"ЖЕЛІНЕ БЕРЕТІН" ҰЛТТЫҚ ҚОР, ЖАРЫЛУҒА ШАҚ ҚАЛҒАН "БОМБА"
Азаттық: Тоқаев жолдауда Ұлттық қор есебінен бюджет жыртығын жамау жиілеп кеткенін айтты. Қор шексіз емес, үнемі жеңілдің үстімен жүруге болмайды деді. Трансферт көлемі туралы жылда айтылады. Нұрсұлтан Назарбаев та бес жыл бұрын Ұлттық қордан ақша алуды қою керек деген. Бұл баяғы жартас сол жартас болып қалғанын көрсете ме?
Айман Тұрсынқан: Ұлттық қордан ақша алу жиілеп кетті. Республикалық бюджет туралы заңға қарамастан, былтыр трансферт көлемі 6 триллион теңгеге жетіп қалды. Үкімет сағатында Ұлттық қордың төменгі шегі қиын жағдайға жеткені айтылды. Дегенмен, ақша алу жалғаса берді. Алынған қаржы тиімсіз бағдарламаларға жұмсалғаны тағы бар. Жыл сайын республикалық бюджеттен 680 миллиард теңге пайыздық мөлшерлемені субсидиялауға ғана жұмсалады. Ұлттық банк инфляцияны, нарықтың өтімділігін бақыламай, қайта қаржыландырудың базалық мөлшерлемесін қолдан өсіріп, Ұлттық қорға қауіп төндіріп тұр. Биыл екінші жартыжылдықта мөлшерлеме 9,25 пайызға жетті. Басқа елдердің монетарлық билігі рецессия кезінде керісінше базалық мөлшерлемені төмендетеді. Ресейде 4,5 пайызға дейін төмендеді. Қырғызстанда – 6 пайыз, дамыған елдерді -0,25 мен 0,25 пайыз аралығында. Олар экономиканы ынталандырады, ал біз мемлекеттік бюджет шығынын арттырып, жыртығымызды жамап отырамыз.
Азаттық: Билік бюджет кірісін арттыру керек деп бірінші рет айтып отырған жоқ. Бюджетті өсірудің жолы мен құралы қандай болмақ?
Айман Тұрсынқан: Мемлекеттің кірісі неден тұрады? Біріншіден, жер қойнауын пайдаланудан түскен табыс. Мұны Ұлттық қорға түскен ақшаның динамикасынан да көруге болады – қорға түсімге қарағанда алым көп. Қазір шикі мұнай экспортының тиісті тарифын қайта қалпына келтіру саясаты байқалмайды. Қайта өңдеу жүзеге асырылатынын, сәйкесінше өңдеуші саладан түскен салық өсетінін ешкім айтпайды. Тәуелсіз сарапшылар мен "қоғамдық сенім кеңесі" мүшелерінің кейінгі бес жылда айтқан ұсыныстары да назарсыз қалды.
Ең төменгі жалақы мөлшерін 60 мың теңгеге көтеру туралы да үстіртін айтты. Шағын бизнес үшін жиынтық салмақты 34 пайыздан 25 пайызға төмендету керек деді. Салық маманы бұл жерде базалық мөлшерлемені төмендету арқылы салық төлейтіндердің қатарын арттыру пиғылын бірден байқайды.
Лаффер қисығы деген ұғым бар: мөлшерлеме көп болса, салықтан қашатындар көп болады, салық мөлшерлемесі азайса, салықтан жалтарудың қажеті болмайды. Мысал келтіре кетейін. Жауапкершілігі шектеулі серіктестік үшін 6 пайыздық, жеке кәсіпкер үшін 3 пайыздық, жеке қызмет немесе жеке сауда саласында 2 пайыздық салық енгізілген соң салық төлейтіндер көбейіп, жергілікті бюджетке түсетін ақша ұлғайды. Бірақ жолдауда мұны нақты түсіндірмейді.
Тоқаев еңбекақы төлеу қорына түсетін салмақты жеңілдету туралы айтқанда нені меңзегенін ілеуде біреу ғана түсінеді. Халықтың осал топтарына салық қамытын салып, оларды қорқыта ма деген қауіп бар. Мысалы, бірыңғай жиынтық төлем жасамаса, баланы мектепке немесе балабақшаға кіргізбейді деп қорқыту. Параноик емеспін, бірақ жан басына шаққандағы қаржыландыру реформасы емхана, мектеп, балабақшаларға бюджетін өсіру үшін көбірек адам тартуға итермелейтінін көріп тұрмын. Жайдан жай жазып ала сала алмайды, яғни, бар контингент үшін күрес басталады. Бірақ дәл сол денсаулық сақтау немесе білім беру объектісіне адам тіркегеннен кейін объект тиісті органдарға да ашық болады.
Есеп ұсынбағандарға айыппұл салады, табысы болмаса да жеке кәсіпкер ретінде тіркеуді талап етеді. Осылайша салық салатындар қатары артады. Нәтижесінде бірыңғай жинтық төлем жасағандар әлеуметтік жәрдемақы ала алады. Үкімет: "салық төлей аласыңдар ғой, әлеуметтік жәрдемақыны қайтесіңдер?" дейді де, халықтың осал топтарын әлеуметтік көмектен айырады.
Азаттық: Тоқаев мемлекет жеке банктерге көмектеспейді деді. Бұл бұрын да айтылған, бірақ сонда да көмектесті.
Айман Тұрсынқан: Президент жолдауындағы мемлекет банктерге көмектеспейді деген сөз жағдай шектен шыққанын білдіреді. Қазір мемлекеттің өтімсіз активтері екі триллион теңгедей болды. Биыл қарашаның аяғында "бомба" жарылуы мүмкін. Банктердің стресті активімен шыққан облигациялар туралы айтып отырмын. Ондай банктерде төлем қабілеті жеткіліксіз, лицензияны қайтарып алу процесі жүріп жатады. Банк секторын құтқаруға бөлінген 20 миллиард доллар ауаға кеткен.
Президент бұл проблеманы білмейді деп айтуға келмес. Бір ай бұрын бұл проблеманы айтты, қауіпсіздік кеңесінің басшысына жеткізді. Мұны соңы түрлі жағдайға ұласуы мүмкін.
Азаттық: Тоқаев мемлекеттік шығынды бақылауды күшейтуге шақырды, мемлекеттік қарыз, бюджет қаржысын басқару ережелерін жинақтау керек деді. Мұның көмегі бола ма?
Айман Тұрсынқан: Бақылауды қанша күшейткенмен, жүйе қисық болса, бүкірді қабір ғана түзетеді. Егер есеп комитеті ұлттық компнияларға, квазимемлекеттік секторға тексеріс жасай алмаса, бақылауды қалай күшейтетінін түсінбедім. Ұлттық компаниялардың акциялары 100 пайыз мемлекетке тиесілі болса да, есеп комитеті тексеріс жасай алмайды, себебі коммерциялық құпия, акционерлік қоғам, кәсіпкерлік кодекс секілді заң бар. Бізде экономикалық қылмысты әртүрлі құрылым тексереді – сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет, Ұлттық қауіпсіздік комитеті, Қаржы министрлігіне қарасты экономикалық тергеу қызметі, ІІМ-ге кіретін бөлім, прокуратура және тағысын тағы. Прокуратурадан басқа олардың ешбірінде тексеріс жасап, тергеу жүргізуге өкілеттік жоқ. Оларды квазимемлекеттік компанияның сәнді кеңсесіне кіргізбейді де.
Президент оны бақылай алмаса, онда монетарлы саясаттың бұл стратегиялық институты парламенттің бақылауында болуы керек. Бірақ парламентте қаржы жағынан сауатты депутаттар отыруы керек. Парламенттің кейінгі құрамында қаржының не кенін түсінетін депуттатар бары қуантады, бірақ көбі жете біле бермейді. Жүйелі реформа болмай ұрандату – бос сөз.
ЭКОНОМИКАНЫ ӘРТАРАПТАНДЫРУ: СӨЗ БЕН ІС САЙ МА?
Азаттық: Жолдауда экономиканы әртараптандыру туралы да айтты. Бұл да бұрыннан айтылып келеді. Экономика неліктен әлі әртараптандырылмай, шикізатқа тәуелді болып қалып отыр?
Айман Тұрсынқан: Қазір елімізде болып жатқанның бәрі – қайта өңдеуші өндірісті жою саясатының, яғни, тұрақты еңбек нарығы мен жұмыс орындарын жою нәтижесі. Халықта тұрақты табыс болмаса, олар күн көру үшін несие алуға мәжбүр. 18 жастан асқан адамдардың 75 пайызы банк секторынан немесе микроқаржы ұйымдарынан қарыз алып, құл боп отыр. Тіпті, азық-түлікті де несиеге алады. Қаржы жүйесі қайта жасалмай, диверсификация туралы айтуға да болмайды.
Азаттық: Тоқаевтың экономиканы әртараптандыру жайлы айтқаны мен елдің ресурс потенциалы ашылмағандықтан жер қойнауын пайдалануға жаңа импульс беру керек дегені бір-біріне қарама-қайшы келмей ме?
Айман Тұрсынқан: Сөзсіз қарама-қайшы келеді. Экономиканы әртараптандыруға нақты ниет жоқ, қазіргі истеблишмент пен гаремнан тараған көп ұрпағы "жеп" үлгеруі үшін жер қойнауын қаза беру ниеті бар. Бүкіл әлем қазба байлықтарының уақыты келгенін түсінді, ал біз "оған жаңа импульс" бергелі жатырмыз. Мен бұл жерде "ағайындар, Ұлттық қордан қайтарым көбейіп жатса, таңқалмаңыздар" деп айтқандай көремін. Алым емес, қайтарым! 2020 жылы Ұлттық қордан бір триллион 800 миллиард теңге бюджеттің шығынын қаржыландыруға емес, жер қойнауын пайдаланушыларды құтқаруға кеткен.
Азаттық: Ұлттық банк пен үкімет инфляция алдында қауқарсыз деді Тоқаев. Сөйте тұра оны 4-7 пайызға қайтару керек деді. Бұл мүмкін бе?
Айман Тұрсынқан: Әрине, инфляцияны 4 пайызға дейін жеткізуге болады. Ол үшін Ұлттық банктің базалық мөлшерлемесі 2,5 пайызға дейін төмендеуі керек. Экономиканың нақты секторының төлем қабілетіне қатысты нормаларды да алу керек.
Мысал келтіре кетсем. Қазір 15 триллион теңге қарыздың 10 триллионы жеке тұлғаларға қарыз беруге, яғни, тұтынушылық несиеге тиесілі. Ал бес триллион теңге бизнестің жоғары пайыздық мөлшерлемені ауырсынуынан қиын жағдай тұр.
Пандемия кесірінен алып-сату секторы күйреді, экономиканың нақты секторы ғана қалды. Оның ішінде ауыл шаруашылығы, азық-түлік өндірісі, жеңіл өнеркәсіп, химиялық өндіріс, құрылыс саласы. Онда қиын кездері табыс деңгейі 20 пайыздан асқан емес, ал нарық құлдырап жатқанда 12 пайыздан аса алмайды. Бұл сектордағы пайыздық мөлшерлемеден нені байқаймыз? Олар 16 пайыздан жоғары, белгілі бір бөлігін мемлекет субсидиялайды, бірақ бұдан кәсіпкерлерге келіп-кетері жоқ.
Кредитті төмен пайызбен беру секілді қолдауға бәрі қол жеткізе алмайды. Бұл жерде қалыпты емес жағдай болады: "мен танымайтындарға коммерциялық мөлшерлемемен, таныстарыма, жақындарыма 6 пайызбен берейін" дейді. Бұл "жақындары" дефолт жобалар жасап, "Қазагро" секілді активтердің 50 пайызы қиын жағдайда болатынын көреміз. Мұны неге айтып отырмын? Экономиканың нақты саласына арзан ақша мен ұзақмерзімді инвестиция келсеме, қаржы секторы мен экономика секторының арасында әріптестік болмаса, нақты сектор айналымын көбейтіп, нарықты жақсы өніммен, халықты табыспен қамтамасыз ете алмайды.
Нақты сектордың табыстылығын банк маржасы жеп тастайды. Өндіруші не істеуі керек? Өнімнің өз бағасынан бөлек өзі де пайда көруі керек. Осыдан тұйық шеңбер шығады. Бір жағынан жоғары инфляцияға байланысты банк мөлшерлемесі бар, екінші жағынан базалық мөлшерлеме көмегімен инфляцияны қолдан өсіру.
БИЛІКТІҢ ХАЛЫҚҚА ҚАТЫНАСЫ
Азаттық: Ең төменгі жалақы туралы сұраққа келейін. Тоқаев 2022 жылдан бастап ең төменгі жалақы 42 500 теңгеден 60 мың теңгеге жететінін айтып, оның 2018 жылдан бері (негізінде 2019 жылдан еді) өспегенін айтты. Ол тұтыну көлемі артатындықтан, экономикаға тиімді болады дейді. Бағаның өскенін ескерсек, тиімділік туралы айту асыра сілтеу емес пе?
Айман Тұрсынқан: Ең төменгі жалақыны емес, экономиканы әртараптандыру мен баға саясатын қолға алып халықтың табысын көтеру керек.
Егер ішкі өндірісті арттырсақ, импорт азаяды. Қисыны бар. Бізде дайын азық-түлік өнімінің 60 пайызы импортталады. Сүт өнімдерін Ресей мен Қырғызстаннан сатып аламыз. Осы дұрыс па? Құс еті бойынша импорт 60 пайызды құрайды, тіпті, қызыл ет жағынан да импортқа тәуелдіміз. Мұның себебі, біз бәрін шикізат күйінде экспорттайтынымыз. Малды тірі күйінде экспорттайтынымыз тағы бар. Бұл ұлттық қауіпсіздікке қарсы қылмыс. Бірақ біздің ұлттық агросаясатымыз осындай.
Ресми статистика бойынша, халық табысының 60 пайызын азық-түлікке жұмсайды. Азық-түлік саласындағы жағдайды өзгерту арқылы біз елдің ішінде бағаны төмендете аламыз, себебі импортқа долларлап ақша жұмсамаймыз. Екінші жағынан, адамдарды жұмыспен қамтып, әл-ауқатын арттырамыз. Қалғанының бәрі бос сөз.
Қанша жазсамда, айтсам да, біздің азаматтық құқығымызға қол сұғатын әрекет жасалғанын ешкім түсінбейді. Қызметкердің еңбек қорынан төленетін жеке табыс салығы қызметкердің жеке сәйкестендіру нөміріне байланбаған. Салық кодексінде бұл жеке табыс салығы деп айтылса да осылай қалып отыр.
Жыл сайын Бірыңғай жинақтаушы қорына 3 триллион теңге түссе, жеке тұлғалар дәл осы көлемде жеке табыс салығын төлейді деген сөз. Бірақ бізде мұның бәрі заңды тұлғалардың салығы деп көрсетіледі. Бәрі астан-кестен. Кез келген азамат жұмыс істеген уақытын, жинақтаушы зейнетақы қорына салымын есептей алады. Тура сонша ақшаны ол жеке табыс салығы ретінде төлейді. Жұмыс беруші емес!
Жұмыс беруші өзгеріп отыруы мүмкін, бірақ ЖСН өзгермейді, бірақ оған салық байланбаған. Соңында не болады? Мемлекет қарнын сипап: "үніңді шығарма малай, сен салық төлемейсің, қайдағы азаматтық құқық?", "тегін білім бермейміз", "тегін денсаулық сақтау жоқ" дейді. Ал егер жеке табыс салығын ЖСН-ге тіркесе, азаматтардың санасы өзгереді. Батыста халық мемлекетті асырап отырғанын біледі. Бізде білмейді.
Азаттық: Тоқаев зейнетақы жинағын уақытынан бұрын пайдалану бастамасының тиімділігі туралы айтты. Қызметкерлер ресми түрде жалақы алуға көше бастады деді. БЖЗҚ-дан қаржыны ерте алудың пайдасы бар ма?
Айман Тұрсынқан: Зейнетақы жинағын тек халықтың 3 пайызы пайдалана алды. Соған қарамастан аз да болсын зейнетақы жүйесіне сенім пайда болды. Бұл БЖЗҚ-ын реабилитациялау акциясы. Оның ешқандай ұзақмерзімді тиімді әсері жоқ. Азамат қанша салық төлегені көрінсе, бюджетке төленген салыққа меншік қатынасы болса, яғни, халық мемлекетті асырап отырғанын түсініп, мен малай емеспін, сен бай емессің десе, сонда ғана халық зейнетақы жүйесіне сенетін болады, көлеңкелі жалақыға келіспейтін болады.
Азаттық: Тоқаев "әлеуметтік масылдық" туралы да айтты. Билік масылдық туралы да бірінші рет айтып отырған жоқ. Мұнайға тәуелді елде мұнайдан түскен ақшаның игілігін көрмейтін халықты масылдыққа айыптау дұрыс па?
Айман Тұрсынқан: Тоқаев елбасының (Нұрсұлтан Назарбаевтың титулы) айтатынын қайталап отыр. "Мемлекетті құрдым, халықты өсірдім, бәрі маған байланысты. Өмірдегі бар жақсының бәрі, қазақстандықтар жеп отырған әр нанның тілімі – менің дәулетім, сондықтан халық – масыл". Осы ғана. Бұл сандырақты басқаша түсіндіре алмаймын.
ПІКІРЛЕР