«ТАЙЫР СОҢҒЫ КЕЗДЕ ТАЛҒАРДАҒЫ БАЛАЛАР ҮЙІНДЕГІ БАЛАЛАРДЫ БАУЛЫП ЖҮРГЕН ЕДІ»
– Шолпан ханым, сұхбатымызды бастамас бұрын ұлыңыз Тайыр Дүйсембеков жайлы кеңірек білсек деп едік. Қай жерде туған, отбасында қандай еді?
– Тайыр Қарағандыда 1982 жылы желтоқсан айында дүниеге келген. Жұлдызнама бойынша есептегенде сандардың ішінен оған бір саны шығады. Мен онша түсіне бермеймін, әйтеуір әпкемнің айтуынша, оның саны «бір» екен. Бірақ, шынымен де оның бойында бас болуға деген құштарлық бала кезінен бар және де, солай бола тұра, менің ұлым нағыз қазақ зиялысы. Менің күйеуім сондай. Тайырдың адамға деген сыйластығы күшті. Оның араласқан адамдарынан сұрар болсаңыз, достары болсын, көршілері болсын, бәрі бір ауыздан оның адамға деген мұқияттылығы мен сыпайыгершілігін айтатын.
Әрине, ондай қасиетті біз оның бойына сіңіруге тырысқан болармыз, бірақ, меніңше бұл қасиет оның табиғатында бар. Сосын, менің балаларымда табиғи шектен тыс адалдық бар. Әлі есімде, мектепке барып жүрген бүлдіршін кездерінде ұлымның бір досы маған: «Шолпан тәте, сіздің балаларыңыз өмірде көп қиналады, өйткені олар өте тік мінезді», – деген-тін. Сол айтқандай, расымен де олар ақты ақ, қараны қара деп тұра береді. Бәлки, есейе келе ендігі саясатты да түсінген шығар.
Тайыр – Құдайға кәміл сенетін адам. Әкем қайтыс болып, басыма қайғы түскен күндердің бірінде маған әлдебір әйел: «Ұлыңыз сізді қорғап жүреді екен, көбірек дұға қылсын, оның тілегі тез қабыл болады», – деп еді. Мен әуелі оның намаз оқып жүргенін білмеппін. Оны маған сырт адам айтты. Ол Құран оқып, намаз үйрене бастаған кезде 18-19 жаста еді. Философиялық кітаптарды сүйіп оқыды. Құран мен Хадистер – Тайырдың күнделікті оқитын кітабы. Тайыр маған үнемі: «Мама, дұға оқыңыз, ғибадат қылыңыз», - дейтін. Мереке сайын маған жайнамаз тарту ететін.
Ол өзі кикбоксингтен екі рет әлем чемпионатына қатысып жүлдегер атанған. 2000 жылы Украинада кикбоксингтен бозбалалар арасында өткен әлем чемпионатында қола медаль иеленді. Ал, 2003 жылы Грекияда ересектер арасында өткен әлем чемпионатында Тайыр күміс жүлде алды.
Ол спорт залын жалға алып, балаларды спорттың осы түріне баулыды. Кейбір ақша төлей алмайтын балаларға ақысыз, тегін үйретті. Соңғы кездерде Талғардағы балалар үйіне барып та жаттықтырып жүрді. «Балам-ау, соны қайтесің, онсыз да жұмысың көп қой» дегенімде, ол: «Мама, ол менің әлеуметтік жобам, әрине, ол маған ақша әкелмейді, бірақ ол менің сүйікті ісім», - дейтін (көзіне жас алды).
– Шолпан ханым, ұлыңыз қандай білім алып еді?
Балам жаман оқымады, аттестатында бірнеше бестік бар, қалғаны кілең төрт. Университетте де жақсы оқыды. Отбасымызбен Алматыға қоныс аударған 1998 жылы ол да мектеп бітіріп, университетке түсті. Сөйтіп, ол Алматы мемлекеттік университетінің заң факультетін аяқтады.
– Тайыр бизнеске қалай келді?
– Ол әрдайым бизнеспен әйтеуір бір шұғылданатынын біліп жүрді. Бірақ, іскер адам бизнестің әуелі құқықтық қырларын біліп алу керек деп есептеді. Сол үшін де ол заң факультетін бітіріп алды. Алматы мемлекеттік университетінің заң факультетін аяқтаған соң «Эксперт-оценка» бағалау компаниясына жұмысқа тұрды. Онда екі жыл жұмыс істегеннен кейін ол саладан кеткісі келді.
Сол кезде маған: «Мама, мен бұл жерде екі жыл істедім, бұл жұмыстан мен нәтиже шығаруым керек», - деген болатын. Ал, ол жұмыстың нәтижесі – лицензияны алу үшін 2-3 жыл жұмыс істеу керек еді. Сондықтан, ол уақытты бекерге өткізбес үшін сол лицензияны алғысы келді. Алдымен лицензияны өз атына алды, кейіннен компания атына рәсімдеді.
Тайыр «Эксперт-оценка» компаниясында жұмыс істеп жүргенде Халықаралық бизнес университетінің (UIB) экономикалық бөліміне түсті. Сол оқуын іс жүзінде аяқтап та қалды. Ол жерде диплом алу үшін бірнеше курстан өту керек, шамамен 24 курс-ау деймін. Оның бір-екі курсы ғана қалған болатын.
«2008 ЖЫЛҒЫ СӘУІРДЕ БТА БАНК ТАЙЫРДЫҢ КОМПАНИЯСЫМЕН ӘРІПТЕСТІК БАЙЛАНЫСЫН ҮЗДІ»
– Шолпан ханым, көптеген БАҚ ұлыңыз жайлы: «Қуғындағы банкир Мұхтар Әблязовтың жиені Тайыр Дүйсембеков», - деп жазады. Ұлыңыз Мұхтар Әблязовқа қаншалықты жақын еді, олардың туыстық қарым-қатынасы қандай болды?
– Білесіз бе, олар жақын араласпақ тұрмақ, мүлдем араласқан жоқ. Тайыр бір де бір рет оның үйіне барған емес, Мұхтардың ресми де, бейресми де ешбір отырысына қатысып көрген жоқ. Тайыр онымен телефон арқылы да бір де бір рет сөйлеспеген. Иә, рас, мен Мұхтардың немере әпкесімін, бірақ Тайыр онымен туысым екен деп араласқан емес. Оқығаным бар: Мұхтар да бір сұхбатында өзіне қатысы бар деп Тайырды айыптағанын естіп, таңғалғанын айтыпты.
– Яғни, Мұхтар Әблязов пен ұлыңыз Тайыр Дүйсембеков тек жұмыс арқылы ғана байланысты дегіңіз келіп тұр ғой?
– Қалай айтсам екен, біріншіден, бағалау компаниясының аккредитациясы туралы шешімді арнайы құрылған комитет қабылдайды, сол комитеттің хаттамалары да бар. Тайыр аккредитация алған күні онымен қатар бірнеше компания да алған болатын. Банкте елуден аса бағалау компаниясы болды. Тайыр аккредитация алған сәтте ол жерде 10-15 бағалау компаниясы болған. Яғни, бір ғана бағалаушыға тәуелді болмас үшін банк тәуекелді бірнеше компания арасында бөлген.
– Ал, ол комитет банктың қарамағында ма?
– Кімнің бағалауын қабылдайтынын банк өзі біледі, бұл банктың айрықша құқығы, өз тәуекелі. Бір нәрсені біліп қойыңыздар, жұмыс уағында Тайырдың «Agento–S» компаниясы өзгелерден ерекше дәрежеде болған жоқ. 2007 жылы БТА банкте бағалау компанияларының рейтингі жүріп, Тайырға рейтинг бойынша төртінші орын берілді.
Маған ол өзіне төртінші орын неліктен берілгенін сұрап, Мұхтарға емес, одан төмендеу басшыға хат жазғанын айтқаны есімде. Ол рейтингтің нендей санаттармен өлшенетінін сұраап, «3-4 адам ғана жұмыс істейтін қайсыбір компанияға жоғарырақ рейтинг беріп, ал менің компанияма, күрделі бағалау өткізгенін есепке алмастан, төменін ұсынасыздар, бұл қалай?» деп хат жазған.
Ұлымның компаниясына Мұхтар айрықша қарамақ тұрмақ, 2008 жылдың сәуірінде БТА банк «Agento–S» бағалау компаниясымен серіктестік қатынасын біржолата үзіп қана қоймай, өзінің бүкіл бөлімшелеріне «Agento–S» компаниясы жүргізген бағалауларды қабылдауға банктың тыйым салатыны айтылған хат таратқан.
– БТА банктың мұндай шешім қабылдауына не себеп болды?
– Бұл олардың іскерлік, серіктестік байланыстары болғандықтан мен оның мән-жайын біле бермеймін. Анық-қанығын білмеген соң, долбарлап айтуға болмайды.
– Шолпан ханым, бас прокуратура «Agento–S» бағалау компаниясының директоры, ұлыңыз Тайыр Дүйсембековты БТА банктың ақшасын талан-таражға салу мақсатында өз немере ағасы Мұхтар Әблязовпен сөз байласқан деп айыптап отыр ғой.
– Егер де дәл солай сөз байласқан болса, Тайыр мен Мұхтардың немесе жалпы банк басшылығының арасы дұрыс болса, онда банк Тайырға әлгіндей істер ме еді? Сонымен қатар, мәселенки, баспасөз баянында бас прокурордың көмекшісі Сәкен Ихсанғалиев әлдебір компанияларды қылмысқа қатысы бар деп тізбектеген, ал олардың бір де біріне Тайыр бағалау жүргізген емес.
Бұл нені білдіреді? Егер сөз байласқан болса, сол бір жобаларға қатысар еді ғой, солай емес пе? Әрі біз қандай компаниялардың Әблязовқа байланысы бар деп саналатынын анық білмейміз, бірақ сол мекемелерге өзге де он шақты компанияның бағалау жүргізгені тергеуге белгілі екеніне сенімдімін.
Сөз байласқан болса, өз компанияларына тек Тайыр ғана бағалау жүргізер еді. Мұнда сөз байласудың ешбір белгісі жоқ. Тайырдың жақын-жуығынан сұрастырып көріңіздер, таспаға жазылған телефондағы әңгімелерін тыңдап көріңіздер. Не табар екенсіздер! Мен ұлымның телефонынан қоңырау шалынған нөмірлердің жазбасын алдым. Шынымды айтсам, онда не іздеуді – қандай телефонды іздеу керектігін білмеймін. Тіпті, сол телефонмен менің өзім қоңырау шалған болсам да, мен Мұхтармен сөйлескен емеспін. Тек, бір-екі рет оның хатшысымен сөйлескенім бар - өзімнің мерейтойыма шақырайын деп едім. Түйіндей келгенде, Тайырды қойып, менің де туысқандық аралас-құраластығым жоқ еді.
«ОҒАН: «СЕНІҢ ЕШКІМГЕ КЕРЕГІҢ ЖОҚ, ӘБЛЯЗОВҚА ҚАРСЫ КӨРСЕТ, БІТТІ» ДЕЙДІ»
– Бірақ, не дегенмен де бас прокуратура ұлыңызды Мұхтар Әблязовпен сөз байласқан деп айыптауда.
– Білесіз бе, шамасы, біз бас прокуратураға тергеу шараларының заңсыз жүргізілуі, Тайырға нақақтан нақақ айып тағылғаны туралы шағым түсіретін шығармыз. Тайыр наурыздың 2-сінде ұсталды, 5-і күні қаулы шығарылып, тұтқындауға санкция берілді. Сол қаулыда Дүйсембеков бағаны бірнеше есеге өсірген деп жазылған. Наурыздың 12-сінде айып таққанда «бірнеше есе» деген сөзді алып тастаған, яғни бағаны еселеп көтергенінің дәлелі жоқ.
Оның орнына жай ғана «бағаны өсірген» деп жазған, бірақ, сол бағаны жай көтергенінің де дәлелі жоқ. Себебі, тауартану сараптамасына оның есептері алдымен наурыздың 6-сында және 19-ында жіберілген. Сонда олар Тайырды қандай негізбен наурыздың 2-сінде ұстады, 5-інде және 12-сінде әлгіндей санкция беріп, айып тақты? Әлгі қаулылардың бәрі қандай негізбен шығарылды?
Ал, жалпы, Қылмыстық кодексте «өсіріп бағалау» деген бап жоқ. Ол іс қылмыстық жазалауға жатпайды. Олар «бағаны өсірген» дейді дағы, өздері одан жырақта жатыр. Түптеп келгенде, нарықтың өз бағамы бар, өз ұлымның нарықтан асып, ешбір бағалау жасамағанына мен сенімдімін. Бар болғанның өзінде, тек нарық мөлшерінде ғана.
Біз бас прокуратураға арыз жазудамыз, меніңше, тергеудің қолында ұлымның кінәсіздігін көрсететін нақты мәліметтер бар. Сосын Тайырға тағы заңсыз несие алу туралы іске қатысты айып тағуда, ал, несиені кәсіпорындар, олардың жетекшілері алды ғой. Мендегі мәліметтер бойынша, олардың бір де біреуі тұтқындалмаған, ешқайсысы отырған жоқ. Олай болса, қандай заңсыз несие алу туралы сөз болуы мүмкін?
Ұлымның қамауда отырғанына бір ай болды, осы уақытта бір-ақ рет беттестіру шарасы өткізілген. Тергеу амалдары жүргізіліп жатқан жоқ. Бұл нені білдіреді? Біріншіден, тергеудің қолында ештеңе жоқ деген пікір туады. Екіншіден, тергеу уақытты созуға тырысады. Тәртіп қайда, тұтқында ұстау мерзімін шектейтін заң қайда? Оларға салсаң жылдап тергеу жүргізуге бар. Ал сонда менің ұлым жылдап қапаста отырады екен де, сосын оған «кешіріңіз, сіздікі салғырттық немесе тағы бірдеңе екен» деп шығарып сала ма?
Мен бағаны 15 есе, тіпті одан да көп өсіріп белгілеген компанияларды білемін. Түк болмағандай, басы аман, бауыры бүтін, тұтқындалмай-ақ жүріп жатыр бостандықта. Ал, Тайырдың бар жазығы – туыстығы.
– Шолпан ханым, ұлыңызға тиесілі «Agento-S» бағалау компаниясының міндеті мен өкілеттілігіне не кіретін еді?
– Ұғынықтырақ болу үшін оны шамалы тарқатып түсіндірейін. Бағалау компаниясы жасаған есебін банкке емес, клиентке береді. Ал, клиент есепті банкке өзі апарады. БТА банкте «несиені қамтамасыз ету мониторингін басқару және сараптау» деп аталатын арнайы бөлім құрылған.
Қазір сол бөлім ештеңе тексермеген, есептің тек 20 пайызын ғана тексерген деп жатыр, ал, негізінде, миллионнан жоғары ірі жобалар міндетті түрде тексерілуі керек деген банктың арнайы шешімі болды. Несие комитеті болса, қандай да бір бағалау компаниясы жасаған бағалау туралы есепті емес, жаңағы айтылған бөлімнің қорытындысын негізге алады.
Демек, банк тіпті бағалау компанияларына да тәуекелді ысыра салмайды. Банк туралы заңнамаға сәйкес, банктер барлық тәуекелдеріне өздері жауапты. Және де олар несие берерде бағалау компаниясының есебін емес, әлгіндей өз бөлімшесінің қорытындысын негізге алады.
Сонымен қатар, несие беруді қарайтын әлдебір несиелік комитеттер құрылған, комитет мүшелерінің қатарына төрағаның орынбасарлары мен атқарушы директорлар, ірі бөлімшелердің бастықтары енген. Әрі несие беру мәселесі ашық дауысқа салынатын болған. Ал, енді өзіңіз ойлай беріңіз, менің ұлым, 27 жасар жігіт қалайша үлкен банкке несиені қайдан алып, кімге беру керектігін бұйыра алады?
– Шолпан ханым, ұлыңыз Тайыр Дүйсембековты қорғау үшін жалдаған адвокаттарыңыз не дейді?
– Маған адвокат былай деді: «Егер екі ай бұрын біреу маған Тайыр жауапқа тартылуы мүмкін десе мен ешқашан сенбес едім». Адвокаттар тергеудің тағып отырған айыптауында не объективті, не субъективті негіздердің жоқтығын айтады.
– Шолпан ханым, адамды тұтқыннан босатудың басқа да жолы бар емес пе? Мәселен, кепілдеме беру немесе ешқайда кетпеу туралы міндеттеме алып қолхат жазу арқылы адамды тұтқыннан босатуға болады.
– 12-ші наурызда адвокаттар сотқа барып, тұтқындаудан өзге кез келген бұлтартпас шарасын қолдануды сұрап өтініш жасап еді, неге екенін білмеймін, өтінішті орындамау туралы сот шығарған қаулыда да ол қашып кетуі мүмкін делініпті.
– Мұхтар Әбілязовпен қоса оған жақын адамдардың көбісі елден жырақ кетті және жазалаудан құтылды. Ал, сіздің ұлыңыз мұны ойлап көрді ме? Сіз Азаттық радиосына берген өткен сұхбатыңызда үлкен ұлыңыз Тимур Дүйсембековтің Нұрлан Әблязовпен бірге бір газетте жұмыс істегенін және Нұрлан Әблязовқа қарсы жасалған қастандықтан кейін үлкен ұлыңызға арнайы қызмет орындары қысым жасағанда оның елді тастап шығуға мәжбүр болғанын айтып едіңіз. Мұхтар Әблязовтың жақындары қуғынға ұшырауы мүмкін екендігін біле тұра Тайыр неліктен елден кетпеді?
– Қанеки, өткенге көз жүгіртейікші. Тайырдың ұсталарынан бір апта ма екен, әлде 10 күн бұрын ба екен, оның кеңсесінде тінту жүргізіліп, құжаттар алынды. Қалай ойлайсыз, жазықсыздан жазықсыз кінә тағудың болмашы нышанын байқаған болса, аяқ-қолы сау адам – Тайыр бейқам отыра берер ме еді?
Жасырыну оның ойына да келмеді. Мәселен, оны заң органы шақырғанда ол көлігіне мініп өзі барды, ол жерге оны ешкім қуып апарған жоқ. Оның жасырынуға мүмкіндігі болмады деп ойлайсыз ба? Бұл шаралардың қандай негізде жасалынып жатқанын мен білмедім. Меніңше, басты мақсат – Тайырды Мұхтар Әблязовқа қарсы айғақ беруге мәжбүр қылу.
Бірақ, Мұхтар Әблязовпен оның ешқандай байланысы болмаған ол не деп береді айғақты. Түсінесіз бе, оған қарсы айғақ беретіндей негіз жоқ, ал, жалған сөйлеп, жала жабуға тағы болмайды, оған иманы жібермейді. Ал, тергеушілер мен қызметкерлер оған «сен ешкімге керек емессің, дойбының тасысың» деп ашық айтатын көрінеді. Оған да, адвокаттарға да: «бар-жоғы Әблязовқа қарсы айғақ бер, бітті», - дейді екен.
– Мұны Тайырға Ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері айтқан ба?
– Иә, тергеу жүргізіп жатқандар. Тіпті, бір рет: «Айғақ берсең болғаны, сені сол күні босатамыз», - деп қалыпты. Мен түсінбеймін, бұл не деген заңсыздық, «айғақ бер» дегені несі? Олар өздері бәрін жазып, дайындап әкеледі де, ол соның астына қолын қоя сала ма екен? Байланысы жоқ, араласпаған адамы туралы қалай айғақ бермек?
«ОЛАРДЫҢ ЕЛДЕН КЕТІП ҚАЛҒАНЫ ДҰРЫС БОЛДЫ»
– Шолпан ханым, айтыңызшы, Мұхтар Әблязовтың төңірегіндегі шу отбасыңызға қалай әсер етті? Ұлыңыз Тайыр Дүйсембековты тұтқындағаннан кейін жұрттың, атап айтқанда, туыстардың, достар мен әріптестердің қарым-қатынасы өзгерді ме?
– Білесіз бе, адамнан қаһармандықты талап етуге болмайды. Сондықтан ешкімді де сөкпеймін. Мен адамдарды түсінемін. Ал, енді өзім сондай жағдайға тап болсам, не істер едім деген сұраққа келсек, білмеймін, бірақ, батылдығым жетер деп үміттенемін. Әйткенмен, ұлымның достарын да қорқытып-үркіте бастаған секілді. Жұрт бірте-бірте төңірегімізден бойын аулақ сала бастады. Менің телефоным сөзсіз тыңдалатын болар, соны білетін жұрт сөйлесуге қорқады.
Есіңізде болса, жуырда өткізген баспасөз мәслихатымда менің жанымда ешкім болған жоқ. «Шолпан апай, мен отырайын» деп құлшынған баламның достары болды, бірақ, менің де ешкімнің басын бәлеге қалдырғым келмейді. Олардың да аналары бар, біреудің баласы, өмірді енді бастаған жастар. Оның үстіне, анасы біреудің туысқаны болғаны үшін кінәсіз адамды тұтқындап, басына әңгір таяқ ойнатып жатқанда жаңағы жастарға қысым жасалмасына кім кепіл?
Сол себепті, әрине, жұрттың бізге қарым-қатынасы өзгерді. Тергеу тобының бастығы Ихсанғалиевтың брифингте «іс материалдарынан Дүйсембековтың банк қаражатын талан-таражға салғанын көре аламыз» деп жасаған мәлімдемесі, бас прокуратура таратқан баспасөз баяны бар.
Олар заңгерлер ғой. «Талан-тараж» деген құқықтық ұғым бар. Сондай-ақ, нақты жасалған іс-әрекет деген ұғым да бар. Егер сондай жоғары деңгейдегі өкілетті мемлекет адамы солай айтып отырса, нақты айып қылып тағатын дәлел болу керек еді ғой. Онда менің ұлымның кімнің несін талан-таражға салғанын, қаншасын ұрлағанын атын атап, түсін түстеп тұрып көрсетсін.
Адамды құр жалаң сөзбен айыптауға болмайды. Ал, әлгіндей баспасөз баяндары, әрине, қоғамдық пікір тудырады. Айталық, «Agento–S» компаниясымен жұмыс істескен ондаған банк, оның ішінде шетелдік банктер де бар, «Agento–S» компаниясымен жұмыс істеуін тоқтатпайды деп ойлаймын. Себебі, олар Тайырға сенеді.
Олардың «Agento–S» компаниясымен жұмыс істегенінің өзі бұл компанияның бағалауларына деген сенімінің биіктігін көрсетеді. Мәселен, шетелдік HSBC банкі өз қызметінде жемқорлыққа, сол сияқты кез келген келеңсіздікке жол бермейді. Сол банктың өзі тек қана «Agento–S» компаниясының бағалауларын қабылдайтын. Өйткені, компания өте беделді еді.
Қазір міне, Тайырдың қамауда отырғанына бір ай болды, мөр қойылғанмен, қол қойылмаған, тіпті жасалынған есептерді де шығара алмай отыр. Клиенттер өз ақшаларын қайтаруды талап етуде. Айтары жоқ, іс жүзінде бизнес қирады. Обал, әрине, онда көп адам жұмыс істейтін. Қазір енді компания әдейі қиратылғаннан кейін жұмыс орындарын сақтап қалу керек деп жатыр.
– Шолпан ханым, сіз Мұхтар Әблязовтың туған әпкесі емессіз ғой, соған қарамастан, БТА банктың бұрынғы басшысының туысқаны болғаныңыз үшін заң орындарынан отбасыңыздың қысым көріп жатқанын айтасыз. Ал, Мұхтар Әблязовтың жақын туыстарының жағдайы нешік, олар қайда қазір?
– Дильбегим, сіздің туыстарыңыз көп пе? Айталық, екі атадан, үш атадан қосылатын?
– Иә, жетіп жатыр.
– Сіз солардың бәрімен бірдей араласасыз ба?
– Жоқ, араласа бермеймін.
– Әнеки, көрдіңіз бе? Біз де солаймыз. Бірақ, неге бізді араласатын етіп шығарғаны маған түсініксіз. Баламды айтпағанда, қан жағынан жақынырақ туысы менің өзім Мұхтардың үйіне бас сұққан жан емеспін. Мен – Әблязовамын, ұлым – Дүйсембеков. Балам ешқашан Мұхтармен араласқан емес, бір де бір рет жанына барып: «Мұхтар аға, есенсіз бе?» демеген шығар.
Мұхтар қызын ұзатқанда бізді тойға шақырды. Оған мен әпкем екеуміз бардық, ал Тайыр барған жоқ. Негізінде, тойға шақырылған банк адамдары мен Мұхтардың іскер серіктестеріне қарағанда біз жақынырақ болуымыз керек. Бірақ, Мұхтар Тайырды шақырмады. Егер араластығы бар болса неге шақырмады?
Мұхтардың балаларын тіпті менің өзім жөнді танымаймын, өзін ғана білемін, болды. Ал, Тайыр тіпті оның балаларының есімін, қайда екенін де білмейді, ешқандай аралас-құраласымыз болған жоқ. Рас, қанымыз бір, бір атадан тарағанбыз, бірақ ұлым онымен араласқан емес.
Тағы да айтам, Мұхтар Әблязовтың отбасымен сондайлық бір тығыз байланысымыз болған жоқ. Әрине, мен Қабыл ағаға, яғни Мұхтардың әкесіне барып сәлем бергенмін. Бір тоқсанда бір рет, немесе кездесіп қалғанда сәлем беріп тұрдым.
Мұхтар екеуміздің жас айырмашылығымыз да үлкен. Оның бүлдіршін кезінде мен ересек адам едім. Сол себепті біздің арамызда ортақ әңгіме, достық болмады. Тура сол секілді, Мұхтар мен Тайырдың да жас айырмашылығы үлкен.
Егер олардың ым-жымы бір болса, онда отбасын алып, елден қоныс аударып бара жатқан Мұхтар Тайырға айтар еді ғой? Ал ол оны туыс деп білмейді де, ондай туысқаны бары ойында да жоқ. Аяқасты туыстығымызды алға тартып, осылайша байланыстыра қояды деген ой қаперімізде болса-шы!
Мұхтар бірінші рет істі болғанда оның туыс-туғанына, Розаға, Қабылға, яғни оның әке-шешесіне қысым жасалғаны рас. Сол уақыттарда Мұхтардың анасы сотқа қатысты дегенді менің газеттен оқығаным бар. Иә, сол кездерде туыстарына қысым жасалды.
Мәселен, Мұхтардың туған қарындасы Гаухар сол күйі елге оралмады-ау деймін. Мән-жайын толық біле бермеймін, бірақ, ол Америкада тұратын болса керек, тұрмыс құрған. Ал, Карлушаның, меніңше, сол кезде бизнесін талқандады. Не болғанын толық білмеймін.
Егер ол кездері маған да қысым жасалған болса, осы жолы қатердің алдын алар едім ғой. Сол кезгі қуғынға мен де түсіп, ащы сабақ алған болсам, бұл жолы бірден қашудың қамына кірісер ме едім, бәлкім.
Тайырға қараймын да, олардың дер кезінде шетел асып кеткендері ақыл болған екен деген ойға қаламын. Мұхтардың әкесі Қабыл, меніңше, 70 жаста. Қазір ойласам, жасқа да, ештеңеге де қарамаған екен. Олар дұрыс істепті. Мұхтар да адам ғой, оның да қаперінде болып: «Туыстар, елде қалу сендерге қауіпті», - десе біз де қамсыз қалмас едік. Осылай болады деп кім ойлаған. Негіз де жоқ, себеп те жоқ, бір заңсыздық.
«ТАЙЫРҒА ҮШ АПТА БОЙЫ ҚҰРАНДЫ БЕРГІЗБЕДІ»
– Қазір ҰҚК-нің тергеу абақтысында жатқан ұлыңыз Тайыр Дүйсембековтің жағдайы қалай?
– Айтарым мынау, біріншіден, тергеу абақтысына отырған уақыттан бері Тайырмен мені бір-ақ рет, наурыздың 13-інде ғана жүздестірді. Тайыр өзіне қоғамдық қорғаушы болуымды мен сұрасам да, Тайыр сұраса да рұқсат бермегені жөнінде тергеушіге арыз жазған. Негізге алып отырғандары – менің компаниямның бір кезде «Agento-S» компаниясына бухгалтерлік есеп жүргізгені. Әлбетте, Тайыр фирма құрғанда мен тәжірбиесі бар адам есебінде оған, яғни өз балама жәрдем бердім.
Бірақ, «Agento-S» компаниясы мен жұмыс істеген компаниямен жұмыс істемегелі екі жылдың жүзі болды. Жарайды, мені қоғамдық қорғаушы ретінде жібермесін, бірақ, енді неге 60 жастағы әйелге, зейнеткерге өз баласымен жүздесуге жол бермейді?
Ұлыммен 13-ші наурызда жолыққанда тергеуші маған: «Бұдан кейін сіз оны көрмейсіз», - деп тікесінен айтты. Мен айттым: «ол не деген сөз, не сонда, заң жоқ па?» Сөйтсем, ол: «Енді, айына бір рет қана көретін боласыз», - деді. Мұның негізі қандай? Біріншіден, сот болған жоқ, ұлымның кінәсі дәлелденбеді.
Елдегі барлық БАҚ арқылы ресми тұлғалар ұрлау-жырлау, кінә арту жайында ақпарат таратуда. Ал, менің ұлымның құқығы тапталуда. Мен оған бергім келген затымды еркін бере алмаймын. Тайырды тергеу абақтысына жапқаннан кейін үш апта өткенде ғана біз оған Құранды бере алдық.
– Тайыр Құран сұратып па еді?
– Әлбетте. Ол діндар адам ғой. Басында беруге мұрсат бермегенімен қазір берді. Ал, қолына алғаш кісен салған күні ше? Тура бір кісі өлтіргішті ұстағандай, екі бүктеп, қолын артына байлап алып өтті.
Бұл деген менің ұлымның сағын сындыруға, өзі және өзге туралы жалған сөйлеуге мәжбүр етуге деген төте талпыныс. Мен бұған басқаша баға бере алмаймын. Және де қоғамға қауіп төндіреді дейтіндей ол далада емес, сол ҰҚК-нің дәлізінде еді. Дәлізді бойлай жатқан абақты, тереңдігі 15 метр, төмен қарағанда басым айнала жаздады. Ол не, кісі өлтіргіш пе? Оның камерасында бір апта бойына су болған жоқ.
– Яғни, жуынып-шайынатын су ғой?
– Иә, камерада жоқ, ұят та болса айтайын, камераларында дәретхана жоқ. Оны күніне үш рет дәретханаға апарады, осы дұрыс па енді? Бұл деген азаптау емес пе? Көрпесі жоқ еді, кеше ғана апарып бердім.
– Сонда ол бұған дейін не жамылған?
– Өз пальтосын жамылыпты, бірақ қазір жылы ол жер. Білесіз бе, қазір маған Тайыр шамалы тынышталған сияқты болып көрінеді, жалғыз ғана қорқатыным – сол тынышталу күйзеліс пен түңіліске ұласпаса болды. Біз сотта болған кезімізде ұлым өзін тура сол сот залынан босататынына сенімді болды. Өйткені, еш кінәсі жоқ еді, түсінесіз бе?
Достары ондағылар қандай да бір шарттылықтарды сақтап отырған шығар, бірден жібермегенмен, кейін жібереді деп ойлады. Ал, өзі оларға: «Жоқ, тура сол залынан босатып жібереді», - деп сенімді болды. Алайда мен сол кезде-ақ бұлардың оңайлықпен жібере салмайтынын түсінгенмін. Мен ұлыма жақын келдім де: «Жаным менің, сен ойлағандай бола қоймайтын шығар» деп айттым. Айтқандай-ақ, он күнге тұтқында қалдыратынын жариялаған кездегі ұлымның әлпетін көрсеңіз (Шолпан көзіне жас алды).
Ол адал адам ретінде әділдіктің барына сенеді. Мен әлгі судьяларға қолдарында ештеңе жоғын, ешбір дәлелсіз адамды ұстауға болмайтынын айтқандай болдым, бірақ түк те шықпады. Тайыр сол кезде есеңгіреп қалды. Ол ойлаған ғой, үш күн ұстады, енді міне, қазір бәрі анықталады да, мен үйіме қайтам деп.
Ең жаманы – адамның морт сынуы. Есеңгіретерлік бірінші соққы, беймәлімсіздік, жоқ жерден жазалы болу... Түсінесіз бе, бұл кезең де өтіп кеткендей. Енді оның орнын одан гөрі тереңірек бір күй алмастыратын секілді. Мұндайда іс бостандыққа шығумен ғана бітпейді. Рухы сынған адам бостандыққа шыққанымен, өзіне де, өзгелерге де, ең әуелі өмірлік қағидасына адал бола алмаса, ары қарай қалай өмір сүреді? Сенімі шайқалған адам қалай өмір сүреді?
«ТАЙЫР ҚАМАЛАРДЫҢ АЛДЫНДА ТАНЫСҚАН ҚЫЗБЕН КЕЗДЕСУГЕ БАРА АЛМАДЫ»
– Шолпан ханым, Тайырдың үй болу, отбасын құру деген секілді қандай да бір жоспары бар ма еді?
– Ол адвокатқа айтыпты: «Енді ғана бір қызбен танысып, кездесу тағайындап едім, ұят болды, сол күйі жоқ болдым, мен туралы не ойлады екен?» - деп. Айту қиын, оңай емес, әр нәрсенің өз сәті бар. Оның досы көп, жақсы балалар, мықты жігіттер және өз айналасынан аса алмай отырғандар емес. Олар өздерін Қазақстанның болашағы санайды, мен де бойларынан соны сезем, бір-бір тұтқаны ұстайын деп отыр. Міне, сол болашақ осындай жағдайға түссе... білмеймін...
– Шолпан ханым, ал Тайырдың әкесі қайда?
– Тайырдың әкесі Қарағандыда тұрады. Біз Дүйсембековтермен тығыз араласамыз, менің 25 жылдан астам өмірім сол жақта өтті. Тайырдың әкесі қазір науқас, сондықтан да Тайырдың жайы оған айтылған жоқ. Жайсыз хабар оның денсаулығына қауіпті. Әуелгіде, мені қоғамдық қорғаушы ретінде жібермеген кезде, баласына тірек болу үшін әкесі келсін деп ойлағанмын, бірақ, ақылдаса келе ол райымнан қайттым.
– Мұхтар Әблязовтың өзі ұлыңыз Тайыр Дүйсембековты тұтқындағаннан кейін телефон соғып, сіздің жағдайыңызды, Тайырдың халын сұрады ма?
– Жоқ, ол менімен араласқан жоқ. Ол газетке берген сұхбатында айтыпты ғой «Тайырды ұстағандарына аң-таңмын» деп, сонысына да рахмет. Ал, былайынша араласқан емеспіз.
– Шолпан ханым, ұлыңызға адвокатты кіргізетінін айттыңыз. Балаңызға қандай да бір психологиялық немесе өзгеше қысым жасалған жоқ па?
– Ол менімен адвокаттар арқылы хабарласады, мен оған дүниедегі ең қымбат адаммын. Бірінші ретінде ол мені көргенде: «Мама, берік болыңыз, мен 10 жылға кетіп бара жатырмын» деді (Шолпан көзіне жас алды).
– Ұлыңыз неге олай деді екен, әлде ол қудалау органы таққан айыпты мойынына алды ма?
– Білесіз бе, оның қасында отырған адамдар: «ойбой, тіпті Путин мұндағы біреуді босатуды талап еткенімен түк шықпады, сол үшін де оны өмір бойына соттай жаздады», - дегендей түрлі әңгіме айтады екен. Яғни, психологиялық өңдеу жүріп жатыр. Сол үшін де мені жібермейтін болса керек.
Өйткені, кез келген адам өз анасынан күш алып, тәни де, психологиялық та қолдау табады ғой. Біздің – аналардың, омыраудан шығарсақ та, өз балаларымызбен байланысымыз ажырамайды. Сондықтан, оны осынау бір күштен ажырату үшін менімен жүздестірмейді.
Оны бір көргенімде айтқанмын: «Тайыр, берілуге болмайды, түсін, мұннан әділдік таппағанның өзінде халықаралық қоғамдық ұйымдар бар, халықаралық соттар бар. Біз солардан араша сұраймыз, ең бастысы, өзіңнің кінәң жоқ екенін білесің ғой», - деп. Мен ұлыма: «Өзіңе қатысты да, өзгеге қатысты да жалған сөйлеуші болма», - дедім.
Айтатын нәрсең болса, онда айту керек. Әйтпесе, өзің аман қалу үшін біреуді батыруға, өзгені құрбан етіп, өзің жағаға жүзіп шығуға болмайды. Егер Мұхтар кінәлі болса, тергеу бар емес пе, онда ол заң бойынша жауап береді, әр адам өз күнәсі үшін жауапты, әрбір жан заң алдында жауап береді. Және де оған таңылып отырған айып «аса ірі мөлшерде талан-тараж ету, алаяқтық» бабы ғой. Ол айып бойынша белгіленген жаза – дүние-мүлкін тәркілей отырып, он жылға бас бостандығынан айыру.
– Сіз дүние-мүлік туралы айтып қалдыңыз, ал, наурыздың 31-інде өткен брифингте бас прокуратураның өкілі Сапарбек Нұрпейісовтың «Әблязов ісі» бойынша айыпталушылардың дүние-мүліктеріне құрсау салынды дегенін білесіз бе? Ол сіздің балаңыз Тайыр Дүйсембековтың мүлкіне қатысты сөз қозғады ғой.
– Білесіз бе, бұл жаңалықты дәл осы қазір сіздің аузыңыздан естіп тұрмын. Жоқ, сөз біздің дүниемізге қатысты емес. Біздегі дүние – мен тұратын пәтер. Ұлымның пәтер жалдап тұрып жүргеніне үш жылдан асты. Ол тұрған пәтерлердің мекен-жайларын айта аламыз, сондағы көршілері ұлымның пәтер жалдағанына куә бола алады.
– Яғни, Тайыр сізден бөлек тұрды ғой, солай ма?
– Иә. Бұл енді заңды құбылыс қой. Ол да ересек адам. Өткен жазда демалуға кеткенімде Тайырға алда-жалда керек болып қалса деп ақша тастап кеткем. Сол уақыттарда ол маған телефон шалып, жақсы ауданнан пәтер шығып тұрғанын жеткізді. Пәтерді мен келген соң алайық деп едім, ұлым пәтер иелерінің жер үй аламыз деп асығып отырғанын айтты. Сөйтіп, асығыс болғандықтан, ол үйді өз атына рәсімдеді. Ол пәтерде ұлым емес, өзім тұрамын, бірақ құжаты ұлымның атында. Соны білген органдағылар «айтқанымызды істемесең, шешең көшеде қалады, қаңғып кетеді» деп ұлымды қорқытуда.
– Шолпан ханым, ұлыңыз Тайыр Дүйсембеков ірі бағалау компаниясының директоры болды, бірақ, сіз оның өз басында баспанасының болмағанын айтасыз.
– Қолымыз жетпей жатыр, үйдің арзандауын күтіп жүрміз. Ұлым маған мына пәтерді сатып әперер алдында да мен аз-маз күте тұрайық деген едім, бірақ ұлым: «Мама, жүйкеңізге артық салмақ болады, нарық деген біресе жоғары, біресе төмен құбылып тұрған дүние ғой, тағы сырқаттанып қалып жүрсеңіз, екі есе шығынға тап боламыз», - деп, көнбей осы пәтерді алып берді.
– Яғни, мұның алдында мүлдем баспанаңыз болмаған ғой?
– Жоқ, болды. Розыбакиев-Сәтпаев көшелерінің қиылысында үш бөлмелі пәтерім болды. Панель үйдегі пәтер еді.
– Шолпан ханым, сұхбатымыз аяқталып та қалды, тағы айтарыңыз бар ма?
– Иә, бар. Мен тергеу жүргізіп жатқан мекеменің, яғни бас прокуратура мен ҰҚК басшыларын салауатты сананың адамдары, өз істерінің шеберлері деп үміттенемін. Олар оқалы шапанның беделін түсірмес үшін мүлдем жазықсыз жанның тағдырына балта шабуға жол бермес деп ойлаймын, соған зор үміт артамын.
– Сұхбатыңызға рахмет, Шолпан ханым.
P.S. Бұған дейін Азаттық радиосы БТА банктың бұрынғы басшысы Мұхтар Әблязовтың туысқаны, «Agento–S» бағалау компаниясының директоры Тайыр Дүйсембековке ҰҚК тергеуінің «алаяқтық» бабы бойынша ресми түрде айып таққанын хабарлаған болатын. Бас прокуратура Тайыр Дүйсембеков БТА банктың ақша қаражаттарын талан-таражға салу мақсатында Мұхтар Әблязовпен сөз байласқаны үшін айыпталады деп хабарлады.
Іс материалдарында Дүйсембеков несие бойынша кепілге қойылатын мүлікті бағалау кезінде Әблязовтың мүддесіне ыңғайлап бағалау есептерін қолдан жоғарылатқан, кейіннен соның негізінде заңсыз несиелер берген деп айтылады.
БТА банктың бұрынғы басшысы Мұхтар Әблязов өз жиені Тайыр Дүйсембековпен қандай да бір «іскерлік қарым-қатынаста» болғанын жоққа шығарып, бағалау компаниясының директоры тек банкирдің қандас туысы болғаны үшін ғана тұтқындалды деп есептейді.
Тайыр Дүйсембековты Алматы бойынша ҰҚК департаментінің қызметкерлері биыл 2-ші наурызда тұтқындады. Медеу аудандық соты наурыздың 5-інде Тайыр Дүйсембековтің тұтқында отыру мерзімін ұзартуға рұқсат берді. Қазір ол Алматы бойынша ҰҚК департаментінің тергеу абақтысында жатыр.
