші басылым 1990 жылы 200 беттей көлеммен шығып еді. 1996 жылдан бастап, екінші басылымынан кейін «Великий джут» екі есе көлеммен толықтырылап, кеңейтілген нұсқамен басылып келеді. Қазір кітап неміс тіліне аударылып, Германияда жарық көрді. Енді Сталин мен Голощекиннің қолымен қазақтарды қырған нәубет жайында неміс оқырмандары білетін болады.
– Қызық, біздерді, қазақтардың өзін, бұл қасірет қызықтыра қоймайды, ал немістерге не үшін қажет болды екен?
– Германияда әлемдік тарихқа деген, әсіресе, өткен ғасырға қатысты тарихи әдебиеттерге деген қызығушылық жоғары, сондықтан болар оларда мұндай дүниелер Батыстың басқа елдеріне қарағанда көп басылып тұрады. Өйткені 30- жылдардағы қазақтың ұлы қасіреті, шын мәнінде жаңа әлем тарихындағы «ақтаңдақ» емес пе?
– Демек, сіздің кітабыңыз орыс тілінде, неміс тілінде де басылып шығып жатыр екен, ал қазақ тілінде жарық көрді ме?
– Бар болғаны бір рет қана. «Хроника великого джута» кітабының алғашқы басылымының аудармасын Талғат Айтбайұлы жасады да, 1992 жылы басып шығарды.
ГОЛОЩЕКИН КӨПІРМЕ ЖӘНЕ АРСЫЗ АДАМ БОЛДЫ
– Валерий Федорович, сіз ашаршылық тақырыбын қарастырып жүрген шақта, Филипп Голощекиннің жеке тұлғасынан аттап өте алмаған боларсыз? Айтыңызшы ол қандай адам болған? Қандай қасиеттері болды? Ол тақуа, тоғышар, арсыз болды ма, мүмкін ол психикалық ауру, шизофреник шығар? Келісесіз бе, мемлекеттегі бірінші адам әрқашан үлкен рөлге ие болады. Егер оның орнында басқа адм болса, құрбандар саны анағұрлым азырақ болар ма еді?
1920 - 1930 жылдардың басында халықты қырғынға ұшыратқан коллективтендіру науқанын жүргізген, Қазақстан Коммунистік партиясының 1-ші хатшысы Филипп Голощекин.
– Расында, көп нәрсе адамға байланысты, бір жағынан бәрі де емес. Партиянның партиялық қағиданы көзінің қарашығынан бетер сақтағаны белгілі емес пе. Меншік иесін жауыңдай жою – басты нұсқау болды. Ленин үйреткендей, шаруа – ұсақ меншік иесі ретінде кеңес өкіметінің қас жауы. Сталин Лениннің арманын жүзеге асырды, ұжымдастырудың Қазан төңкерісіне теңелуі бекер емес қой. Бір жағынан бұл елдің асыраушыларын таза тонап, ол қаржыға тезірек өндірісті енгізуге сылтау болды. Құрбан болғандармен большевиктер ешқашан санасқан жоқ. Олар үшін адамдар ойына келгенін жасауға болатын «тірі материалдар» ғана болып саналды. Ал онымен келіспегендерді– қару, ашаршылық, лагерьлер арқылы жойып жіберіп отырды. 30-жылдары халық арасында «Орақ пен балға– өлім мен аштық» («Серп и молот – смерть и голод») мәтел пайда болды.
Голощекиннің жеке тұлғасына келер болсақ.... Ол сауаты шамалы, шала оқыған адам. Голощекинді білетін төңкеріс тарихшысы В.Л.Бурцев ол туралы былай дейді: «Ол кәдімгі лениншіл. Бұл қанды көрсе, тоқтай қоятын адам емес. Бұл белгі оның өн бойынан ерекше көрініп тұрады: азғындықтың кейбір элементтері кездесетін қатігез, бас кесер». Партия өмірінде ол менмендігімен ерекшеленетін, көпірме, арсыз адам болды. Қазақтарды ол адам құрлы көрген жоқ. Қазақстанға келіп үлгермей жатып ақ мұнда Кеңес өкіметі орнамаған, «Кіші Қазан төңкерісін» жасау керек деді. Қазақстанда болған 7 жыл ішінде астананың шетіне шығып көрген жоқ, адамдардың қалай өмір сүріп жатқанымен қызыққан да жоқ. Әрине ол өз төңірегіне жағымпаздарды жинап алды, ал кім қарсы келсе, қуғындап отырды. Оған кейбіреулердің мансап үшін жарамсақтанып мәймөңкеленгені соншалық, Отан тұрмақ туған анасын да сатып жіберуге дайын еді. Құрамысов, Ерназаров және басқалар осындай болды.
– Валерий Федорович, сізге Қазақстандағы ашаршылық сияқты маңызды мәселе бойынша ақиқатты орнатуға қосқан орасан үлесіңіз үшін және осындай сұхбатыңыз үшін рахмет. Қорыта келгенде, Азаттық радиосының қазақ оқырмандарына не айтар едіңіз.
– Барлығына өз тарихынының жеңісті беттерін ғана емес, қайғылы, қасіретті тұстарын да біліп, жадында сақтап жүрсін деп тілер едім. Басқа мәдениеттер мен діндердегі ең жақсы қасиеттерді бойға сіңіре отырып, өз дініңді, тіліңді, мәдениетіңді сүю және білу керек. Әрине, қазақ халқының үлкенді сыйлау, әйелді қадірлеу, әлсіздерге қамқорлық жасау, кедейлерге көмек беру сияқты жақсы салттарын жаңғырту қажет.
ҚАТАҢ БАҚЫЛАУ МЕН ҚОРҚЫНЫШ БИЛЕГЕН 60 ЖЫЛ
-Валерий Федорович, ақын Олжас Сүлейменов баспасөзде қазақ халқының қасіреті - 20-ғасырдың 30-жылдарындағы ашаршылық туралы мәселені жазушылар айналып өтуде деген пікірді айтып еді.
Бұған жауап ретінде ашаршылық тақырыбына қалам тартып роман, очерк, әңгімелерін жарыққа шығарған жазушылар тобы, Сүлейменов қазақстандық жазушыларды оқымайды,- деді. Сіз қалай ойлайсыз, осы тақырыптағы жарияланымдар жеткілікті ме?
- Сіз білесіз бе, шындықты осының аралығынан іздеу керек сияқты. Олжас Сүлейменовтікі де өзінше дұрыс, оған қарсы келгендердің де айтқаны рас. 30- жылдардағы халық қасіреті тақырыбы, конфискелеу, ұжымдастыру тақырыбы, меніңше, қазақстандық жазушылар тарапынан әлі де жеткілікті зерделенген жоқ, сондықтан да көркем шығармашылықта да көркем шешім таппай келеді. Мұның өзіндік объективті себептері бар: ашаршылық тақырыбына ұзақ жылдар бойына тыйым салынып келді.
Қасірет 30-жылдары болса, ал ол туралы 80-жылдардың соңында ғана айтыла бастады. Онда да, өте сақтықпен, алғашында орыс жазушылары Василий Белов, Виктор Астафьев, Федор Абрамов, Сергей Залыгиндердің романдары мен хикаяттарында, одан кейін ғана КСРО –ның құлауының соңғы жылдарында, қазақ жазушыларының кітаптары шыға бастады. Біртіндеп ақиқат халыққа да жете бастады. Адамдар шаруалар өлімінің ақыры қандай қасіретке алып келгенін білді. Ресей де, Қазақстан да – шаруашылықпен айналысқан мемлекеттер, себебі, халықтың басым бөлігі ауылдық жерлерде тұрды.
Өзімнің кітабыма қажетті материалдарды жинай бастағанымда қызық жағдай болды: бұл тақырып туралы мүлдем ештеңе болмай шықты. Қазақтың тағдырындағы ең қорқынышты қасіреті, халықтың 40% ажалға душар еткен ашаршылыққа куә боларлық ештеңе жоқ. Тек қасірет жайлы жанама айтылған әңгімелер, мардымсыз, жүйесіз мәліметтер ғана. Рас, 1988-1989 жылдары аз тиражды қазақ баспасөзінде қасірет жайында нақты айтылған естеліктер жарияланды. Солардың арасында Ғабит Мүсіреповпен болған сұхбат жайын еске алатын Ғафу Қайырбековтің жазбалары бар. Алайда, бұл ел бастан кешірген орасан жұттың болмашы ғана көріністері.
Билік 60 жыл бойына бұл тақырыпты сөз етуге тыйым салып келді. Бірақ сол ашаршылықтан аман қалған адамдар мұны ұмыта алады ма? Олар бұл жайында өз үйлерінде, отбасы мүшелеріне айтып жүрді, оның өзінде ақырын, өте сақтықпен ғана. Кенеттен бәрі астан-кестең болып, Кеңес одағы тараған тұста ғана бұл тақырып сөз етіле бастады. Бірақ әлі де айтылуға тиіс дәрежеде емес. Барлығы жеке қайғысы тұрғысында ғана айтады да, тұтас елдің қасіретін қозғамайды.
Ұлы Отан соғысын еске түсірейікші. 60 жыл өтсе, біз әлі күнге дейін бұл тақырыпқа оралып отырамыз. Әр жолы соғыстың қасіреті мен сұмдығын, оның бар ұсқынсыздығымен көрсетіп жатамыз. Мыңдаған кітаптар, фильмдер спектаклдер, әндер, конференциялар, мүсіндік сымбаттаулардың бәрі соғыс тақырыбына арналған. Тұтас институттар екінші дүниежүзілік соғыстың оқиғаларын зерттеп жатыр. Әлі де бұл туралы көптеп жазып, айтқан сайын соғыстың ауыр қасіретін бастан кешіреміз, құрбан болғандарды еске түсіріп, көзімізге жас аламыз.
Бұл дұрыс та шығар. Мұның бәрі не үшін жасалады? Мұндай ауқымдағы соғыс біз өмір сүріп жатқан әлемде енді қайталанбас үшін. Және біздің бостандығымыз үшін жанын қиғандарды ешқашан ұмытпас үшін.
Ал енді ашаршылық тақырыбына оралайық....
Менің пікірім мынадай: шаруалардың, елдің асыраушыларының жаппай қырылуы – ұмытылмас, мәңгілік қасірет. Адамдардың жүрегінде, халықтың жадында мұндай жағдай мәңгілікке таңбаланып қалады. Қазақстан басқа республикаларға қарағанда көбірек қасірет шекті, әрине, Ресей мен Украина да аз жапа шеккен жоқ. Мен бұл нәубетті Ұлы Отан соғысымен салыстыра алмас едім, олар әр түрлі жағдайлар. Алайда, меніңше, Қазақстанда болған жағдайды қазақтың өзі ешқашан ұмытпайды, құдай мұны барша қазақстандықтарға, әрі бүкіл әлемге ұмыттырмасын.
Әдетте "тарих адамдарды ештеңеге үйретпейді, бәрі уақыт өте келе көмескіленіп кейін мүлдем ұмытылады" дейді. Егер осылай болса, онда бұл өкінішті. Тарихтың ащы сабағы одан дұрыс қорытынды шығару үшін және болашақта оның қасіретін қайталамас үшін беріледі.
"ГОЛОДОМОР" ТАҚЫРЫБЫ ӨЗІНІҢ МҰХТАР ӘУЕЗОВІН КҮТУДЕ
– Сіз қалай ойлайсыз, қазақстандық билік неге бұл тақырыпты қозғаудан қашқақтайды? Қараңызшы, украиндықтар бұл тақырыпты көтеріп жатыр. Сонымен бірге президенттің өзі Виктор Ющенко да «голодомор» тақырыбын күн тәртібіне шығаруда.
– Міне, көтеріп жатыр... Украина президенті өткен күндердегі ашаршылық үшін бүгінгі Ресейді айыптап отыр. Алайда бүгінде сонау 30-жылдардағы билік жоқ қой. Кімге талап қоясыз? Кеңес өкіметінен барлық халықтар жапа шеккен жоқ па, оның ішінде әсіресе, орыстардың өздері де қиналды. Егер нәубет шегу ауқымын салыстырар болсақ, онда орасан зәбір көргендер украиндар емес, қазақтар. Алайда қазақстандық билік осыны біліп саясаттандырмай отыр. Саясаттандыру – халық қасіретімен ойнау. Бұл қасіретті жан-жақты, терең, әлемдік үрдістер ауанында қарастыру қажет. Және бұл тек биліктің немесе саясаткерлердің ғана емес, сонымен бірге философтардың, тарихшылардың, өнер қайраткерлерінің, жалпы қоғамның мәселесі. Тек содан кейін ғана қасіретке кінәлі адамдарға тарихи сот болуы мүмкін. Мен әлі ол уақыт та келеді деп ойлаймын.
– Сіз қалай ойлайсыз, неге бүгінде, тыйым жойылған кезде, шығармашылық тұлғалар, жазушылар бұл тақырыпқа бармай отыр? Бұл өте игілікті тақырып емес пе? Барлығы 7-8 хикаят, мақалалар жазылды, естеліктер айтылды, алайда мұның бәрі осындай нәубет үшін теңіздің тамшысындай ғана ғой?
-Бұл жөнінде мен де ойландым. Смағұл Елубайдың «Жапандағы жалғыз үй» атты жақсы кітабынан және тағы да бірнеше кітаптардан басқа шығармалар жазылмайды? Мысалы, неге осы тақырыпқа Мұхтар Әуезовтің «Абай жолы» деңгейіндегі романдар жоқ?
Меніңше, осы тақырыпты жақсы білген қазақ жазушылары болған, бірақ, былайша айтқанда, бір кездері осы үшін «күйген» соң, енді жазу үстеліне қайта отыруға жан дүниесі дауаламай жүрген болар. Мүмкін, олардың жеке басының қайғысы соншалықты мұңды болғандықтан, бұл тақырыпты сөз етудің өзі оларға ауыр тиетін шығар. Білмеймін, мұнда әркім өзі үшін ғана жауап бере алады.
Және қазақтың бұл нәубеті соншалықты құдіретті болғандықтан да, ол туралы сөздің хас шебері ғана айта алуы мүмкін. Лев Толстой мен «Соғыс және бейбітшілікті» еске түсірейікші. Толстой өзінің мәңгілік шығармасын Наполеон әскерінің Ресейге жасаған шапқыншылығынан кейін жарты ғасыр өткен соң жазбады ма? Басқаша айтқанда, Ресейдегі 1812 жылғы Отан соғысы тақырыбы лайықты көркем шешімін табуы үшін дүниеге Лев Толстой келуі керек болды. Мен қазақтың әр отбасын шарпып өткен орасан қасірет өзінің жазушысын күтуде деп ойлаймын. Бұл талант иесінің жүрегі өз халқына деген ұлы сүйіспеншілік пен есіркеуден сыздайтын болады, сондықтан да ол өз сөзімен халқының жүрегіне алдағы өмірде қуаттандыратын құдіретті күш құя алады. Біз де сондай жазушының келуін күтеміз.
АҚИҚАТТЫ ІЗДЕУІМЕ ОТБАСЫМ СЕБЕП БОЛДЫ
– Валерий Федорович, сіздің «Хроника Великого джута» атты кітабыңызға оралсақ. Айтыңызшы, сізге осы кітапты жазуыңызға не түрткі болды? Шындығында, бұл Қазақстандағы «голодомор» тақырыбына арналған алғашқы кітап емес пе?
– Мені дұрыс түсінуіңіз үшін, мүмкін, әңгімемізді менің отбасымның тарихынан бастармыз. Менің әкем Белгород облысының тұқым қуалаған шаруалар отбасынан. Анам Саратов облысынан. Менің бүкіл отбасым, анам жағынан да, әкем жағынан да 1931 конфискеленіп, Қазақстанға жер аударылған. Осында менің ата-анам бір-бірін кездестіріп отбасын құрған. 1946 жылы Қарағандыда мен тудым. Мені ес білген кезімнен-ақ отбасымның тарихы қызықтыра бастады. Мен өзіме, әке-шешем Ресейдікі бола тұра Қазақстанға қалай келіп қалды, неге менің әжем мен оның жас балалары қазақ жеріне келе сала қаза тапты деген сұрақтарды көп қоятынмын. қасіреттің ақиқатын ата-анамыз біздерден, балаларынан мұқият жасырып жүрген екен. Шындыққа мен кездейсоқ қол жеткіздім. Ақырында түсіндім: ата-анамның өздері де ғайыптан аман қалған екен ғой.
Міне осылайша барлығы отбасылық қасіреттен басталды. Кейіннен геология факультетінің студенті атанған соң, маған республика бойынша көп жүруіме, шалғай ауылдарда болуыма тура келді. Ауылдарда қазақтың көне көз қарияларымен әңгімелестім. Көбі ашық әңгімеге бара бермейтін, бағыма қарай, ашаршылық туралы бар шындықты жасырмай айтқандары да кездесті.
Нәубеттің мәнісін мен бірден емес біртіндеп, бұл халықтың ұлы қасіреті екенін сезінгеннен кейін ғана түсіндім. Мен тарихтың осы кезеңін зерттей бастадым, бұлай болу себептерін іздей бастадым. Орыс кеңес әдебиетіндегі, тарихи болсын, көркем әдебиет болсын бәрін оқи бастадым. Француз тілін алғашында поэзияны түпнұсқада оқу үшін, кейіннен тарихи әдебиеттерді оқу үшін үйреніп алдым. Бірде менің қолыма Жан Элленштейннің 4 томдық «КСРО тарихы» түсті, міне сол кезде француз тілін білгенімнің көмегі тиді. Одан кейін де 70- жылдардың басында Мәскеу кітапханаларының жартылай жабық қорларында ұзақ отырған кездерімде де кәдеге жарады.
1987 жылдан бастап кітабым үшін материал жинауға қызу кірістім. Оңай болған жоқ. Еркін кіргізген мемлекеттік мұрағатта ашаршылық туралы ешқандай материал болмады. Қазақстанда 30-жылдардың басында ешқандай нәубет болмаған сияқты. Барлығы тазартылған ба, немесе жойылған ба, әлде жеті мөрдің артына жасырылған ба,ешнәрсе жоқ.
Ал енді ашаршылық туралы құжаттарды табуға болатын орындарға шулы хаттар, жоғарыдағы адамдар мені жібермеді. Бұл Қазақстан Компартиясының мұрағаттары, кейіннен белгілі болғанындай, мұнда көп дүние бар болып шықты. Мысалы, мен канибализмнің әрбір дәлелдері мемлекттік қауіпсіздік тарапынан фотоға түсіріліп, тергеліп және құжатталғанын анық білемін. Менің МҚК-ға жіберген сұрауыма: бұл тақырыпқа байланысты бізде ешқандай құжат жоқ деген жауап келді.
Сонда мен сол бір сындарлы кезеңде жаны аман қалған куәлар - «тірі құжаттарды» жинай бастадым. Содан барып Пушкин кітапханасында 20-30-жылдардағы газеттердің тігіндісін қарап шықтым. Осылайша мен осы кезеңге, яғни 1925 жылдан бастап 1933 жылға, Голощекин Қазақ өлкелік партия комитетінің бірінші хатшысы болғанға дейінгі кезеңге қатыстының барлығын оқып шықтым. Бұларды оқуға маған ешкім тыйым салған жоқ.
– Сонда партиялық газеттерде биліктің ашаршылық үшін айыбын әшкерелейтін мәліметтер болғаны ма? Бір таңқаларлығы, болды. Әрине нақты дәлелдер емес, жанама мәліметтер. Біз кеңес дәуірінің адамдарымыз ғой, жол арасынан оқып үйренгенбіз, бүгіп қалған, тұспалмен айтылған, тіпті тұспалды тұспалдағанды да түсінеміз. Кейде сөз арасында айтылған тіркестердің өзінен, бір ауыз қақпа сөздің өзінен көп нәрсені түсінуге болады. Әрине, сандар, нақты мәліметтер де болуы қажет. Бұл «асыра сілтеу» кезеңі еді ғой, ал кейін партия сол асыра сілтеумен күрескен сымақ болды – содан еріксіз қолмен жасалған сол бір іс туралы айтуға тура келді. Және детальдар, асыра сілтеудің толық мәліметтері болуы керек, , ал сол детальдардың өзі Шерлок Холмс айтқандай, бір стакан сүтке түскен шыбындай көп нәрсені айтуы мүмкін.
Кейіннен қазақтың белгілі ақсақал жазушылары: Ғалым Ахмедов, Әлжаппар Әбішев, Ғафу Қайырбеков және тағы да басқа жазушылармен әңгімелестім. Олардың әрқайсысы өздерінің жеке басындағы қайғылы оқиғаларды, туыстары, жолдастары, таныстарының құбан болғаны туралы айтып берді.
Мен тірі куәнің әрбір сөзінің өзі – құнды құжат болып есептеледі деген принципті ұстандым. Бұдан он жыл бұрын мен ұжымдастыру туралы роман жазуды ойлағанмын, алайда менің жинаған материалдарым соншалықты отты, таңғалдырарлықтай болған соң, мен құжатты дүние жазуға бел будым. Сонымен қатар, ол кезде елдегі жағдайлар да, роман жазып отыратындай емес еді...
АШЫҚҚАНДАР КӨТЕРІЛІСІ ҚАРУМЕН ЖАНЫШТАЛДЫ
– Сіз кітабыңызға материал жинап жүрген шақта, аштардың көтерілісі туралы мәліметтер кездесті ме?
– Иә, мәліметтер көп болды. Мен бұл туралы «Советская степь» ( «Казахстанская правданың» бұрынғы атауы) газетінің тігіндісін оқыған соң білдім. Сол тігіндіден Қазақстанның кейбір жерлерінде халықтың ұжымдастыруға қарсылық көрсеткені, оны қалай жойғаны туралы айтылған Голощекиннің баяндамаларын тауып алдым. Егер мұны қарапайым тілмен айтсақ, биліктен азық-түлік мәселесін шешуді талап еткен аш адамдарды атып тастаған. Ол жерде сонымен бірге «бандиттер» деген жарлық та қосақталады.
Тағы бір мәселе. Біз қазақ даласындағы ашаршылық туралы айтсақ, бірден 30- жылдардағы ашаршылықты түсінеміз. Негізі бұл Қазақстандағы екінші ашаршылық қой. Алғашқысы 1919-22 жылдары болған. Сондықтан зерттеушілер бұл мәселемен айналысқанда бірінші, екінші деп бөліп айтуы қажет. Алғашқысы да қасіретті болған. Ол Қазақстанның оңтүстігін ерекше шарпығанмен, бірақ тұтас Қазақстан жапа шекті. Егер 30-жылдары ашаршылық құрбандары түрлі мәліметтер бойынша 1,5 млн.-нан 2 млн-ға жуық болса, ал бірінші ашаршылықта бір миллиондай адам құрбан болған. Міне қазақтар бар жоғы 10-15 жылда халқының жартысынан айырылған. Әлемдік тарихта мұндай ауқымдағы нәубет болған емес. Сондықтан да әрбір қазақ бұл қасірет туралы біліп, жадында сақтау керек.
– Осы жылдар ішінде кітабыңыз неше рет қайта басылды?
– Жақын күндері орыс тілінде төртінші басылымы шығады.
Бірінші басылым 1990 жылы 200 беттей көлеммен шығып еді. 1996 жылдан бастап, екінші басылымынан кейін «Великий джут» екі есе көлеммен толықтырылап, кеңейтілген нұсқамен басылып келеді. Қазір кітап неміс тіліне аударылып, Германияда жарық көрді. Енді Сталин мен Голощекиннің қолымен қазақтарды қырған нәубет жайында неміс оқырмандары білетін болады.
– Қызық, біздерді, қазақтардың өзін, бұл қасірет қызықтыра қоймайды, ал немістерге не үшін қажет болды екен?
– Германияда әлемдік тарихқа деген, әсіресе, өткен ғасырға қатысты тарихи әдебиеттерге деген қызығушылық жоғары, сондықтан болар оларда мұндай дүниелер Батыстың басқа елдеріне қарағанда көп басылып тұрады. Өйткені 30- жылдардағы қазақтың ұлы қасіреті, шын мәнінде жаңа әлем тарихындағы «ақтаңдақ» емес пе?
– Демек, сіздің кітабыңыз орыс тілінде, неміс тілінде де басылып шығып жатыр екен, ал қазақ тілінде жарық көрді ме?
– Бар болғаны бір рет қана. «Хроника великого джута» кітабының алғашқы басылымының аудармасын Талғат Айтбайұлы жасады да, 1992 жылы басып шығарды.
ГОЛОЩЕКИН КӨПІРМЕ ЖӘНЕ АРСЫЗ АДАМ БОЛДЫ
– Валерий Федорович, сіз ашаршылық тақырыбын қарастырып жүрген шақта, Филипп Голощекиннің жеке тұлғасынан аттап өте алмаған боларсыз? Айтыңызшы ол қандай адам болған? Қандай қасиеттері болды? Ол тақуа, тоғышар, арсыз болды ма, мүмкін ол психикалық ауру, шизофреник шығар? Келісесіз бе, мемлекеттегі бірінші адам әрқашан үлкен рөлге ие болады. Егер оның орнында басқа адм болса, құрбандар саны анағұрлым азырақ болар ма еді?
– Расында, көп нәрсе адамға байланысты, бір жағынан бәрі де емес. Партиянның партиялық қағиданы көзінің қарашығынан бетер сақтағаны белгілі емес пе. Меншік иесін жауыңдай жою – басты нұсқау болды. Ленин үйреткендей, шаруа – ұсақ меншік иесі ретінде кеңес өкіметінің қас жауы. Сталин Лениннің арманын жүзеге асырды, ұжымдастырудың Қазан төңкерісіне теңелуі бекер емес қой. Бір жағынан бұл елдің асыраушыларын таза тонап, ол қаржыға тезірек өндірісті енгізуге сылтау болды. Құрбан болғандармен большевиктер ешқашан санасқан жоқ. Олар үшін адамдар ойына келгенін жасауға болатын «тірі материалдар» ғана болып саналды. Ал онымен келіспегендерді– қару, ашаршылық, лагерьлер арқылы жойып жіберіп отырды. 30-жылдары халық арасында «Орақ пен балға– өлім мен аштық» («Серп и молот – смерть и голод») мәтел пайда болды.
Голощекиннің жеке тұлғасына келер болсақ.... Ол сауаты шамалы, шала оқыған адам. Голощекинді білетін төңкеріс тарихшысы В.Л.Бурцев ол туралы былай дейді: «Ол кәдімгі лениншіл. Бұл қанды көрсе, тоқтай қоятын адам емес. Бұл белгі оның өн бойынан ерекше көрініп тұрады: азғындықтың кейбір элементтері кездесетін қатігез, бас кесер». Партия өмірінде ол менмендігімен ерекшеленетін, көпірме, арсыз адам болды. Қазақтарды ол адам құрлы көрген жоқ. Қазақстанға келіп үлгермей жатып ақ мұнда Кеңес өкіметі орнамаған, «Кіші Қазан төңкерісін» жасау керек деді. Қазақстанда болған 7 жыл ішінде астананың шетіне шығып көрген жоқ, адамдардың қалай өмір сүріп жатқанымен қызыққан да жоқ. Әрине ол өз төңірегіне жағымпаздарды жинап алды, ал кім қарсы келсе, қуғындап отырды. Оған кейбіреулердің мансап үшін жарамсақтанып мәймөңкеленгені соншалық, Отан тұрмақ туған анасын да сатып жіберуге дайын еді. Құрамысов, Ерназаров және басқалар осындай болды.
– Валерий Федорович, сізге Қазақстандағы ашаршылық сияқты маңызды мәселе бойынша ақиқатты орнатуға қосқан орасан үлесіңіз үшін және осындай сұхбатыңыз үшін рахмет. Қорыта келгенде, Азаттық радиосының қазақ оқырмандарына не айтар едіңіз.
– Барлығына өз тарихынының жеңісті беттерін ғана емес, қайғылы, қасіретті тұстарын да біліп, жадында сақтап жүрсін деп тілер едім. Басқа мәдениеттер мен діндердегі ең жақсы қасиеттерді бойға сіңіре отырып, өз дініңді, тіліңді, мәдениетіңді сүю және білу керек. Әрине, қазақ халқының үлкенді сыйлау, әйелді қадірлеу, әлсіздерге қамқорлық жасау, кедейлерге көмек беру сияқты жақсы салттарын жаңғырту қажет.
