Назарбаевтан кейінгі Қазақстанның жай-күйі қандай болады: тізгінді Назарбаевтың мұрагері қолына алып, қазіргі режим одан ары қарай жалғаса бере ме, әлде шынайы демократиялық мемлекет болады ма? Қазақстанда демократияның орнауы мүмкін бе? Қазақстан жастары Назарбаевтан кейінгі Қазақстанды қалай елестетеді? Азаттық радиосының дөңгелек үстеліне қатысушылар осы және өзге де мәселелер төңірегінде пікір таластырды.
Дөңгелек үстелге қатысатындар: Әділ Нұрмақов – саясаттанушы, блогер; Нұрлан Өтешев – президенттік «Нұр Отан» партиясы «Жас Отан» жастар қанатының атқарушы хатшысы; Махамбет Әбжан – «Шаңырақ» республикалық қоғамдық қоры филиалының жетекшісі; Ринат Қыбыраев – студенттер мен жастардың тәуелсіз кәсіподағының тең төрағасы; Төкен Дүйсенбин – Халықаралық бизнес академиясының бірінші курс студенті.
Техникалық себептерге байланысты біздің дөңгелек үстелге бір мезгілде төрт адам ғана қатыса алатындықтан, Ринат Қыбыраев пен Төкен Дүйсенбин өз пікірлерін жеке білдірді.
Дөңгелек үстелді Азаттық радиосының қызметкері Сұлтан Хан Аққұлұлы жүргізді.
«ТОҚЫРАУДЫҢ БАРЛЫҚ БЕЛГІЛЕРІ КӨЗГЕ ҰРЫП ТҰР»
Жүргізуші:
- Сіздердің ойларыңызша, бүгінгі Қазақстанның жағдайы қалай? Елдегі қазіргі жағдай мен оқиғаларды қалай бағалайсыздар?
Ринат Қыбыраев:
– Қазіргі Қазақстан – Назарбаевтың антидемократиялық режимі 1990 жылдардың басындағы авторитаризмнен советтік сипатқа жақын келетін тоталитарлық режимге ауысып жатқан мемлекет. Қазіргі уақытта азаматтардың барлық негізгі құқықтары мен бостандықтарына шек қойылуда. Біздегі бүкіл билік режимі тек өз билігін нығайтуға ғана жұмыс істеуде.
Әрине, ішінара әлеуметтік реформалар, экономикалық өзгерістер жүріп жатыр. Бірақ бұл өзгерістерді басым бөлігі кедейшілікте өмір сүріп жатқан халықтың жағдайымен салыстыруға да келмейді.
Қалалар мен ауылдардың инфрақұрылымдары толығымен қиратылды. Бәрі баяғы советтік кезеңнен қалғандар. Қазір тек Астана мен Алматыда және мұнай өндірілетін батыс өңірлердегі қалаларда ғана құрылыстар жүріп жатыр. Бітті. Ал Қазақстанның қалған бөлігінен халық күн көріс қамымен жан-жаққа көшті. Менің ойымша, Қазақстандағы жағдай өте қиын. Бұл жағдай төңкеріске алып келетіндей көрінеді маған. Бұл - менің пікірім.
Әділ Нұрмақов:
– Алдымен Нұрлан Өтешевтің сөйлегенін қалар едім. Өйткені қазір біз өте радикалды, принципті түрде келгенде қазіргі жастардың аузынан шыға қоймайтын пікірді естідік. Негізінен Қазақстан жастарының саясаттан алыстау екендігін айтқым келеді. Егер олар қоғамдық қызметке тартылатын
болса, мұндай ұстаным сирек айтылады. Мұндай пікір сонау 1999 жылы Қажыгелдиннің Демократиялық күштер форумында айтылған. Ескі оппозиция деп аталатындардың айтар сөзі осы уақытқа дейін өзгерген жоқ, ал жаңа оппозиция пайда болмады.
Қазіргі біздің көріп отырғанымыз – тоқырау. Бұл – жағдайдың қиындауы, қысым жасау, артқа қарай шегіну емес. Тоқыраудың барлық белгілері көзге ұрып тұр. Бұл – мемлекеттік басқарудың дағдарысы, жеке басқа табынудың өсе түсуі. Және де азаматтардың саяси құқықтары мен бостандықтарына шек қойылуы дәл қазір 2000 жылдардың бас кездеріндегідей анық байқалмайды да. Ол кездері "Қазақстанның демократиялық таңдауын" қалай жазалағанына барлығымыз куә болған едік.
Қазір ғана айтылған пікірге қатысты бір келіспейтін жерім бар. Бұл – 1990 жылдардың басында авторитаризм болды деген сөз. Қазір көп адамдардың, оның ішінде жастардың естерінде жоқ шығар. Ал, шындап келгенде, 1990 жылдардың басында, 1988 жылдан 1995 жылға дейін Қазақстандағы демократияның гүлденген кезеңі болды.
Қазақстанда ешқашан демократия болған жоқ деген сөз дұрыс емес. 1995 жылға дейін әділ сайлаулар, көппартиялы, алуан пікірлі, еркін парламент болды. Парламент үкімет пен бюджетті бақылап отырды. Партиялар тіркеліп, еркін қызмет атқара алатын. Баспасөз бостандығы да болды. Бұны ұмытпау керек.
«ШАҢЫРАҚ» ТҰТҚЫНДАРЫ
Махамбет Әбжан:
– Біріншіден, мені алаңдататыны, экономикалық дағдарыс сияқты жаһандық мәселелерге назар аударады, ал өз үйлерін қорғап, заңды түрде әрекет еткен азаматтардың әділетсіздікпен сотталып, түрмеде отырғандығы жайында ұмытып кетеді. Солардың әрекет етуінің арқасында бүгінде Алматыдағы «Шаңырақ» ықшамауданындағы төрт мыңнан аса жер телімдері заңдастырылды.
Әрқайсысы 15 жылға кесіліп, қазір түрмеде отырған азаматтардың жайына бірінші кезекте назар аудартқым келіп отыр. Олар да біз сияқты
Қазақстанның азаматтар, олардың да жастары өздеріңіз шамалас. Олар тек өз отанын, жерін, өз үйлерін қорғағаны үшін ғана түрмеде отыр. Біздің бұқаралық ақпарат құралдары бұл жағдайларға неге назар аудармайды?
Сонымен бірге тағы бір айтайын дегенім, Қазақстан бүгінде Орталық Азия мемлекеттерінің интеграциясы үшін тиісінше жұмыс істеп отырған жоқ. Меніңше, Қазақстан мен Қырғызстанның конфедеративтік мемлекет құрғаны дұрыс және Қырғызстан да Қазақстанмен бірігуге қарсы емес сияқты. Бірақ, неге екені белгісіз, Қазақстан үкіметі өзара ықпалдасу туралы кеңес, діни мәселелер жөніндегі кеңес сияқты халықаралық бастамаларға көбірек мән береді.
Орталық сайлау комиссиясының басшылығында Тұрғанқұлов сияқты адам тұрған кезде әділ, таза сайлау болмайтынын айтқым келеді.
Маған журналистер телефон шалып, сайлауға барар-бармасымды сұрады. Шынымды айтсам, Орталық сайлау комиссиясына барған кезімде аяғыма бахила киіп, осында жұмыс істеп жатқан үй сыпырушылардың жұмысын құрметтейтіндігімді айттым. Далада жаңбыр жауып тұрғандықтан аяғыма бахила кигенмін. Бірақ мен ғимараттан шығар кезде, неге екені белгісіз, Орталық сайлау комиссиясындағы кір-қоқыс даладағыдан да көп сияқты болып көрінді.
Сонымен бірге, босқындарды Өзбекстанға қайтарып беру мәселесі де мені толғандырады. Өйткені, мұндай жағдай өз басымнан өткен: 2005 жылы Қырғызстан мені ешқандай процессуалдық рәсімдерсіз, экстардициясыз біздің ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлеріне бере салды. Осыдан соң мен үш жыл түрмеде отырып шықтым. Бұл адамдарды да осындай тағдыр күтіп тұр. Қазақстан Саяси және азаматтық құқықтар туралы пактіні ратификациялағанымен, еліне оралған соң бұл адамдарды азаптайтындығын біле тұра оларды Өзбекстанға қайтарып бермек. Меніңше, бұл Қазақстан сияқты аймақтық державаға абырой әпермейтін іс.
Тағы бір айтайын деген мәселем, Қазақстан халқының басым бөлігі ауылды жерлерде тұрады және олар шарасыздықтан Алматы, Астана, Атырау сияқты үлкен қалаларға қоныс аударуда. Бірақ еңбекпен қамту туралы бағдарлама қабылдаған үкімет олардың бағасы қонымды жалдамалы пәтер алу жолын кесіп тастады. Өйткені, бұл бағдарламада елді мекендегі жалдамалы тұрғын үйден сол жерде тұратын тұрғындар ғана үміт ете алады деп жазылған. Астаналықтар Астанадағы, алматылықтар Алматыдағы жалдамалы пәтерден үміт етсе, ауыл тұрғындары тек өз ауданында салынған үйден ғана дәмелене алады. Ал бұл үйлердің алдағы 10-20 жылда, жалпы салынар-салынбасы да белгісіз.
Қазір азаматтық қоғам негізінен Алматыда шоғырланған. Бірақ азаматтық қоғам біздің көшіп-қонуға, тұрғын жерімізді таңдауға құқымыздың бар екенін ұмытып қалды және Алматыда конституцияға сай келмейтін тіркеу ережесін ендіруге жол берді. Қазір Алматыда советтік тіркеу тәртібі орнады.
Алматыдағы азаматтық қоғам тек партия мәселесі, митингілер мен шерулер өткізу бостандығы жайында ғана ойлап қоймай, өзге де мәселелерге назар аударғанын қалар едім. Оппозициялық партиялар басшылары мен штабтарының Алматыда тығылып отыра бермей, Астанаға көшетін кезі болды.
Төкен Дүйсенбин:
– Қысқаша айта кетсем әңгіме былай. Алғашқы кезеңмен салыстырсақ, Қазақстан жаман дамыған жоқ. Әрине, біз әлі барлығын істеп болған жоқпыз. Кейбір адамдар оның ұзақ тұрып қалғанына наразы. Бірақ менің ойымша, көпшілігі біздің президентті қолдайды. Өйткені қазір біздің президенттің бәсекелесі жоқ десе де болады.
«ЖАС ОТАН» ЖӘНЕ НАЗАРБАЕВТЫҢ ЛЕГИТИМДІЛІГІ
Нұрлан Өтешев:
– Алдымдағы сөйлеген шешендердің барлығына алғыс айтамын. Бірақ, жағдайға баға берген кезде олар бүкіл жастардың, тіпті қазақстандық қана
емес, бауырлас қырғыз жастарының да атынан сөйлейді. Менің ойымша, әр адам тек өз атынан немесе өзі өкілі болып табылатын ұйымның атынан ғана баға беруі керек.
Бүгінде «Жас Отанның» қатарында 16 мен 30 жас аралығындағы 190 мың жас бар. «Жас Отанда» қоғамдық негізде жұмыс істейтін жастары 30-дан асып кеткен азаматтар да бар. Мен жалпы Қазақстан немесе Қырғызстан жастарының атынан емес, дәл осы 190 мың жастың атынан сөйлегім келеді.
Біздің ойымызша, қазіргі уақытта мемлекетіміз барынша жақсы нәтижелерге жетті. Мұндай даму өміріміздің барлық бағыттары бойынша болып жатқандығын да айтқым келеді.
Бүгінгі Қазақстан – біріншіден, өрлеп дамып келе жатқан экономика. Екіншіден, тек өте дамыған елдер емес, жалпы елдер бойынша қарасақ, халықтың кедей және әлеуметтік жағынан қорғалмаған топтарына барынша жоғары әлеуметтік қолдаулар жасалып жатыр. Бұл жайында Ринат Қыбыраев дұрыс айтып кетті. Жұмыс істегісі келетіндер үшін керемет мүмкіндіктер бар.
Осы жерде бірнеше мәрте айтылғандай, елді 20 жыл бойы заңды түрде басқарып келе жатқан мемлекет басшысы – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың тапсырмасы бойынша «Жас Отанның» не істеп жатқанына қарап көріңіздерші. Мұны аса ірі халықаралық ұйымдар мен институттар да растайды.
«...ХАЛЫҚТЫҢ ӨЗГЕ ТАҢДАУЫ ЖОҚ»
Жүргізуші:
– Назарбаевтан кейінгі Қазақстан қандай болуы мүмкін немесе қандай болуы керек? Қазіргі режим жалғаса бере ме әлде шынайы демократиялық мемлекет орнай ма?
Махамбет Әбжан:
– Меніңше, жауап сұрақтың өзінде тұр. Әрине, біз Қазақстанда шынайы демократиялық мемлекеттің болғанын қалар едік, бірақ қазіргі режимнің жеткен жетістігін де қаперден шығармау керек. Нұрлан Өтешевтің айтқанындай, шынында да халықаралық саясатта жетістіктер бар.
Шынымды айтсам, Қасым-Жомарт Тоқаевтың БҰҰ бас хатшысының орынбасарлығына тағайындалғаны мен үшін де жағымды жаңалық болды. БҰҰ бас хатшысы болған жеті-сегіз басшылардың көпшілігі қызметтерін алдымен орынбасарлықтан бастап, содан соң ғана Біріккен Ұлттар Ұйымының бас хатшысы болды. Мен Қасым-Жомарт Кемелұлы БҰҰ басшысы болсын деп тілеймін. Бірақ одан бұрын Қазақстанның шынайы демократиялық мемлекет болғанын қалар едім.
Әділ Нұрмақов:
– Шынымды айтсам, игілікті ниеттегі мәселелер тұрғысында Махамбет Әбжанды қолдаймын. Әрине, барлығы да Қазақстан жақсы, еркін, әділ, демократиялық мемлекет болсын деп айта береді. Махамбет Әбжан айтты, мен айттым, ақыр соңында Нұрлан Өтешев айтты. Неге екені белгісіз, ол ең соңынан сөз алады. Пікірталас жағдайында бұл дұрыс емес. "Қазіргі бағытты сақтап отырсақ, барлығы осылай болады" дейді ол, әрине.
Менің алғашқы мәселеге қайтып оралғым келіп тұр, өйткені ол бәрінен де маңыздырақ. Қазір не болып жатқанын түсінбей тұрып, елде ертең не боларын ойлау қиындау.
Махамбет Әбжанды сыйлай тұра оның сөздерінде қисынсыз жағдайлардың болғанын айтқым келеді. Әрине, жастардың сөздерінде екпін болатындығын түсінемін. Бірақ «орыстардың барлығы қазақ болуға қарсы емес, тек оларға биліктегі біреулер кедергі жасап отыр» деген сияқты сөздерді жай айта салуға болмайды. «Қырғызстан Қазақстанға қосылуға қарсы емес» дегенді де айтуға болмайды. Қалай бұлай сөйлеуге болады, мен түсінбеймін?
Әзірге әңгіме ұзап кетпей тұрғанда Нұрлан Өтешевке жылдам бір сұрақ қойғым келіп отыр. Әрине, барлығы жақсы. «Жас Отан» көмектесіп жатыр, ол көмектесуі тиіс те - өйткені оның қолында үлкен мүмкіндіктер бар. Неге сіздердің қатарларыңызда 190 мың адам бар? Сонда барлығы «Жас Отанға» кіргісі келіп лап қойған ба? Мен олардың барлығын мектептерде, университеттерде күштеп кіргізіп жатыр деп айтқым келмейді. Жоқ. Өйткені, адамдарда бұдан өзге таңдау жоқ: олардың әлде сол жерге барып, қызметте өсуде және өзге де жайларға қатысты қандай да бір болашақтары болады немесе басқа жерге барып, дымсыз қалады. Болмаса Махамбет Әбжан сияқты түрмеге отырып шығады.
Қазақстан керемет дамып жатыр дегенде біз әдетте экономика, әлеуметтік жәрдемақылар және сыртқы саясат жайында айтамыз. Бірақ, неге екені белгісіз, саяси институттар жайында ұмытып кетеміз. Олар неге реформаланбайды? Өйткені дәл осының салдарынан біз сыбайлас жемқорлықты, тамыр-таныстықты еш жеңе алмай келе жатқан жоқпыз ба?
Біздің бюджетіміз жария емес және қаржының не себепті игерілмей жатқандығы түсініксіз. Бұлардың барлығы мемлекеттік басқарудың проблемалары және олар өндірілген мұнай көлемімен, сыртқы саясаттағы табыстармен шешілмейді.
Махамбет Әбжан:
– Кешіріңіздер, мен мына ескертпеге бірден жауап бере кетейін. Мен Қырғызстанды Қазақстанға қосу жайында емес, конфедерация құру жайында айттым. Мені дұрыс түсінулеріңіз үшін айтып отырмын. Мен де орыстармен араласамын, бірақ менің 190 мың таныс орыс бауырым жоқ. Мен өзім әңгімелескен адамдар жайында айтып отырмын. Және олар жалпы алғанда қарсы емес, өйткені олар Ресейге барғанда оларды қазақстандық емес, қазақтар деп атайды.
Әділ Нұрмақов:
– Онда, «менің таныстарым бар еді, олар бұған қарсы емес» деп айту керек.
Махамбет Әбжан:
– Ақыл бергеніңізге рақмет, ендігі жолы ойланатын, сізбен кеңесетін боламын.
Жүргізуші:
– Рахмет. Нұрлан Өтешев неге ең соңында сөйлейді деген Әділ Нұрмақовтың сауалына айтар жауабым, әдетте мен Қазақстанның ресми билігінің өкілдерін пікірталасқа қатысуға шақырған кезде олар бір шарт қойып, егер ең соңында сөйлейтін болса ғана қатысуға келісімін береді.
Өзінің барлық қарсыластарын тыңдап алып, содан соң оларды жоққа шығару үшін. Сол себепті Нұрлан Өтешевтің өтініші бойынша мен оған сөзді соңынан беріп отырмын.
Ринат Қыбыраев:
– Назарбаевтан кейінгі кезең назарбаевсыз болуы керек және тек назарбаевсыз ғана емес, сонымен бірге қазір оның айналасында жүрген адамдарсыз болуы керек. Барлық осы кландарды, өздерінің жүздерінің, руларының атынан жүрген, феодализмді, трайбализмді тірілткісі келіп жүргендердің барлығын жою керек. Бұлардың барлығын дамудың шынайы демократиялық моделімен ауыстыру керек. Бұл тұрғыда барынша оңтайлысы прогрессивті Батыс Еуропа үлгісі болатын шығар. Ал дәл қазір араб елдерінде болып жатқан оқиғаларды күрес моделі ретінде таңдап алсақ болады. Біздің дәл осы тоталитарлық жүйеден құтылуымызға көмектесетін осы.
«ЖАС ОТАННЫҢ» ӘЛЕУМЕТТІІК ЖЕДЕЛ САТЫСЫ
Нұрлан Өтешев:
– Сұраққа жауап бермес бұрын айта кетейін дегенім, бұл менің Азаттық радиосындағы мұндай режимде қатысып отырған бірінші дөңгелек үстелім емес және менде мұндай жағдай бірінші рет болып отырған жоқ. Бұл айтқанымды қиып тастайтын шығар, осыған қарамастан айта кетейін, өткен жолы өз пікірімді айтуыма мүмкіндік бермеді, сөзімді бөліп отырды.
Енді сұраққа қатысты айтсам, мен сұрақтың бұлайша қойылуымен келіспеймін. Өйткені «немесе» деген сөздің орнына «және» деген сөзді қою керек. Бітті. Мұндай жағдайда бұл нағыз дұрыс сұрақ болып шығады. Егер біз қазіргі жүргізіліп жатқан саяси, экономикалық және әлеуметтік реформалар бағытын ұстансақ, бұрынғыдан да құрметті бола түсеміз. Біріншіден, өзімізді өзіміз құрметтейміз, өзгелерді құрметтейміз, өз ішімізде тең дәрежелі, сауатты қарым-қатынастар орнатамыз.
Бұл – саяси құқықтар мен бостандықтарға қатысты. Бүгінгі күні сіздер қазіргі бағытқа оппозицияның жоқтығын кінә қылып артып отырсыздар. Не себепті оппозиция осы уақыт аралығында бірігіп, мемлекет басшысына шынайы қарсылас бола алатын ортақ үміткерді шығармады? Мұндай адам жоқ.
Жарайды, адамды қоя тұралық. Ендеше бүгінде қазақстандықтарды соңынан ертіп отырған қазіргі президенттің бағдарламасы сияқты халықты соңынан ерте алатын бағдарламаны көрсетіңіздерші. 20 жылдан бері келе жатқан даму алгоритмінің бүгінгі күні үлкен артықшылықтары бар деп есептеймін. Біріншіден, әр адамның аштан өлмеуін, кедейшіліктен алыстау болуын ойлау керек. Және осы 20 жылдық тәуелсіз даму кезеңінде өте көп дүниеге қол жеткіздік.
Ал енді жастардың не себепті «Жас Отанға» лап қою мәселесіне келсек, олар шынында да «Жас Отанға» ұмтылуда. «Республика-инфо» сайтындағы түсініктемелерге қараңыз. Онда қазіргі уақытта жастардың шынымен де «Жас Отанға» мүше болғысы келетіндігі жайында жазылған. Бұлар - өз өмірінің қожасы болған адамдар. Өйткені, қазіргі уақытта «Жас Отанның» құрғысы келіп отырған әлеуметтік жедел сатысы жүз пайызға болмаса да жұмыс істеп жатқандығын олар көріп отыр.
Егер біздегі көп мүмкіндіктер жайына келсек, мен олай деп айтпас едім. Біз бірінші кезекте партия басшылығынан үлкен моральдық қолдау көріп отырмыз, олар біздің алдымызға нақты міндет қойып, біз оны нақты орындауға тырысамыз.
Төкен Дүйсенбин:
– Қалай болғанда да болашақта біздің бағытымызды бұған қарағанда демократиялық бағытқа қарай ауыстыруымыз керек деп есептеймін. Өйткені біздің қоғамымыз демократия, классикалық демократия үшін пісіп жетілді.
ҚАЗАҚСТАННЫҢ БОЛАШАҒЫ ЖАЙЫНДА
Жүргізуші:
– Болашақта өз елін барлық жағынан гүлдендіру үшін жастарға не істеу керек? Өз елінің болашағын құруда жастар қандай рөл атқаруы керек?
Әділ Нұрмақов:
– Жастардың «Жас Отанға» мүше болғысы келеді деген Нұрлан Өтешевтің пікірімен келісемін. Мүмкіндіктер жайында айтқанда мен елімізде билік партиясынан өзге жастар қанаты бар партияның жоқ екендігін меңзедім.
Және елде жағдайдың қалыптасуына байланысты әлдебір жария саясат жоқ. Тек бір партия және бір президент қана бар. Оның баламасы жоқ және бұл шындық. Сайлауда бәсекелес бола алатын тұлға жоқ. Бірақ неге бұлай болуда? Өйткені бұл саяси алаңның босамауынан сияқты.
Махамбет Әбжанның атап кеткеніндей, мен де 190 мың адамның атынан сөйлей алмаймын. Меніңше ешкім де бұлай жасамауы керек. Өйткені адамдар дәл сол «Жас Отанға» түрлі себептермен кіреді.
Мысалы, менің соңымда ешкім тұрған жоқ. Мүмкін, Нұрлан Өтешев пен Махамбет Әбжан менің бұл пікіріме таңданатын болар. Бірақ мен елдің алдағы болашағы, оның ішінде алдағы болатын өзгерістердегі жастардың рөліне қатысты мәселеде үлкен оптимистік көзқарастамын. Өйткені, дәл қазір жастардың бұрынғыға қарағанда белсендірек болып жатқандығын, білім алып, әлденені өзгерткісі келетіндігін байқап отырмын. Шетелде оқып жатқан жастардың көпшілігі елге қайтып келіп, осында әлдене жасағысы келеді. Бұл қуанарлық жағдай. Елден кеткісі келмейтін адамдар көбейіп келеді. Және бұлар тек жергілікті ұлт өкілдері ғана емес.
Иә, «Жас Отанның» өкілдері болмаса өзге жастар саясатпен айналысқысы келмейді. Олар бұған әрекеттенбейді де, оларға бұл қызық емес. Өйткені бұл жерде олар өз қабілетін көрсетудің ешқандай болашағын көріп тұрған жоқ. Бұл мүмкін жақсы да шығар. Өйткені, саяси белсенділікке қол жеткізу үшін өзге қадамдардан да өту керек. Бұл – қоғамдық қызмет. Бұл мүмкін волонтерлік, тағы сол сияқты бір нәрсе болуы мүмкін. Қазір жастар шығармашылықпен, қайырымдылық шараларымен айналысуда. Және бұл әлдебір қорлар мен әлдебір партиялардың «жастар қанаты» емес жастардың тап осы бастамашыл топтарының жасап жатқан жобалары. Міне дәл осы адамдар қазір қоғамда барынша белсенділікті байқатып отыр.
Егер жастар қоғамның барлық мүшелерінің теңдей құқықтар мен мүмкіндіктерге ие болуы жайында ойласа, бұл жақсы. Егер жастардың осымен айналысуына кедергі келтірілмесе, барлығы жақсы болар еді деп ойлаймын.
Махамбет Әбжан:
– «Нұр Отан» партиясында болсын, оппозициялық партияларда болсын билікті жастар өз қолдарына алулары керек. Бұл айтқаным аздап көпірмелік болып көрінер, бірақ «Азат» ЖСДП, Коммунистік партия және «Алға» сынды оппозициялық партиялар билік тізгінін партиядағы жастарға әлдеқашан беруі керек болатын. «Азатта» Жанболат Мамай, «Алғада» Михаил Сизов, «Нұр Отан» партиясында Нұрлан Өтешев бар. Мәжілісте «Нұр Отан» партиясының атынан Айгүл Соловьева, Мұрат Әбенов сияқты жап-жақсы адамдар отыр.
Жастар саяси билікті өз қолдарына алып, өз штабтарын Астанаға көшіріп, тек жастар мәселесі ғана емес, жалпы саяси мәселелерге де көңіл аударулары керек.
Солтүстік Қазақстан облысында қос азаматтықты енгізу жайындағы ұсынысқа не себепті бір де бір жастар ұйымдары назар аудармады? Қос азаматтық бола ма, мұндай ұсыныс түсті ме, түспеді ме деген менің сауалыма әділет министрі неге осы уақытқа дейін жауап берген жоқ? Егер Солтүстік Қазақстан облысында қос азаматтық енгізілетін болса, ертең-ақ Ресей мен Грузия арасындағы жағдайдың мұнда да қайталануы мүмкін екендігі жайында неге ешкім ойланбайды? Ол кезде Ресей өз әскерін енгізіп, өз азаматтарын қорғамақ болды ғой. Жириновский келеді де Қазақстан дегенің – бұл тек Ақмола, Жамбыл және Шымкент, ал қалғанының барлығы Батыс немесе Шығыс Сібір дейді, неге ешкім оған тойтарыс бермейді?
Осы дөңгелек үстелге қатысып отырған азаматтар сияқты жігіттер өз партиясының шешімдеріне ықпал етіп, өз кандидатураларын ұсынып, өз партияларын басқарғанын және Назарбаевтан кейінгі Қазақстанда Назарбаевтың болғанын қатты қалар едім.
Қырғызстандағы болған жағдайдың бізде қайталанбаса екен деймін. Ол кезде Бакиевті қолдаған жас депутаттарды парламенттен теуіп шығарды десе болады. Бізде барлығының қалыпты болғаны дұрыс. Ешкім де төңкеріс болса екен демейді. Әрине, барлығы тек реформалардың болғанын қалайды. Бірақ бұл үшін саяси даналық пен кемелдік, реформаларды жүргізуге даярлық қажет.
Ринат Қыбыраев:
– Қоғам қалай бөлінсе, жастар да солай бөлінген. Турасын айтсақ, біреулер таза көзқамандар. Олар үшін билікте кім болса да бәрі бір: Назарбаев бола ма, әлде оппозициялық саясаткерлердің біреуі бола ма? Бұл жастарды, шынын айтса, өздерінің бас пайдасы ғана қызықтырады, олардың Қазақстандағы өмірі барынша жақсы болса және олардың өмір сүруіне ешкім кедергі жасамаса болғаны.
Жастардың өзге бір түрі бар. Бірақ олар азшылық, шамамен 10-20 пайыз болар. Қазақстанның болашағы дәл осындай азаматтарға байланысты болар сірә. Егер бұл жастар тізгінді өз қолдарына алмаса, онда оларға ешкім де, ешқандай саяси партиялар да, өздерін қаншалықты оппозициялық деп атаса да көмектесе алмайды. Олар тек жастарды пайдаланып қана қояды.
Сондықтан, ертеңгі демократиялық, бостан күн тек тәуелсіз ойлай білетін жастардың ғана қолында болады. Тек солар ғана елдегі жағдайды жақсылыққа қарай өзгерте алады. Әзірше бұған қатысты үміттеніп қана қоюға тура келеді, өйткені Қазақстан дамуының болашағына қатысты әлі ешнәрсе айқын емес. Бірақ ақыр соңында біздің еліміздің еркін ел болатындығына үміт артамыз.
Нұрлан Өтешев:
– Мен бүгінгі күні еліміздің болашағы толықтай жастарға байланысты деп есептеймін. Құқықтық сананың, мәдениеттің, әл ауқаттың жаңа деңгейіне қол жеткізу үшін ел басшылығы алдымызға қойып отырған амбициялық жоспарларды тек солар ғана жүзеге асыра алады.
Мен жастар бөлшектенбеген деп ойлаймын. Жастардың басым көпшілігі ортақ идеяға біріккен. Мен өңірлерде үнемі боламын және тек облыс орталықтарында ғана емес. Аудандарға шығып, мектеп, кәсіптік мектеп оқушыларымен, жұмысшылармен, қызметкерлермен кездесемін. Бұлар тек шағын және орта бизнесте ғана істейтіндер емес. Шахтаға түсетін жұмысшылармен, комбайн штурвалында отырған, мал бағып жүрген жас шаруалармен кездесемін. Жастардың басым көпшілігі өздері табысқа жетіп және өздерінің табысы арқылы бүкіл елді табысқа жеткізу идеясы төңірегінде біріккен.
Бұл өте ұлы идея және сол үшін барлығын жасауға болады деп есептеймін. Егер сен табысты болсаң, сенің кішкентай ғана табысың ортақ үлкен табыстың қорына кетеді. Мен өмірге оптимистік көзқараспен қарау тұрғысында Әділ Нұрмақовпен толық келісемін. Өйткені адамдар бүгінде қандай мүмкіндіктердің ашылып жатқанын көруде. Әсіресе, «Болашақ» бағдарламасы арқылы немесе өзге де елдердің бағдарламалары бойынша шетелде оқып келіп жатқан жастар. Олардың басым көпішілігі қайтып оралғысы келеді, өйткені мұнда тек өз мүмкіндіктерін жүзеге асырып қана қоймай, айналадағы адамдардың табысқа жетуіне, Қазақстанның табысқа жетуіне ықпал ете алудың үлкен мүмкіндіктерінің бар екендігін көруде.
Сондықтан жастар бастама көтеріп, азаматтық ұстанымдарын білдірулері керек деп есептеймін. Жастар барлығын да өз қолдарына алулары керек деген Махамбет Әбжанның пікірімен келіспеймін. Менің үлкен жұмыс тәжірибемнің бар екендігіне қарамастан, компьютерге бүкіл ақпаратты бір мезгілде құя салуға болмайтыны сияқты, ел басшылығының бүгінгі жинақтаған тәжірибесін адамның жадына бірден құя салу мүмкін емес деп ойлаймын. Бұның бәрі жылдар өте қалыптасады. Нағыз жетекші болу үшін лайықты жастар әрқашан өмірдің барлық сатыларынан өтуге тырысады деп есептеймін.
Және демократиялық құндылықтар мәселесіне қатысты. Сөз басында Әділ Нұрмақов бізде өзге ешқандай саяси күштер жоқ деді. Дәл осы саяси құқықтарды, демократиялық институттарды дамыту үшін «Нұр Отан» мен мемлекет басшысы өздеріне өздері шек қойды деп есептеймін. Және келесі 2012 жылдан бастап парламентте кем дегенде екі саяси партия болуы керек.
Жүргізуші:
– Азаттық радиосы осымен өзінің дөңгелек үстелін тәмамдайды. Пікірталасқа қатысқандарыңыз үшін рақмет.
