САЙЛАУ, БОЙКОТ ЖӘНЕ "РЕФОРМА ИМИТАЦИЯСЫ"
Азаттық: Қазақстанда жақында өткен парламент сайлауына қандай баға бересіз?
Димаш Әлжанов: Бұл процесті сайлау деп атауға келмейді. Билік "Нұр Отанға" (биліктен кетсе де, елдің саяси өміріне ықпал етіп отырған экс-президент Назарбаев басқаратын партия – ред.) парламенттен көп орын алып беруге тырысты және олардың мақсатына жеткені рас. Қоғамға қолайсыз уақытты таңдап, сайлауды наразылық өткізу қиын қыс мезгіліне, жаңа жылғы демалыстардан кейінгі кезге белгіледі. Одан бөлек, алдын-ала таңдалған тақырыптарда сыбыс таратты: мысалы, "Нұр Отаннан" басқа кез келген партияға дауыс берейік" деген үндеу күшейді. Бұл қарсы дауыс берушілердің арасына жік салды, сондықтан халықты бірлескен түрде бюллетеньді бүлдіруге шақыра алмадық. Сайлауға бойкот жариялау туралы бастама көтерілді, Әблязов (Мұхтар Әблязов – 2009 жылдан бері шетелде тұратын бұрынғы банкир әрі оппозициялық саясаткер – ред.) жұртты "Ақ жол" партиясына дауыс беруге үндеп науқан жүргізді. Бұл жеңіліске апарып соғатын тиімсіз стратегия екені әуелден белгілі болды. Өйткені билікті жақтайтын партиялардың ешбірін қолдауға болмайды. Бұл қоғамды шатастырады, халыққа неге бұл партияны қолдап, дауыс беру керегін ешкім түсіндірмеді. Бірақ бұл да бір тәжірибе.
Біз қоғам ретінде алдымызда саяси режимді өзгерту міндеті тұрғанын түсінуіміз керек. Бұл сайлау, яғни сайлаудың болмауы бізді осы идеяға жақындата түседі. Саяси белсенді ұйымдардың қызметі саяси процесс ашық болып, режим өзгеруі керек дегенге бағытталуы тиіс.
Димаш Әлжанов: Жұрт саяси режим өзгермейтінін, шынайы өзгерістер элита биліктен айырылып қалу қаупін сезінген кезде ғана басталатынын түсінді.
Азаттық: Білуімше, "Oyan, Qazaqstan" белсенділері "бәріне қарсымын" деген идеямен қатар, Демократиялық партия құру жөніндегі бастамашыл топтың жетекшісі Жанболат Мамайдың сайлауға бойкот жариялау туралы ұсынысын да қолдады.
Димаш Әлжанов: Қозғалыс мүшелерінің бір тобы Мамайды, тағы бір бөлігі "бәріне қарсымын" деп дауыс беруді қолдады. "Бәріне қарсымын" концепциясын құрушылардың бірі ретінде мен бұл идеяны 2019 жылғы президент сайлауы кезінде де ұсынғанмын. Біз "бәріне қарсымын" деп дауыс беруге шақырдық, әлеуметтік желіге бюллетеньді бүлдіру үлгісін жарияладық. Парламент сайлауында да осы пікірді ұстандым. Өкінішке қарай, белсенділердің пікірі екіге жарылды: "Oyan, Qazaqstan" мүшелерінің жартысы бойкотты қолдап, қалған бөлігі белсенді қарсы дауыс беруді дұрыс көрді.
Мен бойкотты қолдаған жоқпын. Пассивті бойкотты бірнеше жылда бір рет қоғам назары түгелдей сайлау процесіне ауған кезде туатын мүмкіндікті дұрыс бағаламау деп түсінемін. Қарсы дауыс беру арқылы заңды түрде үкіметке сенбейтініңді білдіруге болады. Бұл – наразылықтың адамдарға ұнайтын қауіпсіз әдісі, өйткені қарсы дауыс беру кезінде ешкім басын қатерге тікпейді.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ Әсем Жәпішева: "Назарбаев кеткенімен, ол құрған жүйе әлі тұр"Азаттық: Яғни, қоғамның оппозициялық бағыттағы белсенді бөлігі сайлау кезінде бұл мүмкіндікті дұрыс пайдаланбады ма?
Димаш Әлжанов: Иә. Үйлестіру жұмыстары нашар жүрді, оның үстіне адамдардың саяси көзқарасы да әртүрлі. Мен қарсы дауыс беру идеясын Жанболат Мамайға және "Oyan, Qazaqstan" қозғалысына ұсындым. Бәрімен сөйлесіп, әртүрлі топтарды біріктіруге тырыстым. Бірақ мұны бәрі бірдей қолдамайтыны белгілі болды. Олардың таңдауы сол, оған ештеңе істей алмайсың. Бірақ тәуелсіз бақылаушылардың дерегіне сүйенсек, Алматы бойынша сайлаушылардың 12 пайызы "бәріне қарсы" дауыс берген, яғни, бюллетеньді бүлдірген. Бұл жақсы нәтиже деп ойлаймын. Түптеп келгенде, қоғам сайлау нәтижесін қабылдаған жоқ. Бойкотқа үндегендер, әділетсіз сайлауға қарсылық акциясына шығуға шақырғандар, тіпті, билікті жақтайтын партияларға дауыс бергендер – бәрі бірігіп, бұл процесті сайлау деп атауға болмайтынын, "Нұр Отанның" 70 пайыздан астам дауыс жинағаны шындыққа жанаспайтынын дәлелдеді. Қазір ешкімге сайлаудың әділетсіз өткенін дәлелдеудің қажеті жоқ, мұны бәрі жақсы түсініп отыр.
Азаттық: Мұндай түсінік не береді?
Димаш Әлжанов: Бұл қоғамды билікке қарсы қояды. Мұндай жағдайда кез келген саяси шешім қабылдау қиынға соғады, биліктің легитимдігіне нұқсан келеді. Қазір қоғамды біріктіріп, наразылыққа шығаруға әлеуетіміз төмен. Бірақ біраз уақыттан кейін саяси не экономикалық дағдарыс сияқты әртүрлі жағдайдың әсерінен қоғамдағы наразы көңіл-күй артатын болады.
Димаш Әлжанов: Сайлау жүйесін өзгертіп, сайлау процесіне түбегейлі реформа жүргізбесе, бюллетеньдегі "бәріне қарсымын" деген құр сөздің ешқандай мәні болмайды.
Азаттық: Президент Қасым-Жомарт Тоқаев жақында парламентте сөйлеген сөзінде "Басқа пікір айту мен қарсы дауыс беру біз үшін қалыпты құбылысқа айналуы тиіс. Сондықтан барлық деңгейдегі сайлау бюллетеніне "Бәріне қарсымын" деген жауап нұсқасын қосу керек" деді. Бұл туралы не ойлайсыз?
Димаш Әлжанов: Олар үнемі жақсы уәдені үйіп-төгеді, 30 жылдан бері солай. Өйткені азаматтардың дауысы әділ саналады, шынымен балама партиялар мен кандидаттардың пайда болатынына кепілдік жоқ.
Мені процестің осындай деңгейге дейін түскені таңғалдырды: олар салмақты өзгерістер мен реформалардың орнына сайлау бюллетеніне "бәріне қарсымын" деген сөзді қосуды ұсынып отыр. Билік осындай манипуляция арқылы алдамшы көрініс қалыптастырып, реформа имитациясын жасап отыр. Шын мәнінде бұдан демократияның иісі де сезілмейді.
ОҚИ ОТЫРЫҢЫЗ "Реформатор" Тоқаевтың "қайшылықты ұстанымы" мен "реформалар пакеті""БОС САЯСИ АЛАҢ" ЖӘНЕ "ҚАУІП-ҚАТЕРІ МОЛ БЕЛСЕНДІЛІК"
Азаттық: Билік сөз жүзінде плюрализм мен партиялық құрылымды қолдайтынын айтады. Бірақ партия ретінде тіркеле алмай жүрген бірнеше оппозициялық топ билікті әртүрлі кедергілер ұйымдастырды деп айыптады. "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы да партияға айналуы мүмкін бе?
Димаш Әлжанов: Неге "Oyan, Qazaqstan" саяси партия болмады? Біз әу бастан демократиялық идеяларды насихаттап, жаңа саяси талқылау бастайтын ұйым құруды көздедік. Бұл міндеттерді бейресми қозғалыс болып-ақ жүзеге асырдық, сондықтан партия құру ойымызда жоқ.
Азаттық: Қазақстанда саяси алаңда жүрген топтар өте аз ғой.
Димаш Әлжанов: Иә, аз, өйткені қауіп-қатер көп. Ал сол азайған бойда бірден әртүрлі саяси күштер пайда болады. Олардың кейбірі уақыт өте келе алаңнан кетіп, басқасы керісінше, орныға түседі. Бұл – табиғи процесс. Сондықтан алдымызға қойған міндеттердің бірі қауіп-қатерді азайтумен байланысты: саясатпен айналысуға болатынына қоғам көз жеткізу керек.
"Oyan, Qazaqstan" қоғалысының белсендісі Әсем Жәпішева (ортада) мен серіктерін полиция жасағы қоршап алып, жібермей тұр. Алматы, 10 қаңтар 2021 жыл.
Азаттық: Бірақ әзірге қоғам кез келген белсенділік немесе талпыныстың өзі айыппұл төлеу, ұсталу және бірнеше сағат бойы арнаулы жасақ өкілдерінің қоршауында қалуға апарып соғатынын көріп отыр.
Димаш Әлжанов: Иә, бірақ бұл жаман емес. Шынымды айтсам, бұл жағдайға позитивті қараймын. Бір жарым жыл бұрын бұлай істей алмайтынбыз, қазір қолымыздан келеді. Қоғам сынды дұрыс қабылдауды үйреніп, цензура мен азаматтардың, журналистердің арасындағы ішкі цензура азайды. Адамдар үрейден арыла бастады. Әрине, мемлекеттің белсенділерге қарсы қолданатын кедергілері өзгерген жоқ, бірақ Иә, бұған үрей, қауіп-қатер мен қысым арқылы қол жеткіздік, бірақ қоғам, оның ішінде жастар наразылыққа назар бұра бастады. Біз наразылыққа шығатын жас қазақстандықтардың бейнесін қалыптастырдық, бұл – маңызды жетістік. Қазір барға немесе қоғамдық орынға барсаңыз, адамдар бұл жастардың наразылыққа шығып жүргенін жақсы біледі. Олардың өз тарихы бар, ақпарат кеңістігінде де жас наразылардың бейнесі қалыптасты.
Азаттық: Ал бұл сізге жалған әсер болып көрінбей ме? Facebook-те отыратын, барға және басқа да қоғамдық орындарға баратын азаматтардан бөлек, Қазақстанның орталықтан жырақ жатқан аймақтарында наразылық туралы мүлде естімеген, естіген күннің өзінде бұл туралы жанама ақпаратпен шектелген, наразыларды танымайтын халық көп.
Димаш Әлжанов: Дұрыс айтасыз, бірақ халықтың ұлан-ғасыр жерде шашыраңқы орналасуы және олардың әртүрлі топтарға бөлінуі еліміз үшін қалыпты жағдай. Біз үнемі осы мәселеге тап боламыз. Бірақ Алматының қоғамдық-саяси өміріне әсер ету арқылы сіз бүкіл елдің саяси күн тәртібіне ықпал етуге мүмкіндік аласыз. Саясат ауылда жасалмайды. Олар орталықтан оқшау өмір сүреді, либералды не басқа көзқарасты ұстанбайды, тіпті, наразылық туралы мүлде білмеуі мүмкін.
Димаш Әлжанов: Адамдар батылдана түсті, олар өзгеріс болғанын қалайды, осының бәрі белсенділіктің, азаматтарды ұстау шараларының, шерулердің арқасында мүмкін болды.
Азаттық: Бірақ қажет кезде бұл адамдар сайлауға барып, "Нұр Отанға" дауыс беретін бұқараның рөлін атқара ма?
Димаш Әлжанов: Сайлауға барады деп нақты айта алмаймыз. Тәуелсіз бақылаушылардың дерегіне қарасақ, Қазақстандағы парламент сайлауына дауыс беруге барғандардың үлесі 15-30 пайыз аралығында болған. Әрине, шалғай аудандарда тұратын адамдар да қоғамның маңызды бөлігі саналады. Сондықтан олармен байланыс орнату жолын тауып, халыққа түсінікті тілде және оңай форматта саяси өзгерістердің маңызын түсіндіру керек. Бірақ ресурстарды дұрыс бөлген жөн: қазір бұл жұмысты осындай үлкен ауқымда жүргізе алмаймыз. Иә, басын тәуекелге тігуге дайын азаматтар аз, бірақ олар белсенді. Олар осы арқылы елде болып жатқан оқиғаларға едәуір әсер етіп отыр. Жаныңызда сізбен бірге наразылыққа шығып, өзгерістер мен реформалар туралы ақпарат таратуға дайын жүз адам болса, бұл белсенділігі төмен мың адамнан әлдеқайда мықты күш деп ойлаймын.
Азаттық: Бұл жерде белсенді болу ғана жеткілікті ме? Қазіргі саяси және экономикалық бағытпен келіспейтін белсенді азаматтар әділетсіздік туралы айқайлаумен ғана шектелмей, өз сөзіне қоғамның саясатқа араласпайтын бөлігінің өзі назар аударатындай дәйектер келтіруі керек деп ойламайсыз ба?
Димаш Әлжанов: Уақыт керек. Кейде біз аз уақыттың ішінде өте көп нәтижеге қол жеткізгіміз келеді. "Бір жарым жыл бұрын жұрт саясатқа мүлде қызықпайтын, парламенттің қалай жұмыс істейтінін, әртүрлі институттар мен билік бөлінісі неге керегін білмейтін" дегенді елестете аласыз ба? Біз осы мәселелерді белгілі бір аудиторияға түсіндіре бастаған кезде адамдардың қызығушылығы ояна бастады. Біраз уақыттан кейін осы толқынның ішінен көпшілік назар аударатын саяси тұлғалар шығуы мүмкін. Олар әйел құқығы не азаматтарды саясатқа тең дәрежеде араластыру болсын, кез келген мәселе бойынша күресіп, өзінің қоғамдық-саяси өмірде тұлға ретінде қалыптаса алатынын түсінген адамдар болады.
Әзірге саяси процесс жабық, елдің қоғамдық-саяси өміріне араласу тым қымбатқа түсетін кезде ол жаққа тек санаулы адамдар ғана өтеді. Осы жерде біз тағы да әлеуметтік мәселеге ораламыз: режимді өзгертсең, жағдай, орта өзгереді, адамдар өзін қауіпсіз сезініп, қоғамдық-саяси өмірге араласа бастайды.
Тергеу абақтысында көз жұмған белсенді Дулат Ағаділдің кісі қолынан мерт болған ұлы Жанболат Ағаділді еске алу шарасында сөйлеп тұрған адам. Алматы, 13 қараша 2020 жыл.
БИЛІК ТРАНЗИТІНІҢ ЕРЕКШЕЛІГІ, НАРАЗЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЫҚПАЛЫ
Азаттық: Досым Сәтпаев жақында Азаттыққа берген сұхбатында "Шынайы саяси өзгерістер билік транзиті басталған кезде, яғни бірінші президент өмірден өткеннен кейін ғана басталады, сол кезде қазіргі элитаның саяси өзгерістерге қаншалықты дайын екені белгілі болады" деді (ол бұл пікірін бірнеше рет айтты). Көп танысым Қасым-Жомарт Тоқаев толық билікке ие президент болған кезде елде оң өзгерістер болады деп үміттенеді.
Димаш Әлжанов: Жағдай міндетті түрде жаманнан жақсыға қарай өзгеруі керек деп, иллюзияға ерік беретін сияқтымыз. Өзім Қазақстандағы президенттік басқару жүйесін өзгертуді қолдайтындардың бірімін. Билік транзиті Назарбаев өлгеннен кейін басталады деп ойлағанның өзінде бұл қазіргімен салыстырғанда әлдеқайда демократиялық жүйеге өтеміз дегенді білдірмейді. Керісінше, қазіргі қолында көп құзыреті бар президент басқаратын саяси модель осы қызметке келген кез келген адамды билікті жеке өзі иеленіп алуға және жемқорлыққа итермелейді.
Сондықтан бәрі айтып жүрген билік транзиті міндетті түрде демократияға жеткізетін жол болмауы мүмкін. Жүйе өзінің көшірмесін жасап, негізгі тұлғалар ауысқанмен, билікке тағы да елді ондаған жыл бойы басқаратын президент келуі мүмкін. Бар мәселе осында: салмақты демократиялық реформалар жүргізілуін, саяси режимнің ауысқанын қаласақ, президент институтын өзгерту керек. Бізде билікті бір адамның иеленіп алуына қарсы тұра алатын демократиялық дәстүр, бар күшті бір адамның қолына жинауға жол бермейтін мықты азаматтық қоғам, саяси партиялар мен олигархтар тобы жоқ. Сондықтан транзит туралы айтқанда жекелеген тұлғаларға назар аудармай, қазіргі саяси модельді қалай өзгертуге болатынын ойлау керек.
Азаттық: Қазақстандағы наразылық, оның ішінде парламент сайлауы күні болған наразылық акциялары не береді?
Димаш Әлжанов: Демократиялық реформалар жүргізілуін, саяси режимнің ауысқанын қаласақ, президент институтын өзгерту керек.
Димаш Әлжанов: Наразылықтың бірнеше ықпал ету деңгейі бар. Біріншіден, ақпараттық әсер. Адамдар наразылық күн тәртібіндегі мәселеге айналғанын, үнемі наразылық акцияларына шығатын белсенділер мен ұйымдар бар екенін көреді. Екіншіден, наразылық шараларын ұйымдастыру арқылы саяси ұйым өзі үшін маңызды тәжірибе жинайды. Өйткені оларға наразылық ұйымдастыру, адамдар жинау және ұрандар құрастыру сияқты міндеттер жүктеледі.
Наразылықтың тағы бір маңызды тұсы – адамдарды тарту. Наразылық акциялары арқылы жаңа адамдар қосылады. Тағы бір маңызды нәрсе: наразылық іш пыстырмайтын, қызық, жақсы ұйымдастырылған шара болуы керек. Жастар наразылыққа қатысқан кезде олар жарқырай түседі, бұл – перформанс, қойылым, өз ойыңды ерекше жеткізудің амалы.
Азаттық: Бірақ мұндай үлгілер аз кездеседі.
Димаш Әлжанов: Бәрі біртіндеп қалыптасады. Алдымен әртүрлі тәжірибе жинау керек. Наразылық сипаты өзгеріп тұрады. Иә, наразылыққа шыққан адамдарды әлі де ұстап, ұрып-соғады, бірақ қарсылық акциялары жаңа басталған бір жарым жыл бұрынғы жағдаймен салыстырғанда біраз нәрсе өзгерген. Біртіндеп кеңістігіміз кеңейіп, полиция наразылармен жұмыс істеуге дағдыланып жатыр. Басқаларды ұрып-соғып, жазасыз қалуға бойы үйренген адамдар халық тарапынан ұйымдасқан қарсылыққа тап болған кезде ғана өзгеруі мүмкін. Бұл қалыпты құбылыс, мәдениетіміздің дамытуды қажет ететін бір бөлігі. Біз прецедент қалыптастырып, азаматтарға бұлай қарауға болмайтынын көрсетуіміз керек.
Азаттық: Әңгімеңізге рақмет.