Қазақ ССР-інің КГБ төрағасы, Қазақстан компартиясы орталық комитетінің идеология жөніндегі хатшысы болған Зақаш Камалиденовпен арадағы әңгіменің басты тақырыбы Жаңаөзен оқиғасы болды.
Зақаш Камалиденов Қазақстанның Батыс өңірінде туып-өскен. Мұнайшы-инженер мамандығын игеріп, осы мамандық бойынша жұмыс істеген. 1959 жылы комсомол және партия қызметіне шақырылды. Ол 1979 жылдан бастап КГБ қызметкері болды, мұнда ең жоғары шен – генерал дәрежесіне дейін көтеріледі.
Зақаш Камалиденов қазір 75-те. Зейнетке ерте шықты. Кезінде ол туралы «Қазақстанды ұзақ жылдар басқарған Дінмұхамед Қонаевтың ізбасары болады» деген болжам айтылып жүрді. Бірақ Қазақстанды басқару 1989 жылы Нұрсұлтан Назарбаевқа бұйырды.
Камалиденов содан бері елеусіз өмір сүріп жатыр. Қонаев пен Назарбаевтың арасындағы үш жылға созылған саяси салқындық кезінде Камалиденовтің қандай роль атқарғаны туралы пікірлер де әртүрлі.
«Өзім мұнайшы болғандықтан Жаңаөзен оқиғасын өз қасіретімдей көремін» дейді Зақаш Камалиденов.
СССР КЕЗІНДЕГІ БҮЛІК
Біз бұрынғы Совминге арналған үйлердің бірінде, Зақаш Камалиденовтің Төлебаев көшесіндегі пәтерінде кездестік. Ол кісі Жаңаөзен қаласын совет кезіндегі атымен «Өзен» деп атады. КГБ-ның қазақы шапан, жүн қалпақ киген отставкадағы генералы суретке түскен кезде де оппозициялық басылымды қолынан тастаған жоқ.
Зақаш Камалиденов әңгімені бірден 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасы мен 2011 жылғы Жаңаөзен оқиғасын салыстырудан бастады.
Ол кісінің айтуынша, «бұл екі жағдайдың өзара ұқсастығы – жастар үкімет пен биліктің басқаруына көңілдері толмай, наразы болғаны. Бірақ 1986 жылғы жастардың наразылығын туғызған нәрсе – СССР басшылығының Қазақстанға қатысты жүргізген этникалық саясаты».
–Жастардың нарызылығы – халықтың наразылығы. 1986 жылы Қазақстан билігіне ешкімге белгісіз, танымал емес Колбин келген кезде Алматы жастары бұған наразылық танытты. Олар «Қонаевтың орнына қазақ тағайындалсын, тіпті болмаса, Қазақстанды жақсы білетін орыс ұлтының өкілі тағайындалсын» деп талап етті. Ондай адамдар ретінде Кручиннің, Месяцтың есімдері аталды, – деген Зақаш Камалиденов «Жаңаөзен тұрғындарының наразылығы – шешімін таппаған экономикалық мәселелерге қатысты» деген пікірге ойысты.
– Өзенде де наразылық туындады. Халық риза емес. Олар жеті ай бойына алаңда бейбіт тұрды, өз талаптарын бейбіт түрде жеткізді. Жұмыстары аса қиын екенін, соған сәйкес жоғары еңбекақы талап ететінін айтты. Неге бұл талап орындалмады? Бұл мәселені шешеуге әбден болатын еді, – дейді Зақаш Камалиденов.
Оның пікірінше, «Қазақстан басшылығы Жаңаөзен халқына байланысты үлкен қателік жасады».
Менің ойымша, Қазақстан басшылығы, әсіресе үкімет бұл мәселеге немқұрайды қараған.
– Менің ойымша, Қазақстан басшылығы, әсіресе үкімет бұл мәселеге немқұрайды қараған. Олар халықтың арасына барып, олармен кездесулері керек еді. Қазір облыстың жаңа әкімі Бауыржан Мұхамеджанов «халықпен кездестім, бар жағдай дұрыс» дегенді айтады. Шын мәнінде халықпен ешкім сөйлеспеген. Сөйлескен күнде халық бар-жоғы өзінің күнкөрісіне қатысты ғана мәселені айтқан болар еді. Олар орындалмайтын, аса күрделі мәселе қоймайды. Олар шешілмейтін шаруаны емес, бар-жоғы өздерінің әлеуметтік-тұрмыстық жағдайына, күнкөрісіне қатысты мәселелерді ғана айтты, – дейді бұрынғы КГБ төрағасы.
«МАСКҮНЕМДЕР» МЕН «НАШАҚОРЛАР»
Зақаш Камалиденов кейбір советтік шенеуніктердің 1986 жылы Желтоқсан оқиғасы кезінде «алаңға маскүнемдер мен нашақорлар шықты» деген пікірімен келіспей, оны жоққа шығарды.
– Мен бұл сөздермен келіспеймін. 17-18 желтоқсан күні өзім де алаңда болдым. Алаңда 16 мен 25 жас аралығындағы жастар жүрді. Мас немесе есірткі шеккен ешкім болған жоқ. Осы ретте «Жаңаөзенде алаңға маскүнем және нашақор жастар шықты» дегенге сенбеймін. Мен Өзенде болған жоқпын. Бірақ телеарналар мен кейбір ақпарат құралдары жазғандай, алаңға маскүнем және нашақор жастар шықты дегенмен келіспеймін. Жаңаөзенде қанды оқиға болған күні ресми биліктің кейбір өкілдері, президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі «Жаңаөзендегі бүлікшілер – маскүнемдер» дегенді айтты. Ресми билік алаңда қаза болғандардың саны 17 адам деп көрсетеді, бірақ қоғам белсенділері бұл мәліметке сеніп отырған жоқ, – деді ол.
ҰҚК КӘСІБИЛІГІ ТУРАЛЫ
Зақаш Камалиденов «билік халық наразылығының алдын-алуды күні бұрын ойластырған жоқ» деген пікір айтады. Ол осы ретте заңгер Наталья Соколованы сөз етті:
– Халықтың наразылығы заңгер Наталья Соколованы қамауға алған күннен басталған болатын. Наталья Соколова мұнайшылардың құқын ашық түрде қорғады. Оны қамады, соңынан алты жылға соттады. Бұл ақылға сиятын іс пе?
Зақаш Камалиденов алаңға шыққан азаматтар арасында арандатушылар болуы мүмкін екенін де жоққа шығармайды.
– Кім біледі, мүмкін шын мәнінде біреулер от жаққан болар. Ондай болса, мұны дер кезінде анықтау – біздегі органдардың жұмысы. Біз мұның бәрін алдын-ала біліп отыруға тиіс едік. Неге бұл назардан тыс қалған? Неге ешкім қадағаламаған? Неге ешкім білмеген? Білуіміз керек еді, – дейді бұрынғы чекист.
Зақаш Камалиденовтің айтуынша, ҰҚК (Маңғыстау басшылығына, президент айналасындағы кейбір шенеуніктерге жақпаса да) Жаңаөзендегі жағдайдың анық-қанығын президентке нақты баяндауға міндетті болатын. Бұрынғы төрағаның ойынша «президент Жаңаөзенге қатысты толық ақпаратты дер кезінде алмауы да мүмкін».
– ҰҚК қандай апат жақын қалғанын біліп отыруға міндетті. Бұл жағдай тәуелсіздіктің 20 жылдығы кезінде аяқ астынан болған ба? Онда біз мұны күні бұрын білмеген, болжамаған болып шығамыз. ҰҚК төрағасы Нұртай Әбіқаев жолдас – тәжірибелі, істің жөнін білетін адам. Бірақ төменгі деңгейдегі қызметкерлердің кәсібилігі жетпей жатыр. Бұл жерде «бәрін кадр шешеді» дегенді ұмытпауымыз керек. Бұрын КГБ-ға тек қана тәжірибелі, кемінде екі жоғары білімі бар мамандарды алатын. Ал қазір қалай? Неге қауіпсіздік комитеті бұл жағдайды бақылай алмаған. Өзенде ҰҚК-нің аппараты бар. Облыстық департамент бар. Оны Отарбаев жолдас басқарады. Отарбаев бір кезде академияны басқарған. Мен олардың қай-қайсын да сыйлаймын. Олар мұны білмеуі мүмкін емес. Білді. Бар қателік – ол жағдайды президентке дер кезінде мәлім ете алмаған. Президентке ылғи «Жаңаөзенде бәрі тыныш, бәрі өз орнында. Жұмыссыздарды жұмысқа орналастырамыз» деумен болған. Ал шын мәнінде жеті ай бойын ешкім ешнәрсе істемеген, – дейді бұрынғы КГБ төрағасы.
Зақаш Камалиденовтің пікірінше, «билік Жаңаөзенге шетелдік ұйымдардың назар аударғанына, олардың ереуілшілерге келіп-кетуіне де жеткілікті көңіл бөлмеген, дұрыс баға беріп, ақылға салмаған».
– Әйтпесе бұл үлкен алаңдаушылық туғызуы керек еді. Осыдан соң-ақ мәселені тездетіп қолға алып, адамдарды жұмысқа орналастыруға, көмектесуге болар еді, сөйтіп мәселені шешуге әбден болатын еді, – дейді ол.
«ЖАҢАӨЗЕН ҚАСІРЕТІ – ҰЛТТЫҚ ҚАСІРЕТ»
– Жаңаөзен оқиғасы – бүкіл қазақ халқының қасіреті. Бұл – үлкен қасірет. Әр адамның жүрегіне түскен бұл жарақат көпке дейін жазылмайды, ұмытылмайды, – дейді Зақаш Камалиденов.
Бұрынғы чекистің айтуынша, «егер бір адам өлсе – қасірет, ал 17 адам қаза болып, жүзден астам адам жарақаттанса – жалпыұлттық қасірет».
«Бұл – менің де қасіретім, өйткені мен де бұрынғы мұнайшымын. Мұнайшыларды қорлап, қырып жатыр. Бұл жағдай қалай болды?» деген сұқбаттасымыз «Жаңаөзен оқиғасы өзінің қатігездігі жағынан 1986 жылғы Желтоқсаннан да асып түсті» дейді.
– 1986 жылғы Желтоқсанда, бұдан 25 жыл бұрын мұндай қорлау болған емес. Ол жерде оқ атылған жоқ. Халыққа қарсы милиция оқ атқан жоқ, біз бұған жол бермедік. Ондай ұсыныс болған. СССР кезіндегі КГБ төрағасының бірінші орынбасары Бобков өзінің «Билік және КГБ» деген кітабында кейбір қызба басшылар әскерді алаңға әкелуге мәжбүр еткенін жазады. Рас, маған Колбин мен Соломенцев, Разумовтар сенбеді, олар мені жолатпады – мен әскер кіргізуге қарсы болар едім. Мен пікірімді сол кездегі Орта Азия әскери округінің қолбасшысы, генерал Лобовқа айтып: «Алаңда әскер болмауы керек, әскер кіргізілмесін» дегенмін. Ал қазір Калашников автоматынан оқ атылған...
«ЖҰМЫССЫЗДАРДЫ ЖҰМЫСҚА ОРНАЛАСТЫРЫП, СОКОЛОВАҒА БОСТАНДЫҚ БЕРІЛСІН»
Зақаш Камалиденов жұмыссыз қалған мұнайшылардың жағдайына үлкен түсінушілікпен қарайды.
– Менің түсінгенім бойынша, адамдар өзіне тиесілі ақыны талап еткен. «Өзенмұнайгаз» 900-ге жуық, «Қаражанбасмұнай» да 900-ге жуық мұнайшыны жұмыстан шығарған. Мөлшермен, екі мыңдай адам жұмыссыз қалған. Олар бүгінге дейін жұмыссыз. Олардың отбасы қалай күн көріп жатыр? Мен бұл өңірді жақсы білемін. Қазір ол жерде оралмандар баршылық. Әдетте оралмандар отбасында бес-алты бала болатыны белгілі. Әрине, мұндай жағдайда әйел адам үйде отырады, ал отбасын асырайтын ер адам жұмыссыз қалса, не болғаны? Жаңа оқу жылы басталғанда балалар мектепке де бара алмай қалды – киім-кешек, оқулық алуға ақша жоқ. Қазір Жаңаөзендегі жағдайға қатысты мектеп уақытша жабылды. Әр бала оқып, білім алуға тиіс. Олар мұнан да шектеліп қалды. Бүгін оқып, білім алмаған бала отбасы үшін де, мемлекет үшін де ертең салмақ болады.
Оның пікірінше, қазір шенеуніктер Жаңаөзен трагедиясынын кейін Маңғыстауда атқарылып жатқан жұмыстар жөнінде үздіксіз мәлімдейді. Бірақ мұнайшылардың талаптарын жуық арада орындау мүмкін емес.
Бұл – экономикалық, әлеуметтік қана емес, саяси да қателік.
– Мәселен, «жұмысқа орналастырдық» деп есеп береді. Қайда орналастырды? «Қаражанбасмұнай» неге жергілікті мұнайшыларды қайтадан жұмысқа алмайды? Ал Қытай азаматы О Му: «Жұмыс істегің келмесе, бара бер. Сенің орныңа басқа адам келеді» дейтін көрінеді! Бұл не деген сөз? Бұл біздің өндіріс емес пе? Біздің адамдар, біздің елдің азаматтары! Мен «мұнайшылар қай жерде жұмыстан шығарылды, сол жерге жұмысқа қабылдануы тиіс» деп есептеймін. Олар өз жұмыс орындарын талап етеміз деп зардап шекті, қасіретке ұшырады. Бұл – экономикалық, әлеуметтік қана емес, саяси да қателік. Мұны адамдардың қаны төгілмей тұрып-ақ шешуге болатын еді: дау шықты ма, жұрттың талабы уақытында ескеріліп, орындалуы керек еді, – дейді Зақаш Камалиденов.
Зақаш Камалиденовтің пікірінше, бұл жерде тәуелсіз кәсіподақ жұмыс істеп, жұмысшылардың мүддесін қорғауы тиіс. «Кәсіподақ қайда? Неге жұмысшыларды қорғамай отыр? Тәуелсіз кәсіподақ қайда?» деп сұраған сұқбаттасымыз «Қаражанбасмұнай» мұнайшыларының мүддесін қорғағаны үшін алты жылға сотталған заңгер Наталья Соколова қамаудан босатылуы тиіс деп есептейді.
– Наталья Соколованы неге алты жылға қамағанын мен түсінбеймін. Наталья Соколова бар болғаны жұмысшылардың тиесілі еңбекақысын ала алмай отырғанын бұлтартпастай етіп дәлелдеп берді. Ал оны «әлеуметтік наразылықты тұтатты» деген баппен қамауға алды, соттады. Заңгер мұнайшылардың көзін ашты, меніңше, ол бостандыққа шығуы керек. Ол халыққа «Қару алыңдар, қаруланыңдар, біреулерге қарсы бүлік шығару керек» деген жоқ қой. Ол бар болғаны, жұмысшылардың тиесілі еңбекақысын ала алмай отырғанын дәлелдеді, – дейді бұрынғы КГБ төрағасы.
Бұрынғы төраға кәсіподақ белсенділеріне қысым көрсетіліп, олардың қудалануына наразы екенін айтты:
– Өзендегі өзге кәсіподақ мүшелері не жағдайға ұшырады? Бірінің қызы өлтірілді. Екінші кәсіподақ белсендісі мүгедек болып қалды. Оларға не үшін шабуыл жасалды? Қайта мемлекет оларды қорғауы тиіс, өйткені кәсіподақтар халықты, жұмысшы табын қорғайды. Ал бізде оларға қысым жасайды, қоғамнан шеттетеді.
МҰНАЙШЫЛАРДЫҢ «БАЙ ТҰРМЫСЫ» ТУРАЛЫ АҢЫЗ
Зақаш Камалиденов «Жаңаөзен мәселесін кешенді түрде ғана шешуге болады» деп есептейді. «Өткен жылдың жаз айында-ақ бұл мәселені түбегейлі шешкенде, қазіргідей трагедия болмас еді». Оның ойынша, «мұнайшылар бай» деген сөз – қауесет.
– «Мұнайшылар бай, олар несіне бас көтереді?» деп жатады. Бірақ ол өңірдің климаты қатаң, көкөніс, жеміс-жидек өспейді. Бәрі сырттан әкелінеді, содан соң да олардың бағасы өте жоғары. Мұның бәрінен өзендіктердің зардап шегетіні рас. Мұнайшының еңбегі өте ауыр, әсіресе, бұрғылаушылар қыста 40 градус аяз, жазда 40-45 градус ыстыққа қарамай жұмыс істейді. Шаң мен шөлдің арасында адамдар қалай өмір сүруі керек?
«Мұның бәріне қоса, шетелдік жұмысшылардың жергілікті жұмысшыларға қарағанда әлдеқайда жоғары еңбекақы алатыны да әділетсіздік. Мұнымен келісуге болмайды. Жаңаөзендегі жағдайды ушықтыру үшін, жергілікті тұрғындар мен оралмандардың арасына жік салу да дұрыс емес. Мен өзім жақсы сыйлайтын Тимур Құлыбаев осындай қателік жасады. Бұл – саяси сауатсыздық. Бұл үшін идеолог болудың да қажеті жоқ» дейді ол.
Зақаш Камалиденов «мұнайшылар туралы ешнәрсе айтпайтын, айтса шындықты емес, жалған айтатын, сөйтіп мұнайшыларды кемсітіп отырған» ақпарат құралдарына да наразы екенін айтты.
Газеттердегі ақпарат басқа, ал телеарналардағы ақпарат мүлде басқа. Неге?
– Мен барлық басылымдарды оқимын. Газеттердегі ақпарат басқа, ал телеарналардағы ақпарат мүлде басқа. Неге? Мен «Хабарды», «Казахстанская правданы» сыйлаймын. Мен оларды қалт жібермеймін. Қазір ел арасында: «Егер көңіл-күйіңіз нашар болса, «Хабарды» көріңіз» деген анекдот бар ғой, – деп күлді Камалиденов. – Ертең «Камалиденов бізді сынапты» дейтіні анық. Бірақ олар шындықты көрсетсін, шындықты айтсын! Бәрібір қазір халықтан ешнәрсені жасыра алмайсың! Неге, мәселен, «К-Плюсті» телеканалдардан ашық көрсете алмаймыз? Неден қорқамыз? Егер шындық осындай болса, одан қорқатын дәнеңе де жоқ! Шындық айтылып жатса, одан да қорқатын ешнәрсе жоқ! Олар жалған айтып жатса, сотқа берсін, соттасын. Жазаласын, – дейді ол.
Зақаш Камалиденовтің пікірінше, «Қазмұнайгазға» басшы болып келген Ләззат Қиынов – бұл саланы жақсы білетін маман, ұйымдастырушы. Одан өзге мұнай айналасындағы шенеунік атаулы – тіпті мұнайдың иісі мұрнына бармаған адамдар».
– Ләззат Қиыновтың «Қазмұнайгазға» басшы болып барғанын қолдаймын. Ол бір кезде «Маңғыстаумұнайгаз» деп аталған ірі компанияны басқарған. Қазір ол барып, істің мән-жайына қаныққан кезде компанияда бір-біріне туыс, тамыр-таныс адамдардың, біреудің келіні, біреудің баласы отырғаны анық болды. Бұл туралы менде ақпарат бар. Олар, тіпті, мұнай дегеннің не екенін білмейді. Біз Өзенде алғаш мұнай атқылағанда, қуаныштан жүрегіміз жарыла жаздап, мұнайға бетімізді жуғанбыз? Қазір сіз «Қазмұнайгаздан» сұрап көріңіз, кім бетін мұнайға жуды екен?
«КІМ БҰЙРЫҚ БЕРДІ?»
Зақаш Камалиденов ішкі істер министрі Қалмұханбет Қасымовтың «полиция өз бетімен оқ атты» деген сөзіне орай «өзіне бағыныштылар халыққа қарсы қару қолданса, оның жауапкершілігі басшыдан сұралады» деді.
– Ішкі істер министрі Қалмұханбет Қасымовты өз басым құрметтеймін. Ол – сауатты, полиция ісін жақсы білетін, үлкен мектептен өткен адам. Бірақ мен оның «әр полиция, қалалық ішкі істер бөлімі өз бетінше қару қолданды» дегенімен келіспеймін. Бұл шынында да солай болса, онда кез-келген қалалық деңгейдегі полиция басшысы кез-келген уақытта «Ат!» деген бұйрық бере алады деген сөз. Әскери тәртіп дегеніміз не? Әскери тәртіп дегеніміз – бір адамға бағыну, – дейді Зақаш Камалиденов.
Зақаш Камалиденов сол «бір адамның» кім екенін айтқан жоқ.
– Мен Назарбаев ондай бұйрық берді деп айта алмаймын. Бұған сенімді емеспін. Бірақ біз бір тәртіпке бағынуымыз керек. Қолбасшы ма – қолбасшыға. Министр бұйрық берді ме – министрге. Егер министр атуға бұйрық берсе, ол бұл үшін жауап беруі тиіс. Өйткені, халыққа қарсы оқ ату дұрыс емес, – дейді ол.
Оның ойынша, министр Қасымовтың «Егер мұндай жағдай қайталанар болса, біз тағы да оқ атамыз» деуі де дұрыс емес.
– Оқ атудан өзге де әдістер – суық су шашу, резеңке оқ ату, газ қолдану бар. Бүгін бүкіл Еуропа ереуілге шығып жатыр. Бірақ еш жерде оқ атылған жоқ. Греция қанша уақыттан бері ереуілдеп жатыр? Немесе өзге мемлекеттердегі қалаларды алып қараңыз? Қазір Румыния да көтеріліп жатыр. Онда да халыққа қарсы оқ атылған жоқ. Бізде де солай болуы тиіс. «Автоматты ал да, ат!» деуге болмайды, – дейді ол.
Оның айтуынша, «халыққа қарсы ашықтан-ашық оқ ату – шектен шығу».
– Біз ел болып, президент болып, ел басшылары болып бұл жағдайға баға беруге тиіспіз. «Мұндай жағдай неге болды? Неге бұл мәселе осылай шешілді, неге күні бұрын бейбіт түрде шешілмеді?» деген сұрақтардың жауабын анықтауымыз керек, – дейді сұқбаттасымыз.
«ТЕРГЕУ ТОЛЫҚ ЖҮРГІЗІЛЕ МЕ?»
Қазақ ССР КГБ-сының бұрынғы төрағасы Зақаш Камалиденов Жаңаөзен трагедиясын мұқият зерттеу қажет екенін айтады:
– Мен ресми түрде айтқандай, үш полииция адамдарға оқ атты деп айыпталса, ресми мәліметте көрсетілген 16 адамды солар атты деп ойламаймын. Халыққа қарсы оқ атқан полиция үшеу ғана емес. Жаппай қаруланған полиция бет алды оқ жаудырған.
Жаңаөзен қаласының коменданты Аманжол Қабылов бұдан бұрын облыстық ішкі істер бөлімін басқарған. Зақаш Камалиденов сол қақтығыс болған күні Аманжол Қабыловтың қандай іс-әрекетке барғанын жан-жақты зерттеу керек деген ұсыныс айтты:
Облыстық ішкі істер департаментін сол кезде Қабылов басқарып тұрған. «Атыңдар!» деген бұйрықты сол беруі мүмкін ғой?
– Ол бұл мәселені қалай шешті? Неге ол халықты қарусыз тыныштандыра алмады? Облыстық ішкі істер департаментін сол кезде Қабылов басқарып тұрған. «Атыңдар!» деген бұйрықты сол беруі мүмкін ғой? Мұндай кезде, алаңдағы жағдайды оған әр сағат сайын хабарлап тұрғаны анық.
Бұрынғы чекистің айтуынша, мұндай сәтте ақпарат әр сағат сайын түсіп тұрады.
– 1986 жылы орталық комитеттің идеология хатшысы міндетін атқарған маған алаңдағы жағдайға байланысты ақпарат сағат сайын түсіп тұрды. Мен өзім де алаңда болдым. Мен бүкіл республика бойынша, негізінен Алматы қаласы бойынша хабардар болып отырдым. Ал қазір, мұнайшыларға қатысты жіберген қателігін, кім болса да, мойындауы тиіс. Кім қандай қателік жіберді, мойындауы керек. Шындық айтылуы тиіс, – дейді ол.
Бірақ Зақаш Камалиденов «Жаңаөзендегі қақтығысқа қатысты мәліметтер 25 жылдан бері айтылмай келе жатқан Желтоқсан шындығы сияқты ұзақ уақыт халыққа жетпеуі де мүмкін» деген қаупін де айтты.
– Ол кезде жоғарғы кеңес жанынан құрылған комиссияны Мұхтар Шаханов басқарды. Комиссия мүшелері ұзақ уақыт жұмыс істеді. Бірақ Шаханов «осы күнге дейін Желтоқсан шындығы айтылмады» деп наразы. Яғни 1986 жылғы Желтоқсанға қатысты халыққа әлі жетпеген, айтылмаған шындық бар деген сөз. Ал Жаңаөзенге қатысты құрылған комиссиялар өз жұмысын аяқтаған соң, әрқайсысы жинаған құжаттарды бір ортаға салып, бір қорытынды шығарулары тиіс, – дейді ол.
ЖАҢАӨЗЕН ЖАҢҒЫРЫҒЫ
Азаттық тілшісі «Билік Жаңаөзенде тәртіп орнады, бәрі тынышталды» деп мәлімдесе де, төтенше жағдай мерзімін қаңтар айының соңына дейін ұзартты. Мұндай әрекетті қалай түсінуге болады?» деп сұрады.
– «Новая газетаның» тілшісі Елена Костюченко өз мақаласында: «Тірілерге жолатпайды, өлген адамдарды бермейді» деген болатын. Мұнан кейін ол: «...Аяғына оқ тиген бір адам ақсаңдап бара жатты. Тіпті жүре алмай қалды. Полицей: «Саған не болды?» деп сұрады. Жараланған адам «Оқ тиіп кетті» деді. Оған полицей «Жоқ, теріс айтып тұрсың. Байқаусызда құлап қалып, аяғымды сындырып алдым де. Қазір дұрыс жауапты іздеп жатырмыз»,- деп айтқанын жазады. Бұл жерде тағы да өтірік пен шынның арасын ажыратуға тура келеді, – деп жауап қайтарды Зақаш Камалиденов.
Ал Жаңаөзенде төтенше жағдайдың ұзартылуын ол полиция қамауға алып, соққыға жығып, соның кесірінен емханада көз жұмған Базарбай Кенжебаевпен байланыстырады. Азаттық радиосы Кенжебаевқа қатысты егжейлі-тегжейлі жазған болатын. Зақаш Камалиденов «Жаңаөзенде көп адамның із-түзсіз жоғалуы қылмыстың ізін жасыру үшін істеліп отыруы мүмкін» деген күдігін айтады.
– Әйтпесе неге төтенше жағдай ұзартылады? Көп адам бүгінге дейін хабарсыз кеткен. Мен олардың саны қанша екенін білмеймін. Біреудің баласы, біреудің күйеуі жоқ. Ер адамды дүкенге нан алуға барған жерінен полиция ұстап әкеткен. Неге? Не үшін? Енді ерлер әйелдерін жандарына ертіп жүрулері керек пе? Кенжебаев аяусыз соққыға жығылған. Оның алаңға еш қатысы жоқ, перзентханада босанып жатқан қызына келе жатқан. Оны сол жерде ұстаған. Соққыға жыққан. Ол қызын да көріп үлгермеген. Соққыдан алған жарақаттан емханада көз жұмған. Мұнайшылар жеті ай бойына бейбіт шеруде тұрған. Олар өз талаптарын бейбіт түрде талап етіп, өзара келісімге келуді мақсат еткен, бүлік шығару олардың ойында болмаған. Қалада төтенше жағдайдың ұзартылуын, Елена Костюченко жазғандай, «Жаңаөзеннің ұзақ жаңғырығы» деуіміз керек. Неге төтенше жағдайды ұзартып отырғандары түсінікті. Мен, мәселен, төтенше жағдай 31 қаңтар күні аяқталады дегенге де сенбеймін, – деді Зақаш Камалиденов.
Әңгімеміз аяқталған кезде барып біз біраз тоңыңқырап қалғанымызды білдік. Үй иесінің неге жылы киінгені енді түсінікті болды. «Пәтеріңіз бүгін ғана салқын ба, әлде қыс бойы осындай ма?» деп сұраған едік. Зақаш Камалиденов қыста пәтердің салқын екенін айтты.
– Егер бүгін түнде Алматыда 17 градус аяз болса, менің пәтерімде 17 градус жылы деген сөз, – деп әзілдеді ол бізбен қоштасып тұрып.
