Қырғызстанның бұрынғы президенті, қазір Мәскеу мемлекеттік университеті Күрделі жүйелерге арналған математикалық зерттеулер институтының аға ғылыми қызметкері Асқар Ақаевтың айтуынша, 1991 жылғы «тамыз бүлігі» болмаса, «Назарбаев Совет мемлекетіндегі екінші дәрежелі лауазымды қызметке ие болар еді».
«БАЙЛАНЫС КГБ-НЫҢ ҚОЛЫНДА БОЛАТЫН»
– Ақаев мырза, Ресей президенті Борис Ельцинді айтпағанда, одақтас республика президенттерінің арасында ГКЧП-ға қарсы ашық мәлімдеме жасаған сіз болдыңыз. Кейбір президентттер әдепкіде сасқалақтап, әліптің артын бақты, кейбірі тіпті ГКЧП-ға қолдау көрсетті немесе екі жақтың да тілін табуға тырысты.
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың 1991 жылы 19-21 тамыз кезіндегі іс-әрекетіне байланысты әртүрлі пікірлер айтылады. Сол кездегі әріптесіңіздің «тамыз бүлігі» тұсындағы іс-қимылы қандай болды?
– Әрине «тамыз бүлігі» шешуші рөл ойнады, соның салдарынан Одақтық шартқа қол қойылмай қалды ғой. Одақтық шарт жап-жақсы дүние еді. Ол шартта республикалар мен орталық арасында ымыралы баланс жасалып, республикаларға экономика, кадр мәселесінде, бір сөзбен айтқанда барлық салаларда айтарлықтай еркіндік берілген еді. Бұл шарт республикалардың конфедерациялық одағына негізделген болатын.
Бұл ретте мына нәрсені айта кетуім керек: Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев сол кездегі советтік саяси олимптегі ең беделді саясаткерлердің бірі еді. Шілде айында, Одақтық шартқа байланысты жұмыстар аяқталған кезде санаулы адамдардың кеңесі өтті. Сол кеңесте "20 тамызда Одақтық шартқа қол қойылады" деген шешім қабылданды. Сонан кейін басқару органдарының барлығы реформаланатын болды. Бірінші кезекте Совет үкіметін реформалау көзделді, үкімет төрағалығына республика президенттері Нұрсұлтан Назарбаевты ұсынды. Яғни «тамыз бүлігі» болмай, Одақтық шартқа қол қойылғанда, онда Қазақстанның өкілі бірінші рет Совет мемлекетіндегі екінші дәрежелі лауазымды қызметке ие болатын еді.
Мен басқа республикалардың президенттері не істегені туралы ештеңе айта алмаймын. Өйткені бүлік кезінде біздің арамызда ешқандай байланыс болған жоқ – байланыстың барлығы КГБ-ның қолында болатын. Сондықтан 19-21 тамыз аралығында Горбачевпен де, Ельцинмен де, Назарбаевпен де, басқалармен де сөйлесе алғаным жоқ. Сол себепті "мынадай болды" деп нақты айта алмаймын. Тек Ельциннің қарсылық жасауға бел буып шыққанын ғана көрдік қой.
– СССР-дің бірінші және соңғы президенті Михаил Горбачев жаңа одақтық шартқа қол қоюға бірер күн қалғанда не себепті демалыс алып, Форосқа кетіп қалды. Ол бүлік әзірленіп жатқанын шынымен білмеді ме? Әлде оның аяқ астынан кетіп қалуы мен ГКЧП әрекеті – алдын-ала ойластырылған сценарий ме?
– Мен Ельцинмен де, Горбачевпен де жақсы қарым-қатынаста болған санаулы адамдардың бірі болдым ғой деп ойлаймын. Тамыз бүлігінен бір ай бұрын өткен Ресей президентінің сайлауынан соң Борис Ельцин ресми сапарын бізден бастады, яғни Бішкекке келді. Сол сияқты Михаил Горбачевтің де СССР президенті ретіндегі соңғы сапары Қырғызстаннан аяқталды. Екеуін де жақсы білемін.
Сондықтан мұны "Горбачев ГКЧП мүшелерімен бірге алдын-ала ойластырды" дейтін пікірлерге түбегейлі қарсымын. Неге? Өйткені, шынында да, 1991 жыл Михаил Сергеевич үшін өте ауыр жыл болды. Оның қатты шаршағанын көріп жүрдік. Сондықтан басқа нәрсе ойлады деп айта алмаймын. Бізге келгенінде энтузиазмы күшті болатын: «Міне, енді Одақтық шартқа қол қоямыз, сөйтіп үкімет төрағалығына Назарбаевты бекітеміз» деп жүрген еді.
«ӨЗДЕРІ СЛАВЯН ОДАҒЫН ҚҰРЫП АЛДЫ»
- Украинаның экс-президенті Леонид Кравчук пен Белоруссия жоғарғы кеңесінің экс-спикері Станислав Шушкевич екеуінің айтуына жүгінсек, өзге республикалардың жетекшілері совет империясының тезірек құлауына, өз елдерінің тәуелсіздік алуына мүдделі болса, Назарбаев керісінше СССР-ді сақтап қалып, оның ең жоғары лауазымды қызметтерінің бірін иеленбек болған. Расында солай ма, Ақаев мырза? Назарбаевтың Қазақстан тәуелсіздігін жариялауды кешеуілдетуіне не себеп болды? Қазақстан тәуелсіздігін жариялаған кезде СССР-дің өзінің жойылғанына екі апта болып еді ғой.
– Бұл тұста, бастапқы кезде Орталық Азия елдері жетекшілерінің барлығы да жаңадан әзірленген Одақтық шарт жобасымен келіскенін айта кету керек. Барлығымыз, оның ішінде мына мен де бармын, Ислам Каримов те, «Ұлы Түркіменбашы» да бар, жаңа Одақтық шартты қолдадық. «Біз қарсы болып едік, өйтіп едік, бүйтіп едік» деген пікірлер кейін айтыла бастады ғой, ол кезде бәрі де сол Одақтық шартқа қолдау көрсетті. Жаңа шарт бойынша барлығымыздың да өкілеттігіміз анағұрлым ұлғайды, сондықтан бәрі де қол қоюға ынталы болды. Оның ішінде Назарбаев та бар. Бұл анық.
Ия, олар Назарбаевты Беловежьеге шақырған болар, өйткені сол кезде Назарбаевтың беделі Орталық Азия республикаларының басқа жетекшілерінен әлдеқайда жоғары болатын. Бастапқыда «Беловежьедегі келісім аяқ астынан жасалды» деп ойладық. Кейіннен білдік қой, оның алдын ала ойластырылған шара екенін. Ұйымдастырушылар өздеріне не керек екенін жақсы білген.
Ал Назарбаевтың Мәскеуде Горбачевпен кездескені рас. Бірақ Горбачевке Беловежьеде не болып жатқанын жеткізген Назарбаев емес, басқа адамдар. Бірақ олар дәл осылай Совет одағын таратып жібереді деп ойламаған шығар. Оның үстіне Ельциндер Беловежье келісімі жөнінде әуелі өзіне емес, Бушқа хабарлағанына да Горбачевтің реніші болды. Әрине, бұл оған оңай тиген жоқ, бірақ түсіністікпен қарады да, өз еркімен қызметінен кетті. Горбачев, мүмкін, Назарбаевты үгіттеп көргісі келді ме екен – бұл жағын білмедім.
– Орталық Азия республикаларынің бірі тамызда, енді бірі қыркүйекте тәуелсіздігін жариялап қойғанда Қазақстанның тәуелсіздік жариялауды кешеуілдеткеніне не себеп болды?
– Оны айта алмаймын. Бірақ тәуелсіздік туралы декларация қабылдау – бірден егеменді ел болып кету деген сөз емес болатын ол кезде.
– Славян республикалары Беловежье келісіміне Орталық Азия республикаларының өзге жетекшілері мен Кавказ републикаларының басшыларын не себепті шақырмады? Мәселен, сізді неге шақырмады? Өзіңіз Совет одағының құлағанын қалай қабылдадыңыз?
– Басқа әріптестерім үшін жауап бергім келмейді, бірақ өзімде «мені неге шақырмады» деген реніш болған жоқ. Олар бір жағынан СССР конституциясына жүгінгісі келген болар. Өйткені СССР-дің құрылтайшылары да сол мемлекеттер болатын.
Әрине, біз бұл хабарды тіксіне қабылдадық – Назарбаев та, Каримов те, «Ұлы Түркіменбашы да», мен де. «Славян мемлекеттері жиналып алып, бізді ескерместен шешім қабылдай салғаны қалай? Өздері славян одағын құрып алды» деген ойлар келді. Тіпті, «онда біз Орта Азия елдерінің одағын құрайық» деген әзіл-қалжыңдар айтылғаны да есімде. Бірақ біз дәл сол уақытта өзге республикалар болмаса аяқтан тұрып кете алмайтынымызды білетін едік. Сөйтіп біз өз ұсыныстарымызды жүйеледік те, Назарбаевқа біздің атымыздан сөйлеуге мандат бердік. Ол бұл бастаманы қолдан шығармай, 21 желтоқсанда Алматыда басымызды қосты. Мұны тарихи оқиға деп санаймын. Ол кездесудің атмосферасы сондай тамаша, жылы, достық рәуіште болды.
– 1991 жылдың желтоқсанында үш славян республикасы жетекшілерінің «Беловежье келісіміне» қол қоюы славян және түрік республикалары арасында қарулы қақтығыс туғызуы мүмкін деген қауіптер айтылды. Шынында да сондай қауіп болды ма?
– Жоқ, жоқ! Бұл – ойдан шығарылған сөз. Ондай жағдай мүлде болған жоқ. Орталық Азия республикаларының жетекшілері де сол кезде жоғары парасаттылық көрсетті деуге болады. Мүмкін, оның ішінен мені сызып тастаған дұрыс шығар – ол кезде саясатта жас едім, тәжірибем де шамалы болатын. Дәл осындай кезде славян республикаларынан қол үзіп кетуге болмайтынын жақсы білдік. Осындай шақта қандай қарсылық болуы мүмкін?! Осы ретпен келгенде Назарбаевтың сол кездегі беделіне дұрыс баға беруіміз керек, ол 11 одақтас республикалардың басшыларын Алматыға шақырды. Бұл шынында да тарихи оқиға деп санаймын. Қазақстан осындай тарихи оқиғаны өзінде өткізгеніне мақтануына болады. Ал егер Орта Азия елдерінің одағы құрылған болса, сонда қақтығыс болатыны анық еді. Бірақ ондай одақ туралы мүлде сөз болған жоқ.
БҰРЫНҒЫ ПРЕЗИДЕНТТІҢ ӨКІНІШІ
– Британдық Guardian газетінің жазуына қарағанда, Қазақстан мен Өзбекстанды «бұрынғы советтік елдер» деуге болмайды: өйткені олар әлі сол баяғы Совет одағының шекпенін киген авторитарлы жетекшілердің басқаруында келеді. Түркіменстанда да 2006 жылы Сапармұрад Ниязов өлгенмен, жүйе сол қалпы қалды. Ал Тәжікстанды Эмомали Рахмонов 1992 жылдан бері басқарып отыр. Тек Қырғызстанда ғана халық авторитарлы билікке қарсы шықты: алғашқы президенті Асқар Ақаевты (яғни сізді) 2005 жылы төңкеріп тастады, арада бес жыл өтпей Құрманбек Бакиев те соның кебін киді. Сонымен, бұрынғы СССР республикалары нендей жетістікке жетті?
– Бұл, біріншіден, Орталық Азия республикалары әрқайсысы өз жолымен тәуелсіз мемлекет құруға талыпынып отырғанын көрсететін факт. Қазіргі уақытта Қазақстанның экономикалық тұрғыдан қалай гүлденіп келе жатқанын қараңыз. Қазақстан халықаралық деңгейде де бедел жинады. Әлемдік форумдар өткізіп жүр. ЕҚЫҰ форумын алып қараңыз.
Тарихта 20 жыл деген көп уақыт емес. Мұның ішінде өркендеу де, құлдилау да болады. Мұны менің Қырғызстанымнан анығырақ көруге болады. Біз әуел бастан демократиялық жолмен жүруге де ұмтылдық. Онымыз халықаралық қауымдастық тарапынан жоғары бағаланды, сөйтіп бізді «Орталық Азиядағы демократия аралы», «Орталық Азияның Швейцариясы» деп те атады.
Бәлкім, 2005 жылы өтетін президент сайлауына қатыспаймын деп 2004 жылы айтуым – менің қатем болған шығар. Мүмкін, Борис Николаевич Ельцин сияқты аяқ астынан жасауымыз керек пе еді... Маған жарты жыл уақыт бермеді ғой. Конституциялық жолмен келесі президентке билікті тапсырып кетпегеніме ғана өкінемін. Басқа өкінішім жоқ. Алты ай жетпеді.
Бірақ «не ексең, соны орасың» деген – ел сол төңкерістің салдарын әлі көріп отыр. Қырғызстан алты жыл ішінде барша беделінен айырылды. Таяуда Еуропада болдым, сонда «Қырғызстан – демократия аралы» дегенді емес, «Қырғызстан – қылмыстың аралы» дегенді естідім. Бүгінгі жағдай осындай. Экономика тұйыққа тірелді. Тіпті Грекиядағыдай дефолт болуы да мүмкін. Бірақ халық бәрін алып шығады. Құласа, қайта тұрады.
– Ақаев мырза, Қырғызстанның келешегі қандай болмақ?
– Қырғыз – екі мың жылдық тарихы бар халық. «Тұрақтылық және эволюция. Революциядан эволюция дұрыс» деген сөзді қашаннан бері ұстанып келе жатқан адаммын. Бұл ұстанымның дұрыс екеніне қырғыз халқы өз басынан өткізген тәжірибе арқылы көз жеткізді. Халықтың революцияшыл топтарды орнынан тайдыруға әлі де мүмкіндігі бар.
– Алғашқы жылдары Қырғызстанды «демократия аралына» айналдырған демократ бола тұра, авторитарлық билікке жол беріп қойғаныңызға, ол ақыр соңында өзіңізді халықтың билікті төңкеріп тастауына ұласқанына өкінбейсіз бе?
– Біріншіден, «2005 жылы халық көтеріліске шықты» деген пікіріңізбен түбегейлі келісе алмаймын. 2005 жылы Қырғызстанда «түрлі-түсті революциялар» технологиясы бойынша мемлекеттік төңкеріс болғанын халықаралық қауымдастық та мойындап отыр. Ақыр аяғы есірткі тасымалдаушылардың ақшасына дейін пайдаланды, қылмыстық әлемнің ондаған мың мүшесін тартты. Мұның бәрін халықаралық сарапшылар дәлелдеді.
Ал өз басымда өкінетін ешнәрсе жоқ. Мүмкін, кейбір қателіктер кеткен шығар. Бірақ қателік кімде болмайды?
АШ-ЖАЛАҢАШ ХАЛЫҚ ПЕН ДЕМОКРАТИЯ
– Ал Қазақстан осы 20 жыл ішінде өз конституциясында жазылғандай демократиялы ел бола алды ма?
– Оған менің баға беруім қиын. Мен бауырлас қазақ халқына әрдайым ризашылықпен қарап келе жатырмын. Қырғыз бен қазақ – ең жақын бауырлас халықтар. Қазақ халқы өзіне қандай билік керек екенін жақсы білетініне бек сенемін. Мәселен, Горбачевті алыңыз. Ол бәрін бірден жасағысы келді. Қытайды қараңыз – мәселені асықпай шешеді. Қытайдың компартиясына арқа сүйей отырып, елдің экономикалық қуатын арттырып, халқының тұрмысын түзетіп келе жатыр. Аш-жалаңаш халық демократияның жемістерін пайдалана алмайды.
– Бір кездері Нұрсұлтан Назарбаевпен әріптес, тіпті құда болдыңыз. Қазір араласып тұрасыздар ма?
– Біз қазір екі түрлі әлемде өмір сүріп жатырмыз. Президенттік өкілеттігімді өз еркіммен тапсырғаннан кейін баяғы жаныма жақын салаға қайта келдім. Қазір саясаткерлермен еш араласым жоқ десе де болады, саясатқа да бұрынғыдай зер салмаймын. Өткеннен тек естеліктер ғана қалды.
– Сұқбатыңызға рахмет!