Қордайдағы жанжал кезінде Қырғызстанмен шекараға жақын орналасқан, негізінен этникалық дүнгендер тұратын Масанчи, Сортөбе, Ауқатты ауылдарында, ресми мәлімет бойынша, 15 ғимарат пен 30-дан астам үй бүлініп, 23 көлік өртенді.
Халықаралық басылымдар этникалық қақтығыс деп сипаттаған жанжалдан кейін үкіметтік комиссия құрылып, ауданда төтенше жағдай жарияланды. Қазақстан үкіметі жанжалға байланысты 25 қылмыстық іс қозғалғанын хабарлады. Қақтығыстың нақты себебі белгісіз. Жергілікті тұрғындардың сөзінше, бірнеше адам жолға таласып, бір-бірімен көрші ауылдарда тұратын қазақтар мен дүнгендер жаға жыртысып қалған. Бұл төбелестің соңы үлкен жанжалға ұласқан.
Жанжалдан соң Жамбыл облысы әкімі Асқар Мырзахметов қызметінен кетіп, орнына премьер-министрдің орынбасары болып істеген Бердібек Сапарбаев тағайындалды. Тоқаевтың бұйрығынан соң облыс әкімінің әлеуметтік мәселелер жөніндегі орынбасары Сұлушаш Құрманбекова, Қордай ауданы әкімі Болатбек Байтөле, Жамбыл облысы полиция департаментінің бастығы Арман Оразалиев және Қордай ауданы полиция бөлімінің бастығы Азамат Айқымбеков қызметінен босады.
Тоқаевтың өзі алғашында бұл дауды "бұзақылық сипаттағы жаппай төбелес" деп сипаттап, кейін "ұлтаралық жанжал тудырғандар" деп "арандатушыларды" айыптады.
"БИЛІК НЕ ІСТЕРІН БІЛМЕЙДІ"
Азаттық Орталық Азиядағы демократияны дамыту қорының директоры, саясаттанушы Толғанай Үмбетәлиевамен Қазақстан билігінің этникалық қақтығыстарға реакциясы мен мұндай оқиғалардың неге қайталанып жүргенін сұрады.
Азаттық: Қазақстан билігі Қордайда болған қақтығысты "ұлтаралық жанжал" деуден қашқақтайды. Былтыр жыл басында Қарағандыдағы қазақтар мен армяндар төбелесін, алты айдан соң Теңіз кен орнында қазақтар мен шетелдік жұмысшылар арасындағы конфликтіні де "тұрмыстық жанжал" деп атаған. Бұған не себеп?
Толғанай Үмбетәлиева: Биліктің мұндай қақтығыстарға байланысты нақты шешімі жоқ. Бұл туралы ойланған да емес. Олар өздерінің қауқарсыз "ұлтаралық татулық" моделін мадақтап отырғанды құп көреді. Бұл оқиғаны қалай атап, қалай шешуді білмей отыр. Билікке мұны әдеттегідей "тұрмыстық жанжал" деп атап, жергілікті атқарушы билікті кінәлап, жауапкершілікті соған арта салған оңай. Билік не істерін білмейді. Бар мәселе – осы. Қазақтардың да, басқа ұлттардың да мүддесі ескерілетін, этникалық топтармен қатынас орнату жүйесі жоқ. Конституциямызда қазақтар "мемлекет құрушы ұлт" деп көрсетіледі. Бірақ бұл нені білдіреді, бұл мәртебе қандай да бір үстемдік бере ме – ешкім білмейді. Билік те білмейді. Сұрақ көп.
Қазақтар осы мәселені шешуде жұдырыққа жүгініп жүр. Өздерінің функциясы қай жерде шектелетінін анықтағысы келеді. Біздің мемлекет те, қоғам да авторитарлы. Сондықтан қарым-қатынасты да иерархия арқылы орнатады. Азаматтар түсінігінде "мемлекет құрушы ұлт" деген – басқалардан басым тұратын топ. Солай қабылдайды. Осы мәртебенің не мәні барын анықтауымыз керек. Меніңше, ең қолайлы нұсқа – көлденең құрылым. Яғни, мемлекет құрушы этнос ретінде ортада – қазақтар, қалғандары соның маңында. Бірақ қазақтар ортада болғанына қарамастан, бәрі тең болуы керек. Ал қазіргі ахуалымыз мүлде түсініксіз, ешкім өзінің функциясын, құқығы мен міндетін білмейді.
Жанжалдан кейінгі Масанчи ауылы. 8 ақпан 2020 жыл.
Жанжалдан кейінгі Масанчи ауылындағы жағдай
Барлық оқиғаны "тұрмыстық жанжал" деп атап, тұрмыстық деңгейде шешіп келді. Ешкім мұны "ұлтаралық дау" дегісі келмейді. Олай десе, мәселені соған лайық деңгейде шешіп, соған сай үкім шығару керек болады. Сондықтан билік бәрін жергілікті деңгейге түсіруге бейіл. Мұны "ұлтаралық дау" деуіміз керек. Тұрмыстық жанжал дауды бастап берді. Бұл – ұлтаралық дау. Сол себепті мұны мемлекеттік-саяси деңгейде шешуіміз керек.
"ҚАРАМА-ҚАЙШЫ ЖҮЙЕ ҚАҚТЫҒЫСҚА ӘКЕЛДІ"
Азаттық: Соңғы жылдары бір жағында қазақтар, екінші жағында басқа ұлт өкілдері болған бірнеше дау болды. Бұған не себеп деп ойлайсыз?
Толғанай Үмбетәлиева: Бәріне бірдей кесіп айтуға болмайды. Меніңше, бірнеше себебі бар. Алғашқысы – криминал. Құқықтық мемлекет тұрғысынан алғанда, мәселе – осы. Қоғам ішінде ұлттық, криминалдық мәселелер қордаланып жатқандықтан осылай болды. Бірақ мәселені бұлай шешуге жол бермеуіміз керек. Адамдарды ұруға, өлтіруге, біреудің үйін ойрандауға болмайды. Ең әуелі онда балалар болғанын ұмытпауымыз керек. Бұған тұрғын үйлерді талқандай бастағандар жауапты. Мұндай мәселелерді реттейтін құқықтық механизм болуы тиіс. Меніңше, қақтығысқа қатысқан қазақтар да, дүнгендер де заңды түрде жазалануы керек.
Бұл мәселенің әлеуметтік тұсы да бар. Ауыл тұрғындарының әлеуметтік мәселелері шешілмеген, жұмыссыздық бар. Азаматтар қорғансыз. Саяси тұсы, жаңа айтқанымдай, "мемлекет құрушы ұлт" түсінігіне байланысты. Бұл мәселе шешілмеген. Мұны шешпейінше, осы сипаттағы қақтығыстар жалғаса береді.
Төртіншісі – әкімшілік деңгейдегі мәселе, яғни ұлтаралық мәселелерді реттеу жағы. Бұл да ақсап тұр. Мұндағы негізгі себеп – мемлекет тарапынан басқару жүйесі жоқ. Ұлтаралық мәселені Қазақстан халқы ассамблеясына (экс-президент Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен 1995 жылы құрылған, президенттің өзі басқаратын кеңесші орган – ред.) беріп қойды. Бірақ ассамблеяның әлдене шешетін құзыреті жоқ. Ол жай кеңесші орган ғана. Ал қолында құзыреті бар мемлекет мұнымен айналысқысы келмейді. Ұлтаралық мәселені қарастырудағы қарама-қайшы жүйенің соңы осындай қақтығыстарға алып келді.
Азаттық: Қақтығыс болған күннен бастап қоғам екіге жарылды. Бірі дүнгендерді жақтаса, басқасы қазақтардың әрекетін ақтап алып жатты. Бұл қақтығыста жауапкершілік кімнің мойнында?
Толғанай Үмбетәлиева: Заң жағынан алғанда ешкімді – қазақтарды да, дүнгендерді де ақтамауымыз керек. Жанжалға қатысқанның бәрі – заңды бұзғандар. Олар жазалануы тиіс. Саяси жауапкершілік жағынан алсақ, мен бұл оқиғаға этникалық топ ретінде қазақтардың да, дүнгендердің де кінәлі болғанын қаламаймын. Мына мәселені шеше алмағаны, мұндай дауларды шешу механизмдерін қалыптастыра алмағаны үшін саяси жауапкершілік мемлекеттің мойнына жүктелуі тиіс. Тағы бір кінәлі – дауды ушықтырып, кикілжіңнің басы болған құқық қорғау органдары. Олар көбіне заңға сүйенбейді. Өзім қарап шыққан видеолардан олардың әрекетін көрмедім. Өздері арандатып тұрды. Айқай-шуға кірісіп кетті. Агрессивті түрде жауап қатып жатқандарды одан әрі арандатты. Полицейлердің сауатты әрекет еткенін байқамадым. Мұндай жағдайда қандай реакция таныту керегін мүлде білмейді екен. Олар бейтарап жақ болып, мәселені шешпейді. Дауға қатысушының бірі болып кетеді.
"АДАМ ҚҰНДЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ КЕРЕК"
Азаттық: Қазақстан билігі Қордайдағы қақтығыстан қандай сабақ алуы керек?
Толғанай Үмбетәлиева: Әуелі барлық тарапты тыңдауы тиіс. Бірінші болып қазақтарға құлақ асуымыз керек. Қазақтардың этникалық топ ретіндегі наразылығы барлық жерде күн өткен сайын байқала бастады. Біз кінәні қазақтардың этникалық тобына емес, нақты осы дауға себеп болғандарға артуымыз қажет. Ашық талқылап, бар тарапқа сөз беруіміз керек. Оңай әңгіме болмасы анық. Бірақ қандай болса да, диалог орнауы тиіс. Қазақтар "мемлекет құраушы ұлт" дегенді қалай түсінетінін айтуы керек. Одан кейін басқа этникалық азшылықтар өзінің "мемлекет құраушы ұлт" дегенді қалай ұғатынын айтып, қарым-қатынас орнату керек.
Мұның моделін бір шетте отырып алып бұйрық беретін Ақорда емес, азаматтардың өзі құруы тиіс. Адамдар жиналып, мына елде қалай бірге тұратынымызды талқылау керек. Бұл – бір жағы. Екіншіден, біз ұлтына, дініне қарамастан азаматтардың адам ретіндегі құнын көтеруіміз керек. Адам мен оның құқығы ең маңызды үстемдікке айналуы тиіс.
Мемлекет адам кім екеніне, қайдан шыққанына қарамастан, адам болғаны үшін ғана Қазақстанда еркін күн кешетіндей жағдай жасауы керек. Адам негізгі құндылыққа айналмайынша, этникалық топқа бөліну жалғаса береді. Қандай да бір мәселені шешкенде қазақ, орыс не басқа ұлт деп мән беріп тұратын боламыз. Адамға осында өмір сүрген жақсы болуы керек. Оған біраз уақыт кетеді. Бірақ бастысы бір-бірімізді құрметтеп, татулықта күн кешеміз бе, әлде ұлтқа бөлініп алып, осындай қақтығысқа ұрына береміз бе – соны анықтап алуымыз керек.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
ПІКІРЛЕР