Қазақстанның батысында жаңа да сәнді ғимаратқа толы әрі құны 38 миллиард долларға жетіп отырған Ақтау-Сити тұрғызылуда. Ал аймақтағы халықтың басым бөлігі қайыршының күнін кешіп жатыр.
МОЛШЫЛЫҚ ҚАЛЫҢ БҰҚАРАҒА ЖЕТЕР ЕМЕС
«Transitions online» веб-басылымы Каспий теңізі жағасында соны да жаңа алып порт – қаланы салу жобасының іс жүзіне асырылып жатқаны жайлы мақала жариялап отыр. Кент тұрғызылып жатқан өңірдегі ахуалды сипаттау үшін мақалада «trickle down» термині қолданылған екен. Қазақ тіліне аударғанда бұл «төменге сіңу» деген мағына береді.
«Төменге сіңу» – экономикалық теориядағы ерекше бір бағытты ұстанатын ғалымдар сөздігінен алынған ұғым. Аталған бағытты әдетте «ұсыным экономикасы» деп атайды. Оның қағидалары бойынша, дұрысы салықты азайту және кәсіпкерліктің қимыл еркіндігі аясын жалпы кеңейту арқылы бизнестің гүлденуіне жол ашу болып табылады. Сонда осы шара арқылы қол жеткізілетін молшылық біртіндеп табысы орташа әрі төмен адамдар деңгейіне дейін жайылып, «төменге сіңуі» тиіс. Осылайша дәулетті деп саналмайтын әлеуметтік топтар да бақуаттылардың экономикалық белсенділігінің өсуінің жемісіне ортақтаса алады. Осы әдіс мемлекет қолдауына зәру әлеуметтік таптарға бюджеттен дотацияны тіке төлеуге қарағанда тиімдірек деп саналады.
АҚШ-тың қырқыншы президенті Рональд Рейган, ұсыным экономикасы теоретиктерінің кеңесін басшылыққа ала отырып, өз елінің экономикасының қарқынды дамуына әрі жанталаса, жаппай қару шығару ісіне көбірек қаржы бөлуге қол жеткізе алған еді.
Теория мен өмір тәжірибесінде төменге сіңу принципі өзінің өміршеңдігін көрсетті. Алайда, Қазақстанда оның ақиқат екені дәлелденер емес, деп жазады «Transitions online». Былайша айтқанда, елдің шикізат байлығын экспорттаудан түсіп жатқан ақша мемлекет қазынасының кірісін арттырып отырса да, жергілікті тұрғындардың тұрмысы түзелер емес.
Маңғыстау облысының орталығы Ақтау қаласының іргесінде құны 40 миллиардтай доллар болатын елдегі аса ірі жобаның бірі іс жүзіне асырылады деп жоспарланған. Бұл жобаның басты мұраты жаңа қала Ақтау-Ситиді салу. Бұл кент туристік, кәсіпкерлік және ойын-сауық орталығына айналмақшы.
2020 жылға таман, яғни құрылыс жұмыстарының аяқталу кезеңінде қалада 1 миллион адам тұратын болады деген жорамалданып отыр. Демек, бүгінде 150 мыңдай саналатын Ақтау қаласы халқының саны едәуір өсіп кетпек.
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев, 2007 жылдың күзінде жаңа қала іргетасының алғашқы кірпішін қалап жатып, Ақтау-Сити «Қазақстанның інжу-маржанына» айналады деген еді. Қаланың сәулеткерлік жобасының іс жүзіне асырылуының кіндігі мұнай мұнарасы пошымдас зәулім монумент болмақшы.
Сонымен қатар, шыны әйнектен құрастырылған сауда орталықтары мен көңіл көтеру орындары жиі орналастырылатын дегдарлар махалласы да бой көтереді. Оған күн ілгері «Хрусталь базары» деген ат беріліп те қойылды. Мұның үстіне аумағында университеттің жаңа ғимараттары орналасатын Академиялық қалашық салынып, Каспий теңізіндегі шағын аралдарда люкс сыныпты сәулетті үлкен үйлер қатары сап түзейтін болады.
2013 жылға қарай кен өндіру жұмыстары басталғалы отырған алып Қашаған кенішінің пайдалануға берілуі жергілікті экономиканың дамуына қарқынды серпін беруі тиіс. Аталған Қашаған кенішіндегі кен өндіру жұмысы басталмай жатып-ақ, аймақ ірі жетістіктерге қол жеткізіп отыр.
2008 жылы мұндағы жалпы өнім көлемі облыстың әр тұрғынына шаққанда 22 мың долларға жетті – бұл дегеніңіз бүкіл ел бойынша орташа көрсеткіштен үш еседей артық. Орта айлық жалақы мөлшері 740 доллардай болған, ал ол республика бойынша тіркелген көлемі 470 доллар маңындағы орташа жалақы мөлшерінен анағұрлым көп.
Қаржы дағдарысына қарамастан Ақтау портында аймақты дамыту жөніндегі тың жобалар іс жүзіне асырылуда, деп жазады басылым. Дегенмен, қала жоқшылық теңізіндегі байлық пен молшылықтың аралы іспетті болады–ау деген де мазаң пікір бой көрсетіп қалады. Бұл портты қала қанша өркендеп тұрғанмен, оның маңындағы шаһарлар тұрмысы мәз емес боп тұр.
ЖЕРГІЛІКТІ ТҰРҒЫНДАР ҚОҚЫС ТЕРІП КЕТКЕН
Ақтау іргесінде көк тіреген, көп қабатты үйлерден тұратын жайнаған әсем қала салу жобасы шындықтан гөрі, қиял-ғажайып ертегісіне арқау болар идеяға көбірек ұқсайды. Тәуелсіз журналист Джоанна Лилис Ақтаудағы кен балқыту комбинатының радиоактивті қалдықтары тасталған қоқыс үйіндісінің жанында, мүңкіген сасық иісті тот басып кеткен құбырлар мен пайдаланылып, лақтырылып тасталған химикат канистрлері күресінін ақтарып жүрген бір әйелді байқағанын айтады.
«Мұнда бәрі радиация», – дейді «Радиоактивтілік» деген ескертпе жазуларды көрсете ол әйел. Атын атауды қаламаған бұл әйел мұнда өзінің тамақ пісіруге қажет отын іздеп жүргенін айтыпты.
Алайда көптеген жергілікті тұрғындар қоқыс үйінділерін металл сынығын табу үмітімен тінткілейді екен. Себебі оны өткізіп ақша табуға болады. Жалпы айтқанда, жұрттың бүгінде күнкөрісінің арқауы осындай кәсіп боп кеткен. Дегенмен, табылған металл сынығы радиоактивті болып шығуы да әбден мүмкін.
Журналист Джоанна Лилис әлгі әйелдің өзіне өміртарихын баяндап бергенін жеткізеді. Бұдан бес жылдай бұрын ол күйеуі әрі үш баласымен бірге мұнай өндіру кәсіпорынында нәпақа таппақ ниетпен Оңтүстік Қазақстаннан Ақтауға көшіп келген көрінеді. Алайда қаржылық дағдарыс сап ете түсіп, мұның күйеуі мұнай өндіру орнындағы жұмысынан айрылған екен. Содан ол газ айыру кәсіпорынына жұмысшы боп орналасса да, еш еңбекақы төлемей қойған соң, ол жерден де еріксіз кетуге мәжбүр бопты.
Батыс Қазақстандағы көптеген қарапайым жұмысшылар дүниежүзілік қаржы дағдарысының себебінен қатты қиыншылыққа ұшырап отыр. Оларды ақысыз демалыстарға жіберіп, жұмыстан қысқартуда. Ал егер еңбекақы төлей қалған күннің өзінде, оны зарықтырып, кешеуілдетіп әрең беріп жатыр.
ЖАПАН ТҮЗДЕГІ БАЙЛЫҚ ПЕН ЖОҚШЫЛЫҚ СИМВОЛЫ
Биылғы көктемде Ақтауға таяу жердегі Жаңаөзен қаласында жүздеген жұмысшы жұмыстан босату мен еңбекақы төлеуді кешеуілдету себебінен жұмысты тастап, ереуілді бастады. Ал кейбірі тіпті аштық та жариялады.
«Адамдар ашынып, көтеріліп кетті», - дейді ол оқиғаға қатысушы «Бұрғылау» компаниясының өндіріс шебері өзінің «Евразия.нет» онлайн-басылымының тілшісіне айтқан әңгімесінде. Өз есімін атамауды өтінген бұл жұмысшы қазір компанияның жалақыны мерзімінде төлеп отырғанын тілге тиек еткен.
Алайда қалған өңірлерде әлеуметтік мәселелер шешімін таппаған күйде қалып отыр. Дәл жұмыс істейтін уақыттың ортасында жастар топ – тобымен Жаңаөзен көшелері бойында әр жерде сенделіп жүреді, әр бұрышта үйірлесе отырып ап, шылым тартып, еріксіз бос сөзбен уақыт өткізуде.
Кейбіреулері мұнай саласының кәсіпорындарында жұмыс істейді екен, ал бүгін олардың демалатын күні көрінеді, дейді Лилис.
Дегенмен, көптеген адам мүлде жұмыссыз. Олардың көпшілігінің мемлекеттің жұртқа беретін болмашы жәрдемақысын алуға мүмкіндігі аз. Сөйтіп бұлар қолдарынан келгенше лаждап күн көруге тырысып бағуда.
«Өмір сүру расында да қиын», – дейді жасы 20-ны еңсерген Артур Сүлейменов. – Мен тұрақты жұмыс орнын таба алмай-ақ қойдым».
Ол екі бөлмелі пәтерде тағы да 15 жас жігітпен бірге тұрып жатыр. Олардың бәрі балалар үйінің бұрынғы тәрбиеленушілері. Енді олар көлеңкелі экономикада еңбек етіп, әрең дегенде өлмешінің нанын тауып жеп жүр. Таяуда бұларды 500 доллардай ақы төлеу уәдесімен құрылыс жұмысына жалдаған екен, жұмыстарын толық бітірсе де жігіттер ақыларын ала алмай қапы қалыпты.
Жергілікті тұрғындар мемлекет қалтасына түсіп жатқан мұнай сатудан келген кірістен өздеріне де көбірек үлес берілсе деп армандайды. Артур Сүлейменов шоқалаққа толы жол мен өңі кетіп, көнерген Жаңаөзеннің тұрғын үйлерін көрсетеді.
«Бұл мұнайшылар кенті, – деп атап көрсетеді ол. – Алайда, мұнда мұнай өндіргеннен тұрмысымыздың сәні кіріп, түзелгенін байқай да алмайсыз».
«Transitions online» веб-басылымы Каспий теңізі жағасында соны да жаңа алып порт – қаланы салу жобасының іс жүзіне асырылып жатқаны жайлы мақала жариялап отыр. Кент тұрғызылып жатқан өңірдегі ахуалды сипаттау үшін мақалада «trickle down» термині қолданылған екен. Қазақ тіліне аударғанда бұл «төменге сіңу» деген мағына береді.
«Төменге сіңу» – экономикалық теориядағы ерекше бір бағытты ұстанатын ғалымдар сөздігінен алынған ұғым. Аталған бағытты әдетте «ұсыным экономикасы» деп атайды. Оның қағидалары бойынша, дұрысы салықты азайту және кәсіпкерліктің қимыл еркіндігі аясын жалпы кеңейту арқылы бизнестің гүлденуіне жол ашу болып табылады. Сонда осы шара арқылы қол жеткізілетін молшылық біртіндеп табысы орташа әрі төмен адамдар деңгейіне дейін жайылып, «төменге сіңуі» тиіс. Осылайша дәулетті деп саналмайтын әлеуметтік топтар да бақуаттылардың экономикалық белсенділігінің өсуінің жемісіне ортақтаса алады. Осы әдіс мемлекет қолдауына зәру әлеуметтік таптарға бюджеттен дотацияны тіке төлеуге қарағанда тиімдірек деп саналады.
АҚШ-тың қырқыншы президенті Рональд Рейган, ұсыным экономикасы теоретиктерінің кеңесін басшылыққа ала отырып, өз елінің экономикасының қарқынды дамуына әрі жанталаса, жаппай қару шығару ісіне көбірек қаржы бөлуге қол жеткізе алған еді.
Теория мен өмір тәжірибесінде төменге сіңу принципі өзінің өміршеңдігін көрсетті. Алайда, Қазақстанда оның ақиқат екені дәлелденер емес, деп жазады «Transitions online». Былайша айтқанда, елдің шикізат байлығын экспорттаудан түсіп жатқан ақша мемлекет қазынасының кірісін арттырып отырса да, жергілікті тұрғындардың тұрмысы түзелер емес.
Маңғыстау облысының орталығы Ақтау қаласының іргесінде құны 40 миллиардтай доллар болатын елдегі аса ірі жобаның бірі іс жүзіне асырылады деп жоспарланған. Бұл жобаның басты мұраты жаңа қала Ақтау-Ситиді салу. Бұл кент туристік, кәсіпкерлік және ойын-сауық орталығына айналмақшы.
2020 жылға таман, яғни құрылыс жұмыстарының аяқталу кезеңінде қалада 1 миллион адам тұратын болады деген жорамалданып отыр. Демек, бүгінде 150 мыңдай саналатын Ақтау қаласы халқының саны едәуір өсіп кетпек.
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев, 2007 жылдың күзінде жаңа қала іргетасының алғашқы кірпішін қалап жатып, Ақтау-Сити «Қазақстанның інжу-маржанына» айналады деген еді. Қаланың сәулеткерлік жобасының іс жүзіне асырылуының кіндігі мұнай мұнарасы пошымдас зәулім монумент болмақшы.
Сонымен қатар, шыны әйнектен құрастырылған сауда орталықтары мен көңіл көтеру орындары жиі орналастырылатын дегдарлар махалласы да бой көтереді. Оған күн ілгері «Хрусталь базары» деген ат беріліп те қойылды. Мұның үстіне аумағында университеттің жаңа ғимараттары орналасатын Академиялық қалашық салынып, Каспий теңізіндегі шағын аралдарда люкс сыныпты сәулетті үлкен үйлер қатары сап түзейтін болады.
2013 жылға қарай кен өндіру жұмыстары басталғалы отырған алып Қашаған кенішінің пайдалануға берілуі жергілікті экономиканың дамуына қарқынды серпін беруі тиіс. Аталған Қашаған кенішіндегі кен өндіру жұмысы басталмай жатып-ақ, аймақ ірі жетістіктерге қол жеткізіп отыр.
2008 жылы мұндағы жалпы өнім көлемі облыстың әр тұрғынына шаққанда 22 мың долларға жетті – бұл дегеніңіз бүкіл ел бойынша орташа көрсеткіштен үш еседей артық. Орта айлық жалақы мөлшері 740 доллардай болған, ал ол республика бойынша тіркелген көлемі 470 доллар маңындағы орташа жалақы мөлшерінен анағұрлым көп.
Қаржы дағдарысына қарамастан Ақтау портында аймақты дамыту жөніндегі тың жобалар іс жүзіне асырылуда, деп жазады басылым. Дегенмен, қала жоқшылық теңізіндегі байлық пен молшылықтың аралы іспетті болады–ау деген де мазаң пікір бой көрсетіп қалады. Бұл портты қала қанша өркендеп тұрғанмен, оның маңындағы шаһарлар тұрмысы мәз емес боп тұр.
ЖЕРГІЛІКТІ ТҰРҒЫНДАР ҚОҚЫС ТЕРІП КЕТКЕН
Ақтау іргесінде көк тіреген, көп қабатты үйлерден тұратын жайнаған әсем қала салу жобасы шындықтан гөрі, қиял-ғажайып ертегісіне арқау болар идеяға көбірек ұқсайды. Тәуелсіз журналист Джоанна Лилис Ақтаудағы кен балқыту комбинатының радиоактивті қалдықтары тасталған қоқыс үйіндісінің жанында, мүңкіген сасық иісті тот басып кеткен құбырлар мен пайдаланылып, лақтырылып тасталған химикат канистрлері күресінін ақтарып жүрген бір әйелді байқағанын айтады.
«Мұнда бәрі радиация», – дейді «Радиоактивтілік» деген ескертпе жазуларды көрсете ол әйел. Атын атауды қаламаған бұл әйел мұнда өзінің тамақ пісіруге қажет отын іздеп жүргенін айтыпты.
Алайда көптеген жергілікті тұрғындар қоқыс үйінділерін металл сынығын табу үмітімен тінткілейді екен. Себебі оны өткізіп ақша табуға болады. Жалпы айтқанда, жұрттың бүгінде күнкөрісінің арқауы осындай кәсіп боп кеткен. Дегенмен, табылған металл сынығы радиоактивті болып шығуы да әбден мүмкін.
Журналист Джоанна Лилис әлгі әйелдің өзіне өміртарихын баяндап бергенін жеткізеді. Бұдан бес жылдай бұрын ол күйеуі әрі үш баласымен бірге мұнай өндіру кәсіпорынында нәпақа таппақ ниетпен Оңтүстік Қазақстаннан Ақтауға көшіп келген көрінеді. Алайда қаржылық дағдарыс сап ете түсіп, мұның күйеуі мұнай өндіру орнындағы жұмысынан айрылған екен. Содан ол газ айыру кәсіпорынына жұмысшы боп орналасса да, еш еңбекақы төлемей қойған соң, ол жерден де еріксіз кетуге мәжбүр бопты.
Батыс Қазақстандағы көптеген қарапайым жұмысшылар дүниежүзілік қаржы дағдарысының себебінен қатты қиыншылыққа ұшырап отыр. Оларды ақысыз демалыстарға жіберіп, жұмыстан қысқартуда. Ал егер еңбекақы төлей қалған күннің өзінде, оны зарықтырып, кешеуілдетіп әрең беріп жатыр.
ЖАПАН ТҮЗДЕГІ БАЙЛЫҚ ПЕН ЖОҚШЫЛЫҚ СИМВОЛЫ
Биылғы көктемде Ақтауға таяу жердегі Жаңаөзен қаласында жүздеген жұмысшы жұмыстан босату мен еңбекақы төлеуді кешеуілдету себебінен жұмысты тастап, ереуілді бастады. Ал кейбірі тіпті аштық та жариялады.
«Адамдар ашынып, көтеріліп кетті», - дейді ол оқиғаға қатысушы «Бұрғылау» компаниясының өндіріс шебері өзінің «Евразия.нет» онлайн-басылымының тілшісіне айтқан әңгімесінде. Өз есімін атамауды өтінген бұл жұмысшы қазір компанияның жалақыны мерзімінде төлеп отырғанын тілге тиек еткен.
Алайда қалған өңірлерде әлеуметтік мәселелер шешімін таппаған күйде қалып отыр. Дәл жұмыс істейтін уақыттың ортасында жастар топ – тобымен Жаңаөзен көшелері бойында әр жерде сенделіп жүреді, әр бұрышта үйірлесе отырып ап, шылым тартып, еріксіз бос сөзбен уақыт өткізуде.
Кейбіреулері мұнай саласының кәсіпорындарында жұмыс істейді екен, ал бүгін олардың демалатын күні көрінеді, дейді Лилис.
Дегенмен, көптеген адам мүлде жұмыссыз. Олардың көпшілігінің мемлекеттің жұртқа беретін болмашы жәрдемақысын алуға мүмкіндігі аз. Сөйтіп бұлар қолдарынан келгенше лаждап күн көруге тырысып бағуда.
«Өмір сүру расында да қиын», – дейді жасы 20-ны еңсерген Артур Сүлейменов. – Мен тұрақты жұмыс орнын таба алмай-ақ қойдым».
Ол екі бөлмелі пәтерде тағы да 15 жас жігітпен бірге тұрып жатыр. Олардың бәрі балалар үйінің бұрынғы тәрбиеленушілері. Енді олар көлеңкелі экономикада еңбек етіп, әрең дегенде өлмешінің нанын тауып жеп жүр. Таяуда бұларды 500 доллардай ақы төлеу уәдесімен құрылыс жұмысына жалдаған екен, жұмыстарын толық бітірсе де жігіттер ақыларын ала алмай қапы қалыпты.
Жергілікті тұрғындар мемлекет қалтасына түсіп жатқан мұнай сатудан келген кірістен өздеріне де көбірек үлес берілсе деп армандайды. Артур Сүлейменов шоқалаққа толы жол мен өңі кетіп, көнерген Жаңаөзеннің тұрғын үйлерін көрсетеді.
«Бұл мұнайшылар кенті, – деп атап көрсетеді ол. – Алайда, мұнда мұнай өндіргеннен тұрмысымыздың сәні кіріп, түзелгенін байқай да алмайсыз».