Дөңгелек үстел сұхбатын осы арадан тыңдай аласыздар.
Ұлттық тәуелсіздіктің 18 жылында Қазақстанға, ресми мәлімет бойынша, шетелдерден 200 мыңдай қазақ отбасы немесе 740 мыңдай исі қазақ немесе – ресми терминмен айтсақ – оралман көшіп келіп қоныстанған.
Белгілі демограф ғалым, тарих ғылымдарының докторы Әзімбай Ғалидің мәлімдеуінше, тәуелсіздік жылдарында шетелдерден атамекеніне тіпті 1 миллионнан астам қазақ көшіп үлгерген.
Олардың ішінде зиялылар – жоғары білімді әдебиет, өнер қайраткерлерімен қатар, бүгінгі Қазақстан зәру болып отырған түрлі мамандықтың иелері – заңгерлер, экономистер, кәсіпкерлер, шетел тілдерінің мамандары, сондай-ақ - көрнекті мемлекет қайраткерлері мен саясаткерлер де жоқ емес.
Алайда олардың арасынан атамекенінде өздерінің білімі мен бай тәжірибесіне, интеллектуалдық қабілеттері мен білгірлігіне және сан-алуан кәсібіне лайық орнын, қызметін немесе кәсібін тапқаны некен-саяқ көрінеді, тіпті жоқтың қасы десе де болғандай.
Азаттық радиосы міне осыған байланысты «Қазақстанның бүгінгі элитасы шетелдерден оралған қазақтарды өз қатарына неге жолатпайды?» тақырыбы бойынша Дөңгелек үстел өткізеді.
Оған Көші-қон комитетінің бұрынғы төрайымы «Руханият» партиясының төрайымы Алтыншаш Жағанова, Ресейден көшіп келген журналист, қазір «Қазақстан тудэй» ақпарат агенттігінде аудармашы болып жұмыс істейтін Жанбота Төлеген, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасының орынбасары Сұлтанәлі Балғабай және белгілі дінтанушы Мұртаза Бұлұтай қатысады.
Бұл жерде ескерте кететін мәселе: Мұртаза Бұлұтай іссапармен Прага қаласында жүрген екен. Ол Азаттық радиосының орталық кеңсесінде қонақта болғандықтан, оның бүгінгі дөңгелек үстелге қосатын пікірін біз алдын-ала жазып алдық.
Ал дөңгелек үстелдің модераторы – Азат Еуропа/Азаттық Радиосының қызметкері Сұлтанхан Аққұлұлы болады.
ОРАЛМАНДАРҒА ЖАТ ҰҒЫМДАР
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, өткен 20 жылдай уақытта атамекені – Қазақстанға жалпы қанша қазақ оралды және олардың атамекеніне, бейімделіп, елінің тыныс-тіршілігіне толыққанды араласып, атсалысуына қаншалықты жағдай жасалды? Бүгін талқылайтын бірінші мәселе осы болмақ.
Әңгімені Қазақстан көші-қон комитетінің бұрынғы төрайымы Алтыншаш ханым, сіз бастасаңыз.
Алтыншаш Жағанова:
– Біріншіден, мен миллионнан астам оралман келді дегенге қосыламын. Ол – тіркеліп келгені өз алдына, квотадан тыс келгендер. Мен кезінде Солтүстік Қазақстан облыстарының әкімдеріне 3 жылдай квотадан тыс біраз адамдарды қабылдатып, оларға тіптен квотадан артық жағдайлар жасалған.
Екіншіден, жалпы зиялылар да біраз келді: ғылым докторлары, жоғарғы білім алғандар, мемлекеттік қызметтерде істегендер, өнер
85 жастағы оралман оралман әжей Бәтима Төлепберген. Астананың іргесіндегі Қоянды ауылы, қараша, 2008 жыл.адамдары. Қазақстанға келіп, әйгілі болғандар біршама бар. Оның барлығын некен-саяқ деп айтуға болмайды. Ол шындыққа жатпайды.
Бұл мәселеде кемшілік те, қиындық та әрбір тағдыр, әрбір отбасының басына түскен болуы керек.
Кемшіліктерімді артынан тізе жатармын. Менің сіздерге айтатыным, бұл мәселеде қандай идеология ұстануымыз керектігі жөнінде мемлекеттік түрде, жалпы кез-келген деңгейде әңгіме қылып тұру керек. Бірақ Қазақстанға келіп, жоғарғы білім алып, бизнесте де, өнерде де, ғылымда да біраз жақсылықтар көріп жатқандар аз емес.
Сосын айтайын дегенім, мемлекеттік қызметке орналасып, дұрыс жұмыс істеп, әрине, бірден министр бола қойған жоқ. Бір-екі министрліктегі комитетті басқаратын оралман азаматтар бар. Сосын мемлекеттік қызметте жүрген азаматтар біраз бар. Оған мен тек қуаныштымын. Бірақ оралмандарға, қазаққа байланысты бүкіл жақсылықтардың барлығы төбеден төгіліп жатыр демеймін. Әсіресе, қазір кемшіліктер де біраз бар.
Жүргізуші:
– Бұл мәселеге байланысты Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасының орынбасары Сұлтанәлі мырза не айтады екен?
Сұлтанәлі Балғабай:
– Мен «элита жолатпай жатыр» дегеннің қайдан шыққан әңгіме екенін білмеймін. Мысалы, мен Майра Мұхаммедқызы мен оның алғашқыда Қазақстанға қалай келгенін білемін. Қазір ол дүниежүзі бойынша өнер жұлдызына айналды. Қабылаш деген кісі де Абай
Сұлтанәлі Балғабай, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасының орынбасары. Алматы, 3 наурыз 2009 жыл.атындағы Опера және балет театрында жақсы көрініп жүр. Академик болып жатқан Зардыхан (Қинаятұлы) сияқты үлкен-үлкен табыстарға жеткен Астанада қанша ғалымдар жүр. Сондықтан түк жоқ деуге болмайды. Әркім шамасы келгенше жұмыс істеп жатыр.
Мемлекеттік қызметке келетін болсақ, онда аздау ма деп ойлаймын. Оның әртүрлі жағдайы бар. Мысалы, Қазақстанда Германияны Алмания дейсіздер, ол жаққа 1-2 миллион неміс кетті.
Соның ішінде Алманияда мемлекеттік қызмет істеп, үлкен лауазымға жетіп жатыр дегенді естіген жоқпын. Сондықтан бір елден екінші елге ауысқан кезде бірден барып, мемлекеттік қызметке кіріп кету – қиын. Оның себептері әртүрлі. Жасы 30-40 тарға келген адамның бірден мемлекеттік қызмет істеп кетуі де қиын.
Оның үстіне бізде мемлекеттік қызметке конкурс жарияланады. Оның өзінің тәртіптері бар. Бірақ «сен шет елден келдің», «мемлекеттік қызметке алмасын» деген еш жерде жоқ.
Дегенмен осы мәселе бізді ойландырады. Бұрын 1960 жылдары келген қазақтардың ішінде бірден мемлекеттік қызметке әкелері емес, балалары араласты. Министр болған, Ресейден келіп, облыстың әкімі болған, үлкен-үлкен қызметке жеткен ағайындар бар. Сондықтан меніңше, бұл – үлкен мәселе емес.
Жүргізуші:
– Жанбота ханым, сіздің пікіріңіз қандай?
Жанбота Төлеген:
– Әрине, мен Алтыншаш ханымның сөзіне қосыламын. Көп жақсылық істеліп жатыр.
Бірақ жасаған жақсылықты ғана алға тарта бермей, Қазақстанға пайда әкелу үшін оралмандарға да тек қана тамақ, ішіп-жемнен басқа қолдау көмек болу керек шығар деп ойлаймын. Әрине, шеттен келіп өнерде, ғылымда табысқа жетіп, атақ алып жатқан адамдар көп.
Десе де, мәселен, Сұлтанәлі Балғабай айтқан академик Зардыхан Қинаятұлы деген кісі ғылымда жүр. Ал ол – жат елде, Монғолияда вице-премьер болған кісі. Сол кісінің дайын потенциалын Қазақстанда неге пайдалануға болмайды?! Ондай мамандар баршылық деп айта аламын. Мемлекет тарапынан оларға жұмыспен қамту, кәсіби баспалдақтармен өсу жағынан ешқандай қолдау жоқ деп айта аламын.
Қазақстанда шеттен келген қазақтардың мемлекеттік қызметке орналасуына неге мүмкіндік жоқ екендігінің себебін айтайын. Біріншіден, Қазақстанда мемлекеттік қызметке ғана емес, қандай бір кәсіпорынға, кішкентай өндіріске орналасу үшін сол мекеменің басшылығының «сенім шеңберіне» кіру керек. Ал біз, шеттен келген қазақтар ондай ортаға кіре алмай жатырмыз. Қазақстанда келгендерді ылғи барынша жамандық жағынан ғана көрсетіп, «бұлар келіп, сұрап қана отыра беретін адамдар» деген имидж қалыптасқан.
Жүргізуші:
– Ал қазір Мұртаза Бұлұтайдың пікірін тыңдап көрейік.
Мұртаза Бұлұтай:
– Шетелдерден көшіп келген қазақ ағайындар мәселесі әуел баста дұрыс жолға салынған жоқ. Құзырлы мекемелер және жалпы мемлекеттің осы мәселедегі Тұжырымдамасы, саясаты талапқа тиісті жауап бере алмай жатыр.
Квота деген нәрсе шықты. Квотада, әрине, қаржы жағы, мемлекеттің бюджет мәселесі бар. Ол жағын мен түсінемін. Бірақ квотаның
Дінтанушы Мұртаза Бұлұтай Азаттық радиосының редакциясында. Прага, 20 қаңтар 2010 жыл.келісімен оның қиындықтары және кейбір кедергілері пайда болды. Оралмандар квотаға түспесе, көп құқықтардан қағылып қалатын болды.
Мысалы, бір миллион қазақтың басым көпшілігі квотадан тыс келгендер. Біздегі жүйе сырттан келген қазақтарды ортаға үйлестіру, оларды бейімдеу және олардың интеллектуалдық потенциалын, білім қуатын және басқа да қабілеттерін ашуға күш салмады.Көшіп келген қазақтарды көбіне азаматтық беріп, тіркеумен ғана шектелді.
Тіркеген соң ол не істеп жатыр? Оның әлеуметтік проблемалары қалай болып жатыр? Мемлекеттік қызметке тұру мүмкіндігі бар ма, жоқ па? Биліктің дәлізінен бұлар жоғары жаққа дейін өте ала ма? Жоқ, табалдырықта қалып қала ма? Осы мәселелерді ойластыратын адамдар болуы керек.
ҰСТАЗҒА МАЛ БАҚТЫРУ
Жүргізуші:
– Қадірлі қонақтар, Қазақстанға оралған 1 миллионға жуық қазақтың ішінде білімді, тәжірибелі, түрлі кәсіп пен мамандық иелері бар екендігі жақсы мәлім. Сонымен бірге, жер көлемі жағынан әлемде 9-орында тұрса да, халқының жалпы саны жағынан әлемдегі ең ақырғы орындардың бірінде келе жатқан Қазақстан елге оралған қазақтардың интеллектуалдық, кәсіби-іскерлік және жұмыс күшін қаншалықты тиімді пайдаланып отыр? Талқылайтын келесі тақырыбымыз осы.
Алдымен, мысал үшін, кезінде Моңғолиядан көшіп келген Зардыхан Қинаятұлының әңгімесін тыңдап алайық.
Зардыхан Қинаятұлы:
– 1991-1992 жылдары Монғолия премьер-министрінің орынбасары болдым. 1992-1994 жылы Монғолияның тұрақты парламенті Кіші құрылтай парламентінің спикер орынбасары болдым. 1992-1996 жылдары Монғолияның атынан дипломатиялық жұмыс істеп, Ташкентте консул болдым. Қазақстан елшілігінде кеңесші қызметін атқардым. Қазір Қазақстанда тарих институтында қызмет істеп жүрмін.
Жүргізуші:
– Алтыншаш ханым, Қазақстан елге оралған қазақтардың интеллектуалдық, кәсіби-іскерлік және жұмыс күшін қаншалықты тиімді пайдаланып отыр?
Алтыншаш Жағанова:
– Біріншіден, жаңағы айтқан екі адам туралы айтайын. Олар АҚШ саясатын орындау керек болды сол мемлекеттерде. Құдайға шүкір, біз Американың саясатын бұл жерге жолатқан жоқпыз. Өздеріңіз білесіздер, жолағандардың өздерінің арты ашылып кетіп жатты ғой.
Екіншіден, арагүдік адамдар болды. Тіпті, Өзбекстанда облыс басқарған қазақ келді. Сосын жас шамаларын да еске алып отырсаңдаршы, айналайын. Жетпістен асқан адамдарды қазір премьер-министр қылып қоя алмаймыз ғой. Университеттің ректоры болып та қойылмайды. Мысалы, мен парламентте де отырдым, министр де болдым. Қазір зейнеткерлік демалыстамын.
Мәселен, Монғолиядан бір полковник келді. Оны мен бір жылдай Қорғаныс министрлігіне жұмысқа алғыза алмадым. Жалпы шетелде әскери қызметте болғандарды жұмысқа алдыра алмадым. Ондай жағдайлар бар.
Тағы бір мысал, қазақтың оралмандар шоғырланған ауылдарына барыңыз. Әрине, әуелі қабылдау керек, сосын әлеуметтік жағдайын жасау керек. Мысалы, 2003-жылға дейін баспана беріліп отырды. Ол оңай нәрсе емес және өте қымбат. Басында «азаматтық бермейді» деген шу көп болатын. Ал енді азаматтық алуды жеңілдеттік. Азаматтығын, тиесілі тиын-тебенді алып кетіп қалғандар аз болмады. Кім кінәлі?! Үкімет кінәлі ме? Беретінін берді. Ешқашан қазақ жамандық жасады деген аузымнан шыққан емес және олай айтпаймын.
Мұртазаны (Бұлұтай) мен жақсы көрем де білем. Ол – ақылды жігіттің бірі. Ол жаман қызметтерде болған жоқ. Мысалы, мен Монғолиядан келген біраз кәсіпкерлердің өте байып, тіпті, тағы біреулердің жастардың ішінде қылмыстық топ құрып алғанын білемін. Ондай да бар. Кемшілік мынада: ол келді ме, ең құрығанда 3-5 жылға дейін үкіметтің көзінен таса болмауы керек.
Азаматтық алғаннан кейін әрбір отбасының тағдыры беймәлім болып қалады. Басында, оралмандар келгенде ауылға елдімекендерге орналастырдық. Бірақ олар оның бәрін сатып, қалаларға қарай басқа туысқандарын іздеп кетті. Ішкі миграция болды.
Бізде реттеу мәселесі қиындау болып тұр. Ол жағынан қамқорлық та жоқ. Әрине, өз беттерімен талаптанып, мемлекеттік қызметтерге орналасып, өзінің іскерлігін танытқан азаматтар аз емес. Әсіресе, балалары. Бірақ осының бәрін реттеп отыратын мекеме болған жоқ. Мекеменің өзі қазір көші-қон агенттігі болса, оны қысқартып комитет қылып жіберді. Мен басынан министрлік қажет, агенттік өсу керек дедім. Сосын бейімдеу орталықтары әрбір жерде болуы керек. Әкімшіліктердің де көзқарасы дұрыс емес. Әкімдердің оралмандарға деген көзқарасын өзгерту керек. Ол басынан бастап министрлік болмағасын комитеттегілерді кім тыңдайды?! Олардың бюджеті, мүмкіндіктері – барлығы кесіліп қалды. Сондықтан, айналайын, әлі кемшілік көп.
Жүргізуші:
– Ал қазір Мұртаза Бұлұтайдың пікірін тыңдап көрейік.
Мұртаза Бұлұтай:
– Қаншама жоғарғы білімді мамандық иелері мал бағып кетті. Сырттан келгеннің бәрі қойшы, бәрі малшы, бәрі қасапшы деген секілді. Мысалы, жақында Алматыда Қытайдан келген бір ағайынмен таныстым. Ол кісі Қытайда 15 жыл бойы бір ауданның соты болған екен.
Оралман Көлдасбай Алламбергенов баспанасының жанында тұр. Ақтөбе, 5 қазан 2009 жыл.Қазір Алматыда такси айдайды.
Менің өзімнің мамандығым – адам ресурстары. Қазақстанда онсыз да адам саны аз. Қазақстанның ең үлкен байлығы – инновациялық күші, интеллектуалдық потенциалы. Құдайға шүкір, жеріміз бар. Байлықтарымыз бар. Сол байлықты игеретін адамдар керек.
Өзіміздің қазақтарымыз келіп жатыр. Мемлекеттің орталық жүйесі әрбір көшіп келген қазақтың ісмерлігін, кәсіби тәжірибесін, білетін тілі бар ма, бұрын қайда жұмыс істеді, ол Қазақстанда не істей алады деген мәселелермен айналысуы керек еді. Осының барлығымен шұғылданатын мекемелер болу керек. Бір ғана білім жүйесінің өзінде шет елдерде мұғалім болып жұмыс істеген, қазақ тілінде дәріс берген адамдар қазір Қазақстанда малшы болып, жұмыс таба алмай, тапса өсе алмай жатқан жайы бар.
Жүргізуші:
– Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасының орынбасары Сұлтанәлі мырза, қойылған мәселе бойынша сіз не айтасыз?
Сұлтанәлі Балғабай:
– Бұл – Қазақстандағы ең үлкен проблема. Қазір Қазақстанда университет бітірген студент жұмыс таба алмай қалады. Сондықтан бұл бір оралманның басына түскен мәселе емес, жалпы Қазақстан халқының алдындағы жағдай. Соған байланысты оралманның бәріне бірден жағдай жасау қиын деп ойлаймын. Кез-келген әңгімені айтқанда салыстырып, нақты фактімен сөйлеуіміз керек.
Менің түсінігімше, оралмандар 1990 жылдары нарықтық экономикаға өткен кезде біздің базар нарқына өтіп кетуімізге өте үлес қосты. Мысалы, Түркиядан, Ауғанстаннан келіп, базарларда сауда жасағандар, Қазақстанның бүкіл терісін жинаған осы ағайындар болды. Соның бәрі бейімделді. Сондықтан мен Қытайда сотта істеген адам бұл жерде өмірі судья болмайды деп ойлаймын. Ол мүмкін де емес. Өйткені ол жақтың заңы басқа, жазуы басқа.
Бірақ менің байқауымша, оралмандардың 99 пайызы орналасып, бейімделіп кетіп жатыр. Елдегі қиыншылықтар оралманға ғана жасалып, басқа халық ол қиыншылықты кешіп жатқан жоқ деуге болмайды.
Радионы пайдаланып айтатыным бар. Алтыншаш ханым жақсы айтты, 2003 жылы үй берілген. Қазір жәрдемақы берілетін болды. Бірақ бұл ақша саудаға айналды. Өткен жылдың жазында Ұланбаторда біраз қазақ шулап шықты. Кей адамдар Қазақстанға келіп, Қазақстанның азаматтығын, жәрдемақысын алған да Баянөлгейге көшіп кеткен екен. Тіпті, кейбіреулер ақша алдырту үшін өзгелермен паспортын беріп жіберген. Ол паспорты жоғалып, ақша келмеген. Қазір бұл мәселені көтеріп жатырмыз.
Биыл көші-қонның 20 мың отбасы орындалмай қалды. Өйткені биыл қатаң түрде тексеру болды: келді ме, келмеді ме? Бес баласы бар адам он балам бар деп қағаз жазып, мемлекет ақшасын талан-таражға ұшыратқандар да болды. Бүгінгі таңда оралмандардың жалған құжатпен келіп, квотаға тұрып, ақша алуы – ең үлкен мәселе болып отыр.
Жүргізуші:
– Жанбота ханым, сіз қандай пікір білдіресіз?
Жанбота Төлеген:
– Әрине, келген қазақтардың ішінде де талай алаяқтар, қылмыскерлер бар. «Ауруын жасырған өледі»,– дейді. Менің ойымша, Қазақстанға шынында да пайдасы тиетін, Қазақстанды тақырға отырғызып кетпейтін адамдардың мәліметтер базасын жасау керек сияқты.
Қазір Монғолиядан барып, Малайзияда, Сингапурда немесе Біріккен Араб Әмірліктерінде оқып жатқан ағылшынша мықты сөйлейтін жастар бар. Қазақстанға неге соларды әкелмеске? Америка неге дамыды?! Өйткені дүниежүзінің «миларын» жинады.
Ал, Қазақстан болса, көршілерін, гастарбайтерлерді жинағанына мәз болып отыр. Онан да жан-жақта жүрген қазақтардың ішіндегі мықтыларын Қазақстанға әкелмей ме! Қазақстанға бере алатындары бар, потенциалы бар адамдардың тізімін шығарып, соларға жағдай жасап, біліп отыру керек деп ойлаймын.
Жүргізуші:
– Қадірлі қонақтар, енді дөңгелек үстеліміздің «Қазақстанның бүгінгі элитасы атамекеніне оралған қазақтарды өз қатарына неге жолатпайды?» – деген басты тақырыбына тоқталайық.
Ол жөнінде, мысалға, жоғарыда аталған Сартхан ақсақал Қинаятұлы мынадай пікірін айтты: «Менің ойымша, бұл жерде жетіспейтін бірнеше мәселелер бар. Біріншіден, Қазақстанда орыс тілі негізгі жұмыс тілі ғой. Кейбірі осы тілді білмейтін болуы керек. Екіншіден, Қазақстанда жерлестік, топтық, тамыр-таныстық дегендер бар. Меніңше, соның бәрі әсер ететін болар. Келгендер таныла алмай жатыр».
Ал сіздер қалай ойлайсыздар?
Алтыншаш ханым, әдеттегідей, сіз бастасаңыз.
Алтыншаш Жағанова:
– Ақсақалдың сөзіне мен қосыламын. Өйткені бізде де талай аурулар бар. Топ-туысқандық, сыбайластық деген мәселелерден біз ада болған жоқпыз. Жемқорлық деген өзінше бір мәселе. Өздеріңіз білесіздер, үкімет онымен пәлембай жылдан бері күресіп келе жатыр. Әлі күнге дейін жеңетін түрі жоқ.
Біз осының бәрін қайтадан министрлік құрып, есепке алуымыз керек. Шет елдегі мықты-мықты дегендерді шақырып, оларға дереу үй беріп, орналастырған дұрыс. Сол мәселелер шешілмей жатыр.
Жүргізуші:
– Сұлтанәлі мырза, Қазақстанның бүгінгі элитасы атамекеніне оралған қазақтарды өз қатарына неге жолатпайды, сіз қалай ойлайсыз?
Сұлтанәлі Балғабай:
– Бізде заңдық негіз бар. Мысалы сіз жаңа Балтық бойын айттыңыз. Қазақстанның заңы бойынша, бізде президент тек Қазақстанда туылған адам ғана болады.
Мемлекеттік қызметте де әртүрлі конкурстар жарияланады. Конкурстарда «сен шетелден келдің, сондықтан өтпейсің» деген болатын болса ол басқа әңгіме.
Шетелде оқып жүрген адамдардың ең болмағанда тізімі жасалса, әрине, жақсы болар еді.
Бізде биыл көші-қон квотасы орындалмай қалып тұр. Келетін адам жоқ. Егер біліп жатсаңыздар, мынадай адам бар деп, алдын-ала біздің елшілікке барып өтініш жазыңыздар. Қазақстан оны күтіп алуға дайын.
Азаттық радиосы бүкіл дүниежүзіне тарайды. Келем деген адам «мен Қазақстанға келемін, аты-жөнім мынау, мамандығым мынандай» деп бізге хат түсірсін. Сонан кейін «жоқ, сен келмейсің» десе, онда басқа әңгіме. Ал анда-мында деген әңгіме болмайды.
Биыл «Нұрлы көш» деген бағдарлама бойынша үй салынып жатыр. Дайын үйге кіретін адам жоқ. Азаттық радиосы, сіздерден өтінішіміз – шетелде жүрген мықты-мықты азаматтар болса, бізге хабарын жеткізіңіз. Сосын біз оны шақырып аламыз, үйді де береді, қызметке де орналастырады.
Жанбота Төлеген:
– Ең негізгі мәселе Қазақстанда оралмандарды мемлекеттік қызметке алмай отырғандығында. Бұл ұлттық қауіпсіздікке байланысты деп ойлаймын. 1940-1950 жылдары келген қазақтар әлі күнге дейін Қазақстанда өздерін жат сезініп жүр. Онда келгенімізге 10-15 жыл болған біздің былай айтқанымыз мүмкін теріс те шығар. Кейде мен біз де әлі 40-50 жыл осында жүретін шығармыз өзімізді жат сезініп деп ойлаймын.
Жүргізуші:
– Қадірлі қонақтар, Азаттық радиосы «Қазақстанның бүгінгі элитасы атамекеніне оралған қазақтарды өз қатарына неге жолатпайды?» тақырыбы бойынша дөңгелек үстелін осымен аяқтайды.
Ұлттық тәуелсіздіктің 18 жылында Қазақстанға, ресми мәлімет бойынша, шетелдерден 200 мыңдай қазақ отбасы немесе 740 мыңдай исі қазақ немесе – ресми терминмен айтсақ – оралман көшіп келіп қоныстанған.
Белгілі демограф ғалым, тарих ғылымдарының докторы Әзімбай Ғалидің мәлімдеуінше, тәуелсіздік жылдарында шетелдерден атамекеніне тіпті 1 миллионнан астам қазақ көшіп үлгерген.
Олардың ішінде зиялылар – жоғары білімді әдебиет, өнер қайраткерлерімен қатар, бүгінгі Қазақстан зәру болып отырған түрлі мамандықтың иелері – заңгерлер, экономистер, кәсіпкерлер, шетел тілдерінің мамандары, сондай-ақ - көрнекті мемлекет қайраткерлері мен саясаткерлер де жоқ емес.
Алайда олардың арасынан атамекенінде өздерінің білімі мен бай тәжірибесіне, интеллектуалдық қабілеттері мен білгірлігіне және сан-алуан кәсібіне лайық орнын, қызметін немесе кәсібін тапқаны некен-саяқ көрінеді, тіпті жоқтың қасы десе де болғандай.
Азаттық радиосы міне осыған байланысты «Қазақстанның бүгінгі элитасы шетелдерден оралған қазақтарды өз қатарына неге жолатпайды?» тақырыбы бойынша Дөңгелек үстел өткізеді.
Оған Көші-қон комитетінің бұрынғы төрайымы «Руханият» партиясының төрайымы Алтыншаш Жағанова, Ресейден көшіп келген журналист, қазір «Қазақстан тудэй» ақпарат агенттігінде аудармашы болып жұмыс істейтін Жанбота Төлеген, Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасының орынбасары Сұлтанәлі Балғабай және белгілі дінтанушы Мұртаза Бұлұтай қатысады.
Бұл жерде ескерте кететін мәселе: Мұртаза Бұлұтай іссапармен Прага қаласында жүрген екен. Ол Азаттық радиосының орталық кеңсесінде қонақта болғандықтан, оның бүгінгі дөңгелек үстелге қосатын пікірін біз алдын-ала жазып алдық.
Ал дөңгелек үстелдің модераторы – Азат Еуропа/Азаттық Радиосының қызметкері Сұлтанхан Аққұлұлы болады.
ОРАЛМАНДАРҒА ЖАТ ҰҒЫМДАР
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, өткен 20 жылдай уақытта атамекені – Қазақстанға жалпы қанша қазақ оралды және олардың атамекеніне, бейімделіп, елінің тыныс-тіршілігіне толыққанды араласып, атсалысуына қаншалықты жағдай жасалды? Бүгін талқылайтын бірінші мәселе осы болмақ.
Әңгімені Қазақстан көші-қон комитетінің бұрынғы төрайымы Алтыншаш ханым, сіз бастасаңыз.
Алтыншаш Жағанова:
– Біріншіден, мен миллионнан астам оралман келді дегенге қосыламын. Ол – тіркеліп келгені өз алдына, квотадан тыс келгендер. Мен кезінде Солтүстік Қазақстан облыстарының әкімдеріне 3 жылдай квотадан тыс біраз адамдарды қабылдатып, оларға тіптен квотадан артық жағдайлар жасалған.
Екіншіден, жалпы зиялылар да біраз келді: ғылым докторлары, жоғарғы білім алғандар, мемлекеттік қызметтерде істегендер, өнер
Бұл мәселеде кемшілік те, қиындық та әрбір тағдыр, әрбір отбасының басына түскен болуы керек.
Кемшіліктерімді артынан тізе жатармын. Менің сіздерге айтатыным, бұл мәселеде қандай идеология ұстануымыз керектігі жөнінде мемлекеттік түрде, жалпы кез-келген деңгейде әңгіме қылып тұру керек. Бірақ Қазақстанға келіп, жоғарғы білім алып, бизнесте де, өнерде де, ғылымда да біраз жақсылықтар көріп жатқандар аз емес.
Сосын айтайын дегенім, мемлекеттік қызметке орналасып, дұрыс жұмыс істеп, әрине, бірден министр бола қойған жоқ. Бір-екі министрліктегі комитетті басқаратын оралман азаматтар бар. Сосын мемлекеттік қызметте жүрген азаматтар біраз бар. Оған мен тек қуаныштымын. Бірақ оралмандарға, қазаққа байланысты бүкіл жақсылықтардың барлығы төбеден төгіліп жатыр демеймін. Әсіресе, қазір кемшіліктер де біраз бар.
Жүргізуші:
– Бұл мәселеге байланысты Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасының орынбасары Сұлтанәлі мырза не айтады екен?
Сұлтанәлі Балғабай:
– Мен «элита жолатпай жатыр» дегеннің қайдан шыққан әңгіме екенін білмеймін. Мысалы, мен Майра Мұхаммедқызы мен оның алғашқыда Қазақстанға қалай келгенін білемін. Қазір ол дүниежүзі бойынша өнер жұлдызына айналды. Қабылаш деген кісі де Абай
Мемлекеттік қызметке келетін болсақ, онда аздау ма деп ойлаймын. Оның әртүрлі жағдайы бар. Мысалы, Қазақстанда Германияны Алмания дейсіздер, ол жаққа 1-2 миллион неміс кетті.
Соның ішінде Алманияда мемлекеттік қызмет істеп, үлкен лауазымға жетіп жатыр дегенді естіген жоқпын. Сондықтан бір елден екінші елге ауысқан кезде бірден барып, мемлекеттік қызметке кіріп кету – қиын. Оның себептері әртүрлі. Жасы 30-40 тарға келген адамның бірден мемлекеттік қызмет істеп кетуі де қиын.
Оның үстіне бізде мемлекеттік қызметке конкурс жарияланады. Оның өзінің тәртіптері бар. Бірақ «сен шет елден келдің», «мемлекеттік қызметке алмасын» деген еш жерде жоқ.
Дегенмен осы мәселе бізді ойландырады. Бұрын 1960 жылдары келген қазақтардың ішінде бірден мемлекеттік қызметке әкелері емес, балалары араласты. Министр болған, Ресейден келіп, облыстың әкімі болған, үлкен-үлкен қызметке жеткен ағайындар бар. Сондықтан меніңше, бұл – үлкен мәселе емес.
Жүргізуші:
– Жанбота ханым, сіздің пікіріңіз қандай?
Жанбота Төлеген:
– Әрине, мен Алтыншаш ханымның сөзіне қосыламын. Көп жақсылық істеліп жатыр.
Бірақ жасаған жақсылықты ғана алға тарта бермей, Қазақстанға пайда әкелу үшін оралмандарға да тек қана тамақ, ішіп-жемнен басқа қолдау көмек болу керек шығар деп ойлаймын. Әрине, шеттен келіп өнерде, ғылымда табысқа жетіп, атақ алып жатқан адамдар көп.
Десе де, мәселен, Сұлтанәлі Балғабай айтқан академик Зардыхан Қинаятұлы деген кісі ғылымда жүр. Ал ол – жат елде, Монғолияда вице-премьер болған кісі. Сол кісінің дайын потенциалын Қазақстанда неге пайдалануға болмайды?! Ондай мамандар баршылық деп айта аламын. Мемлекет тарапынан оларға жұмыспен қамту, кәсіби баспалдақтармен өсу жағынан ешқандай қолдау жоқ деп айта аламын.
Қандай бір кәсіпорынға, кішкентай өндіріске орналасу үшін сол мекеменің басшылығының «сенім шеңберіне» кіру керек. Ал біз, шеттен келген қазақтар ондай ортаға кіре алмай жатырмыз.
Қазақстанда шеттен келген қазақтардың мемлекеттік қызметке орналасуына неге мүмкіндік жоқ екендігінің себебін айтайын. Біріншіден, Қазақстанда мемлекеттік қызметке ғана емес, қандай бір кәсіпорынға, кішкентай өндіріске орналасу үшін сол мекеменің басшылығының «сенім шеңберіне» кіру керек. Ал біз, шеттен келген қазақтар ондай ортаға кіре алмай жатырмыз. Қазақстанда келгендерді ылғи барынша жамандық жағынан ғана көрсетіп, «бұлар келіп, сұрап қана отыра беретін адамдар» деген имидж қалыптасқан.
Жүргізуші:
– Ал қазір Мұртаза Бұлұтайдың пікірін тыңдап көрейік.
Мұртаза Бұлұтай:
– Шетелдерден көшіп келген қазақ ағайындар мәселесі әуел баста дұрыс жолға салынған жоқ. Құзырлы мекемелер және жалпы мемлекеттің осы мәселедегі Тұжырымдамасы, саясаты талапқа тиісті жауап бере алмай жатыр.
Квота деген нәрсе шықты. Квотада, әрине, қаржы жағы, мемлекеттің бюджет мәселесі бар. Ол жағын мен түсінемін. Бірақ квотаның
Мысалы, бір миллион қазақтың басым көпшілігі квотадан тыс келгендер. Біздегі жүйе сырттан келген қазақтарды ортаға үйлестіру, оларды бейімдеу және олардың интеллектуалдық потенциалын, білім қуатын және басқа да қабілеттерін ашуға күш салмады.Көшіп келген қазақтарды көбіне азаматтық беріп, тіркеумен ғана шектелді.
Тіркеген соң ол не істеп жатыр? Оның әлеуметтік проблемалары қалай болып жатыр? Мемлекеттік қызметке тұру мүмкіндігі бар ма, жоқ па? Биліктің дәлізінен бұлар жоғары жаққа дейін өте ала ма? Жоқ, табалдырықта қалып қала ма? Осы мәселелерді ойластыратын адамдар болуы керек.
ҰСТАЗҒА МАЛ БАҚТЫРУ
Жүргізуші:
– Қадірлі қонақтар, Қазақстанға оралған 1 миллионға жуық қазақтың ішінде білімді, тәжірибелі, түрлі кәсіп пен мамандық иелері бар екендігі жақсы мәлім. Сонымен бірге, жер көлемі жағынан әлемде 9-орында тұрса да, халқының жалпы саны жағынан әлемдегі ең ақырғы орындардың бірінде келе жатқан Қазақстан елге оралған қазақтардың интеллектуалдық, кәсіби-іскерлік және жұмыс күшін қаншалықты тиімді пайдаланып отыр? Талқылайтын келесі тақырыбымыз осы.
Алдымен, мысал үшін, кезінде Моңғолиядан көшіп келген Зардыхан Қинаятұлының әңгімесін тыңдап алайық.
Зардыхан Қинаятұлы:
– 1991-1992 жылдары Монғолия премьер-министрінің орынбасары болдым. 1992-1994 жылы Монғолияның тұрақты парламенті Кіші құрылтай парламентінің спикер орынбасары болдым. 1992-1996 жылдары Монғолияның атынан дипломатиялық жұмыс істеп, Ташкентте консул болдым. Қазақстан елшілігінде кеңесші қызметін атқардым. Қазір Қазақстанда тарих институтында қызмет істеп жүрмін.
Жүргізуші:
– Алтыншаш ханым, Қазақстан елге оралған қазақтардың интеллектуалдық, кәсіби-іскерлік және жұмыс күшін қаншалықты тиімді пайдаланып отыр?
Алтыншаш Жағанова:
– Біріншіден, жаңағы айтқан екі адам туралы айтайын. Олар АҚШ саясатын орындау керек болды сол мемлекеттерде. Құдайға шүкір, біз Американың саясатын бұл жерге жолатқан жоқпыз. Өздеріңіз білесіздер, жолағандардың өздерінің арты ашылып кетіп жатты ғой.
Екіншіден, арагүдік адамдар болды. Тіпті, Өзбекстанда облыс басқарған қазақ келді. Сосын жас шамаларын да еске алып отырсаңдаршы, айналайын. Жетпістен асқан адамдарды қазір премьер-министр қылып қоя алмаймыз ғой. Университеттің ректоры болып та қойылмайды. Мысалы, мен парламентте де отырдым, министр де болдым. Қазір зейнеткерлік демалыстамын.
Мәселен, Монғолиядан бір полковник келді. Оны мен бір жылдай Қорғаныс министрлігіне жұмысқа алғыза алмадым. Жалпы шетелде әскери қызметте болғандарды жұмысқа алдыра алмадым. Ондай жағдайлар бар.
Тағы бір мысал, қазақтың оралмандар шоғырланған ауылдарына барыңыз. Әрине, әуелі қабылдау керек, сосын әлеуметтік жағдайын жасау керек. Мысалы, 2003-жылға дейін баспана беріліп отырды. Ол оңай нәрсе емес және өте қымбат. Басында «азаматтық бермейді» деген шу көп болатын. Ал енді азаматтық алуды жеңілдеттік. Азаматтығын, тиесілі тиын-тебенді алып кетіп қалғандар аз болмады. Кім кінәлі?! Үкімет кінәлі ме? Беретінін берді. Ешқашан қазақ жамандық жасады деген аузымнан шыққан емес және олай айтпаймын.
Мұртазаны (Бұлұтай) мен жақсы көрем де білем. Ол – ақылды жігіттің бірі. Ол жаман қызметтерде болған жоқ. Мысалы, мен Монғолиядан келген біраз кәсіпкерлердің өте байып, тіпті, тағы біреулердің жастардың ішінде қылмыстық топ құрып алғанын білемін. Ондай да бар. Кемшілік мынада: ол келді ме, ең құрығанда 3-5 жылға дейін үкіметтің көзінен таса болмауы керек.
Азаматтық алғаннан кейін әрбір отбасының тағдыры беймәлім болып қалады. Басында, оралмандар келгенде ауылға елдімекендерге орналастырдық. Бірақ олар оның бәрін сатып, қалаларға қарай басқа туысқандарын іздеп кетті. Ішкі миграция болды.
Бізде реттеу мәселесі қиындау болып тұр. Ол жағынан қамқорлық та жоқ. Әрине, өз беттерімен талаптанып, мемлекеттік қызметтерге орналасып, өзінің іскерлігін танытқан азаматтар аз емес. Әсіресе, балалары. Бірақ осының бәрін реттеп отыратын мекеме болған жоқ. Мекеменің өзі қазір көші-қон агенттігі болса, оны қысқартып комитет қылып жіберді. Мен басынан министрлік қажет, агенттік өсу керек дедім. Сосын бейімдеу орталықтары әрбір жерде болуы керек. Әкімшіліктердің де көзқарасы дұрыс емес. Әкімдердің оралмандарға деген көзқарасын өзгерту керек. Ол басынан бастап министрлік болмағасын комитеттегілерді кім тыңдайды?! Олардың бюджеті, мүмкіндіктері – барлығы кесіліп қалды. Сондықтан, айналайын, әлі кемшілік көп.
Жүргізуші:
– Ал қазір Мұртаза Бұлұтайдың пікірін тыңдап көрейік.
Мұртаза Бұлұтай:
– Қаншама жоғарғы білімді мамандық иелері мал бағып кетті. Сырттан келгеннің бәрі қойшы, бәрі малшы, бәрі қасапшы деген секілді. Мысалы, жақында Алматыда Қытайдан келген бір ағайынмен таныстым. Ол кісі Қытайда 15 жыл бойы бір ауданның соты болған екен.
Менің өзімнің мамандығым – адам ресурстары. Қазақстанда онсыз да адам саны аз. Қазақстанның ең үлкен байлығы – инновациялық күші, интеллектуалдық потенциалы. Құдайға шүкір, жеріміз бар. Байлықтарымыз бар. Сол байлықты игеретін адамдар керек.
Өзіміздің қазақтарымыз келіп жатыр. Мемлекеттің орталық жүйесі әрбір көшіп келген қазақтың ісмерлігін, кәсіби тәжірибесін, білетін тілі бар ма, бұрын қайда жұмыс істеді, ол Қазақстанда не істей алады деген мәселелермен айналысуы керек еді. Осының барлығымен шұғылданатын мекемелер болу керек. Бір ғана білім жүйесінің өзінде шет елдерде мұғалім болып жұмыс істеген, қазақ тілінде дәріс берген адамдар қазір Қазақстанда малшы болып, жұмыс таба алмай, тапса өсе алмай жатқан жайы бар.
Жүргізуші:
– Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасының орынбасары Сұлтанәлі мырза, қойылған мәселе бойынша сіз не айтасыз?
Сұлтанәлі Балғабай:
– Бұл – Қазақстандағы ең үлкен проблема. Қазір Қазақстанда университет бітірген студент жұмыс таба алмай қалады. Сондықтан бұл бір оралманның басына түскен мәселе емес, жалпы Қазақстан халқының алдындағы жағдай. Соған байланысты оралманның бәріне бірден жағдай жасау қиын деп ойлаймын. Кез-келген әңгімені айтқанда салыстырып, нақты фактімен сөйлеуіміз керек.
Менің түсінігімше, оралмандар 1990 жылдары нарықтық экономикаға өткен кезде біздің базар нарқына өтіп кетуімізге өте үлес қосты. Мысалы, Түркиядан, Ауғанстаннан келіп, базарларда сауда жасағандар, Қазақстанның бүкіл терісін жинаған осы ағайындар болды. Соның бәрі бейімделді. Сондықтан мен Қытайда сотта істеген адам бұл жерде өмірі судья болмайды деп ойлаймын. Ол мүмкін де емес. Өйткені ол жақтың заңы басқа, жазуы басқа.
Бірақ менің байқауымша, оралмандардың 99 пайызы орналасып, бейімделіп кетіп жатыр. Елдегі қиыншылықтар оралманға ғана жасалып, басқа халық ол қиыншылықты кешіп жатқан жоқ деуге болмайды.
Радионы пайдаланып айтатыным бар. Алтыншаш ханым жақсы айтты, 2003 жылы үй берілген. Қазір жәрдемақы берілетін болды. Бірақ бұл ақша саудаға айналды. Өткен жылдың жазында Ұланбаторда біраз қазақ шулап шықты. Кей адамдар Қазақстанға келіп, Қазақстанның азаматтығын, жәрдемақысын алған да Баянөлгейге көшіп кеткен екен. Тіпті, кейбіреулер ақша алдырту үшін өзгелермен паспортын беріп жіберген. Ол паспорты жоғалып, ақша келмеген. Қазір бұл мәселені көтеріп жатырмыз.
Биыл көші-қонның 20 мың отбасы орындалмай қалды. Өйткені биыл қатаң түрде тексеру болды: келді ме, келмеді ме? Бес баласы бар адам он балам бар деп қағаз жазып, мемлекет ақшасын талан-таражға ұшыратқандар да болды. Бүгінгі таңда оралмандардың жалған құжатпен келіп, квотаға тұрып, ақша алуы – ең үлкен мәселе болып отыр.
Жүргізуші:
– Жанбота ханым, сіз қандай пікір білдіресіз?
Жанбота Төлеген:
– Әрине, келген қазақтардың ішінде де талай алаяқтар, қылмыскерлер бар. «Ауруын жасырған өледі»,– дейді. Менің ойымша, Қазақстанға шынында да пайдасы тиетін, Қазақстанды тақырға отырғызып кетпейтін адамдардың мәліметтер базасын жасау керек сияқты.
Қазір Монғолиядан барып, Малайзияда, Сингапурда немесе Біріккен Араб Әмірліктерінде оқып жатқан ағылшынша мықты сөйлейтін жастар бар. Қазақстанға неге соларды әкелмеске? Америка неге дамыды?! Өйткені дүниежүзінің «миларын» жинады.
Ал, Қазақстан болса, көршілерін, гастарбайтерлерді жинағанына мәз болып отыр. Онан да жан-жақта жүрген қазақтардың ішіндегі мықтыларын Қазақстанға әкелмей ме! Қазақстанға бере алатындары бар, потенциалы бар адамдардың тізімін шығарып, соларға жағдай жасап, біліп отыру керек деп ойлаймын.
Жүргізуші:
– Қадірлі қонақтар, енді дөңгелек үстеліміздің «Қазақстанның бүгінгі элитасы атамекеніне оралған қазақтарды өз қатарына неге жолатпайды?» – деген басты тақырыбына тоқталайық.
Ол жөнінде, мысалға, жоғарыда аталған Сартхан ақсақал Қинаятұлы мынадай пікірін айтты: «Менің ойымша, бұл жерде жетіспейтін бірнеше мәселелер бар. Біріншіден, Қазақстанда орыс тілі негізгі жұмыс тілі ғой. Кейбірі осы тілді білмейтін болуы керек. Екіншіден, Қазақстанда жерлестік, топтық, тамыр-таныстық дегендер бар. Меніңше, соның бәрі әсер ететін болар. Келгендер таныла алмай жатыр».
Ал сіздер қалай ойлайсыздар?
Алтыншаш ханым, әдеттегідей, сіз бастасаңыз.
Алтыншаш Жағанова:
– Ақсақалдың сөзіне мен қосыламын. Өйткені бізде де талай аурулар бар. Топ-туысқандық, сыбайластық деген мәселелерден біз ада болған жоқпыз. Жемқорлық деген өзінше бір мәселе. Өздеріңіз білесіздер, үкімет онымен пәлембай жылдан бері күресіп келе жатыр. Әлі күнге дейін жеңетін түрі жоқ.
Біз осының бәрін қайтадан министрлік құрып, есепке алуымыз керек. Шет елдегі мықты-мықты дегендерді шақырып, оларға дереу үй беріп, орналастырған дұрыс. Сол мәселелер шешілмей жатыр.
Жүргізуші:
– Сұлтанәлі мырза, Қазақстанның бүгінгі элитасы атамекеніне оралған қазақтарды өз қатарына неге жолатпайды, сіз қалай ойлайсыз?
Сұлтанәлі Балғабай:
– Бізде заңдық негіз бар. Мысалы сіз жаңа Балтық бойын айттыңыз. Қазақстанның заңы бойынша, бізде президент тек Қазақстанда туылған адам ғана болады.
Мемлекеттік қызметте де әртүрлі конкурстар жарияланады. Конкурстарда «сен шетелден келдің, сондықтан өтпейсің» деген болатын болса ол басқа әңгіме.
Шетелде оқып жүрген адамдардың ең болмағанда тізімі жасалса, әрине, жақсы болар еді.
Бізде биыл көші-қон квотасы орындалмай қалып тұр. Келетін адам жоқ. Егер біліп жатсаңыздар, мынадай адам бар деп, алдын-ала біздің елшілікке барып өтініш жазыңыздар. Қазақстан оны күтіп алуға дайын.
Азаттық радиосы бүкіл дүниежүзіне тарайды. Келем деген адам «мен Қазақстанға келемін, аты-жөнім мынау, мамандығым мынандай» деп бізге хат түсірсін. Сонан кейін «жоқ, сен келмейсің» десе, онда басқа әңгіме. Ал анда-мында деген әңгіме болмайды.
Биыл «Нұрлы көш» деген бағдарлама бойынша үй салынып жатыр. Дайын үйге кіретін адам жоқ. Азаттық радиосы, сіздерден өтінішіміз – шетелде жүрген мықты-мықты азаматтар болса, бізге хабарын жеткізіңіз. Сосын біз оны шақырып аламыз, үйді де береді, қызметке де орналастырады.
Жанбота Төлеген:
– Ең негізгі мәселе Қазақстанда оралмандарды мемлекеттік қызметке алмай отырғандығында. Бұл ұлттық қауіпсіздікке байланысты деп ойлаймын. 1940-1950 жылдары келген қазақтар әлі күнге дейін Қазақстанда өздерін жат сезініп жүр. Онда келгенімізге 10-15 жыл болған біздің былай айтқанымыз мүмкін теріс те шығар. Кейде мен біз де әлі 40-50 жыл осында жүретін шығармыз өзімізді жат сезініп деп ойлаймын.
Жүргізуші:
– Қадірлі қонақтар, Азаттық радиосы «Қазақстанның бүгінгі элитасы атамекеніне оралған қазақтарды өз қатарына неге жолатпайды?» тақырыбы бойынша дөңгелек үстелін осымен аяқтайды.
