Азаттық Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Тәуелсіз адамдар» жобасын жалғастырады. 1990 жылдардың басынан бастап осы уақытқа дейін моральдық тұрғыда беделді, қоғамдық пікірдің жетекшісі болған саясаткерлер, музыканттар, журналистер, экономистер, әртістер және танымал БАҚ өкілдерінен сұхбат аламыз. Жоба кейіпкерлері жаңа мемлекетте адам ретінде және маман ретінде алдына қандай мақсат қойғанын, 2016 жылы оның нәтижесі қандай болғаны туралы баяндайды.
Жобаның сегізінші сериясында Қазақстанның бұрынғы ауыл шаруашылығы министрі, Қостанай облыстық әкімшілігінің бұрынғы басшысы және қауіпсіздік кеңесінің бұрынғы хатшысы Балташ Тұрсымбаев облысты жарықпен үзбей қамтамасыз ету үшін орталықты айналып өтіп Ресей энергетиктерімен қалай келіскені, шекара түбіндегі облыс тұрғындары өзен арқылы қалай бензин тасығаны, Заманбек Нұрқаділов есігін бұзып ашып, жаңа үйлерге отбасыларды қалай қоныстандырғаны, 1990 жылдары саясатта тағы қандай айла-амалдар қолданылғаны туралы айтып берді.
«ГОРБАЧЕВКЕ ДЕГЕН ЫҚЫЛАСЫМЫЗ ЖАРТЫ ЖЫЛҒА СОЗЫЛДЫ»
Вячеслав Половинко: - Совет Одағы ыдырап жатқан кезде қайда едіңіз?
Балташ Тұрсымбаев: - Одақ ыдыраған кезде мен Қазақстанда, Қазақ ССР-і вице-премьері және мемлекеттік агроөнеркәсіп комитеті төрағасы болатынмын. Қос қызмет атқарғандықтан, менде екі кабинет, екі аппарат болды...
Вячеслав Половинко: - Екі «вертушканы» айтасыз ба?
Балташ Тұрсымбаев: - Иә, әлгі «кремлёвка» деген желі (арнайы байланыс телефоны. - Азаттық). Онда төрт желі болған. Жоғары жиіліктегі желі арқылы одақтық министрліктермен сөйлесе беретінмін. Бұдан бөлек, «Искра» деген телефон болған: ондағы үш санды терсең, басшылардың қайсысына болсын телефон соға аласың.
Вячеслав Половинко: - Ал Горбачевке ше?
Балташ Тұрсымбаев: - Иә, әрине. Ол кісіде де тура сондай аппарат тұрған. Бірақ онымен телефон арқылы емес, бірнеше мәрте өзімен сөйлескенмін.
Вячеслав Половинко: - 1991 жылы ол кісімен немесе үкіметтегі әріптестеріңізбен «советтің күні тақап қалды, әні-міне бәрі күйрейді» деген сарында әңгімелер болды ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Мұны жұрттың бәрі сезді. Мұнайды арзандатып жіберіп, бізге ағылған валюта тоқтағаннан кейін одақтың шаруасы бітетін күн алыс емес екенін Горбачев те сезді, қалғандары да түсінді.
Вячеслав Половинко: - Ал жалпы көңіл-күй қалай болды?
Балташ Тұрсымбаев: - Көңіл-күй мүлде жаман болды. Бәрі бірден бөлініп кетті. «Танк, пулемет, жойғыш ұшақтарды қолдансақ та, Совет Одағын - мемлекетті қайтсек де сақтап қалу керек» деген әлдебір популист патриоттар шықты. Ал либералдандырудың жақтастары экономиканы жаңғырту керек деп есептеді. Үшінші топтағыларға бәрібір болды, олар кейін келетін конъюктураға бейімделіп, тәуірлеу қызметке тұру үшін кім жеңетінін күтіп отырды. Ондайлар бәрінен көп болды.
Вячеслав Половинко: - Ал өзіңіз үш топтың қайсысына қосылдыңыз?
Негізі, мен Совет Одағы құлағанын әлі күнге дейін айыптамаймын. Елді көп жыл алжыған шалдар басқарғандықтан, оның құлауы заңдылық еді.
Балташ Тұрсымбаев: - Мен... Негізі, мен Совет Одағы құлағанын әлі күнге дейін айыптамаймын. Елді көп жыл алжыған шалдар басқарғандықтан, оның құлауы заңдылық еді. Брежнев о дүниеге сол алжыған күйі кетті, одан кейін Андропов болды, ал Черненко мүлде мәңгіріп кетті. Кейін Горбачев келді, бірақ жұрттың оған деген ықыласы жарты жылға ғана жетті. Ол жұмысшыларға «Шенеуніктерді сендер төменнен соққылаңдар, ал біз жоғарыдан тоқпақтаймыз!» дегеннен кейін «е, жасына жетпей алжыған тағы бір басшы» деп ойладым. Ол өз сөзіне есеп бермейтін, үнемі айдалаға лағып сөйлейтін кісі болатын. Бірақ алғашқы кезде ол туралы жұрт пікірі жақсы болды, өйткені ол қағазға қарамай сөйлейтін.
«ЖҰРТТЫҢ БӘРІНЕ КҮНДЕРІҢДІ ӨЗДЕРІҢ КӨРІҢДЕР ДЕДІ»
Вячеслав Половинко: - Одақ ыдырағаннан кейін әркім өз жолымен кетіп, сіз біраз уақыт ауыл шаруашылығы министрі болдыңыз. Одақ кезіндегі қосып жазу немесе өтірік есеп беру сияқты «ауру» тыйылды ма әлде инерциямен тағы біразға созылды ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Совет заманында көп қосып жазды деп айта алмаймын. Мысалы, жылдың аяғына қарай облыста бір миллион шаршы метр баспана (шартты түрде) пайдалануға беріледі деген жоспарды орындаймыз деп уәде еттік делік. Әлгі баспананың 900 мың шаршы метрін салып болдық, ал 100 мыңы әлі бітпеген, әлгі үйлерде сылақшы, бояушы, электриктер әлі жұмыс істеп жатыр, олар жұмысты тек қаңтарда бітеді. Бірақ қаңтарда міндетті түрде жұмыстарын бітіретін. Егер мұны қосып жазу десеңдер, өздерің біліңдер.
Ал егін түсімінің статистикасын көбейту жағынан мынадай тәсілдер болды. Кей жерлердің мінезі бостау бірер басшысы центнерді қосып жазады. Ал шаруаға мықты бірер басшы жем-шөп әзірлеу үшін, жұрттың ақысын өніммен төлеу үшін бірер центнерді үнемдеп алып қалады. Кейін екеуінің есебін қосқанда, қорытынды баланс дұрыс шыға келеді. Өзге айла-амалдары да болған. Мысалы, бір миллиард пұт, яғни 16 миллион тонна астық тапсырамыз. Оны элеваторға өткіземіз де, кейін жем-шөп әзірлеуге бір жарым миллион тонна бөлуді сұрап хат жазамыз. Әлгі тонналарды бізге қайтарып береді, ал бүкіл астықты таразыға тартып қойғандықтан, өткізген есебіміз дұрыс болып шығады. Ол кезде мұны қосып жазу емес, шаруашылықтың қамы деп атайтын.
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев егістік алқабында тұр. 1992 жыл.
Вячеслав Половинко: - Ал 1991-1992 жылдары қалай болды? Нұрсұлтан Назарбаев туралы эпопеяның соңғы бөлімінде ол кісі мұнымен аяусыз күресті деп көрсетілгені есіме түсіп отыр.
Балташ Тұрсымбаев: - Қайдағы күрескен. Оның қалай күрескенін білеміз ғой. Назарбаев бұл мәселелердің бәрін бетімен жіберді.
Вячеслав Половинко: - Ол кезде ауыл шаруашылығын ойлайтындай мұрша болмады ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Ауыл шаруашылығын да, өзге өндіріс салаларын да ойлауға мұрша болмады. Ешкімге бір тиын қарыз болып қалған жоқпыз, әйтеуір көңілге соны медет еттік. Бүкіл қарызды Ресей мойнына алды. Кезінде әлгі қарызға бірге баттық қой, ал кейін Ресей одақтас республикаларға «әлемнің түкпір-түкпіріндегі СССР-ге тиесілі бүкіл жылжымайтын мүлік пен әскери флотқа таласпайсыңдар» деген шартпен 100 миллиард долларға жуық қарызды мойнына алды.
Вячеслав Половинко: - Ал фермерлердің көңіл-күйі қандай болды? «Ешкімге қарыз емеспіз, енді шалқып өмір сүреміз» деп ойлаған шығар?
Балташ Тұрсымбаев: - Ауылда тұратын жұрт Совет Одағының ыдырап кеткенін қатты уайымдады. Колхоз, совхоздардың тарап кеткеніне халықтың 90 пайызы қайғырды.
Вячеслав Половинко: - Ал олар неден қорықты? Өздігінен шаруашылық жүргізуден қорықты ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Одан бері 25 жыл өтті ғой, кез келген ауылға барып, жергілікті тұрғындармен сөйлесіп көрші. Көп жерлерде зейнеткерлер ғана қалған. Ал сәл пысықтау балалары барлардың бәрі қалаға көшіп кетуге тырысты. Ал шамасы келмегендер ауылда қалып қойды.
Вячеслав Половинко: - Жұрттың бәрі бір сәтте жан-жаққа шашылып кеткеніне қарағанда, Совет Одағы адамдарды байлап ұстаған болып тұр ғой?
Балташ Тұрсымбаев: - Бұл үшін СССР-де үлкен ресурстар болды. Ауылдың жағдайы жақсы болды. Мысалы, ауыл шаруашылығында жұмыс істегендер минералды тыңайтқыштарды қайда жіберерін білмей, маңайдағы орманға апарып төгіп тастайтын. 30, 50 тонналық цистерналар тіпті құлыпталмай, бензин мен солярка ағыл-тегіл болды. Ауылда жеке меншік трактор, машина мүлде болған жоқ, бірақ мемлекеттің техникасына жанар-жағармайды шелектеп құятын.
Вячеслав Половинко: - Ауыл шаруашылығы Қазақстанның экономикасын алға сүйрейтін күштердің бірі болуы мүмкін деген ой Назарбаевқа жетті деп ойлайсыз ба?
Балташ Тұрсымбаев: - Меніңше, оған мұндай ой кейінгі екі-үш жылда келген сияқты. Назарбаев - талай өткелектен өткен ақылды адам. Бірақ бұған дейін жұрттың бәрі [ресурстарды] бөліске салумен әлек болып, оны ойлауға мұршасы болмады. Назарбав консерваторларды «теуіп тастап», экономиканы өз ойымдағыдай реформалай аламын деп ойлады. Енді қазіргі жағдайда елді аграрлық сала ғана бірдеңе етіп құтқара алады деген ұйғарымға келді.
Петр Троценко: - Президент мұндай ұйғарымға жуырда ғана келді, бірақ бұл ертеден айтылып жүрді ғой. Мысалы, марқұм экономист Қанат Берентаев аграрлық салаға ерекше назар аудару қажет екенін талай айтты емес пе?
«Қазақ болып ұйықтап, жапон болып оянбайсың» деген афоризмім де болған. Әлгі сөзіме бүкіл зал ду қол шапалақтаған.
Балташ Тұрсымбаев: - Мұны мен министр болып тұрған кезде айтқанмын. «Қазақ болып ұйықтап, жапон болып оянбайсың» деген афоризмім де болған. Әлгі сөзіме бүкіл зал ду қол шапалақтаған. «Бос мылжыңды, Кореяның теледидарларының бөлшектерін құрастыру сияқты әлдебір жобалардан үміттенуді қою керек. Елге кинескоптар мен қораптарын әкеліп, бір-біріне қосып, сосын «Қазақстанда жасалған» деген белгімен шығарып қоятын кез естеріңде ме?
Петр Троценко: - Қазір автомобильдерді де солай құрастырады ғой.
Балташ Тұрсымбаев: - Иә, иә. Бізден технологиялық держава шықпайды деп айтып келе жатқаныма қанша жыл болды. Ол кезде әлгі сөзіме бүкіл зал қол соққан, ал сосын Назарбаев маған «неге олай сөйлейсің?» деп сұраған.
Петр Троценко: - 1990 жылдары ауыл шаруашылығын құтқаруға болмады ма? Колхоздар тарап кеткенімен, жұртттың қолында малы, қора-қопсысы, жеке шаруашылығы қалды ғой. Оларды шашпай, бірдеңе етіп бір жерде ұстауға болар еді ғой.
Балташ Тұрсымбаев: - Оған шама жетпеді. Ол кезде жұрттың бәрі егемендік алдық деп мәз болды. Биліктегілердің бәрі егемендік алдық, енді басымызға бақ орнайды деп ойлады. Өндірісті сақтап қалайық, оны күнкөріс көзіне айналдырайық деп ешкім ойламады.
«ТЕРЕЩЕНКОНЫ БОҚТАДЫМ» ДЕП НҰРҚАДІЛОВ ТЕЛЕФОН СОҚТЫ»
Вячеслав Половинко: - Ол заманда үкімет отырыстары қалай өтуші еді? Айтыс-тартыстар болды ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Өте көп болатын. Мен ауыл шаруашылығын дамытуды көп айтатынмын. Әкежан Қажыгелдин үкіметке премьер болып келген кезде «Тұрсымбаев жұмыс істетпей жатыр» деп Назарбаевқа күнде шағынатын. Назарбаев «осы сен неге жұрттың бәрін сынай бересің, Қажыгелдиннің жұмыс істеуіне неге кедергі келтіресің?» деп сұрайтын. Ал мен шындықты айтатынмын. Назарбаев «сен тіпті менімен айғайласып, шу көтересің. Қажыгелдин саған тіпті мүлде аузын аша алмайды ғой» деп ұрсатын. Бірақ біз үкімет отырысына айына бір рет жиналатынбыз. Қалған уақытта дұрыстап басқарса, мен кедергі болған жоқпын ғой?
Вячеслав Половинко: - Сала басшысы ретінде сізден жұмысты қатаң талап етті ме? Осынша уақытта осынша астық өткізесіңдер деген сияқты жоспарлар болды ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Жоқ. Тәуелсіздік алғаннан кейін әлгі жоспар дегенді бәрі ұмытты. Өсірген өніміңнің бәрін өздері сатсын, несиелерін жапсын деп шаруаларға толық еркіндік беріп қойды.
Вячеслав Половинко: - Ол заманда парламент пен үкімет «пікірталас мекені» болды ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Парламент пе? Қазіргі конституцияны қабылдағанға дейін парламентте дауласатын да жататын. Әсіресе кадр мәселесіне қатысты көп дау болатын, өйткені президент ұсынғаны болмаса, әр министрді, күштік құрылым басшыларын парламент тағайындайтын. Ал 1995 жылғы конституцияны қабылдағаннан кейін әлгі тәртіп тез жойылды. Ол кезде конституцияға жалғыз мен ғана қарсы шықтым .
Вячеслав Половинко: - Ол кезде сіз Қостанай облысы әкімі едіңіз ғой?
Балташ Тұрсымбаев: - Иә, ол кезде әлгі қызмет әкімшілік басшысы деп аталған. Бұл мәселеге қатысты тіпті баспасөз жиынын өткізгенмін. Кейін Назарбаев мені шақырып алып «осы сен неге жұртты шулатып, даурығасың да жүресің?» деді. Мен оған «Бәрі сіздің қамыңыз емес пе. Конституция жобасын оқып көріңізші. Бүкіл жауапкершілікті сізге артып қойған. Бәрі сіздің құзырыңызға өткен, бірақ сіз оның бәріне қайтіп үлгересіз. Парламент пен үкіметке ешқандай жауапкершілік жүктелмеген, әлгі құжатта сот жүйесінің бар-жоғы білінбейді. Ақыр соңында ештеңеге үлгермейсіз, сосын ішкі саясатымыз не болады?» дедім.
Назарбаев «сен ештеңе білмейсің» деп әуелі бой бермеді, мен де бастырмалатып қоймадым. Ақыры ол «сенің ойыңша, мен диктаторға ұқсаймын ба?» деді. «Қазір, әрине ұқсамайсыз. Қазір сіз демократсыз. Бірақ әлгі конституцияны орындаймын деп жанталасып, диктаторға қалай айналғаныңызды өзіңіз де байқамай қаласыз» дедім де, кетіп қалдым.
Петр Троценко: - Ол кезде билікте сізден басқа даукестер мен шындықты тура айтатын жандар болды ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Ғалымжан Жақиянов болмаса, ондайлар болған жоқ. Президент қатысқан отырыстардың бірінде әлгі констиуция мен экономика секторларын бөлуге қатысты ұсынысқа қарсы екенімді айтып тағы дауласып, айғайлай бастадым. Отырыстан кейін Жақиянов (жақсы галстук таққан, Батыс елдерінің бірінде практикадан өтіп келген жас губернатор кезі) жаныма келіп «Балташ Молдабайұлы, сіз бәріміздің ағамызсыз, айтқаныңыздың бәрі дұрыс, мен сізді қолдаймын» деді. «Бұныңа да рахмет, бірақ ана жақта неге үндемей қалдың?» дедім.
Алматы вокзалында жүрген Ғалымжан Жақиянов (ортада). 15 қаңтар 2006 жыл.
Заманбек Нұрқаділов марқұм да даукес адам еді ғой, бірақ ол дауласудың жөні осы екен деп дауласатын. Бірде Нұрқаділовті премьер Сергей Терещенко шақырып алып, «саған президент риза емес» депті әрі тағы бір нәрселер үшін ұрсыпты. Заманбек «Әлгі Терещенко өзінше маған ақыл үйреткісі келеді. Оны жақсылап тұрып боқтадым» деп маған телефон соқты («Заманбек, мас па, немене өзі?» деп кейін мұны Терещенко де растады).
Айтпақшы, Нұрқаділовтің кей қылықтары тіпті ерекше болатын. Бірде «Сен мені қолда. Мен мына жақта жаңа үйлерге алты отбасын кіргізгім келеді. Оларды түнде кіргіземін де, сосын өздері басып алды деп айтамын» деді. Мен «жарайды» деп келістім, ал ол түнде әлгі отбасыларды шақырып алып, «бос пәтерлердің есігін бұзып кіріңдер де, жайғаса беріңдер» депті.
Ертеңінде үлкен шу басталды. Әлгі пәтерлердің қожайыны Назарбаевқа барып шағымданыпты. Нұрқаділов әлгі оқиғаға менің қатысым барын айтпайтын шығар десем, ол «Балташпен ақылдасып едім, бала-шағасы көп, баспанаға зәру отбасылар болса, кіргізе бер деп айтты» деп бірден айта салыпты. Назарбаев мені шақырып алып, «неге өйтіп айтқансың» дейді. Ал Заманбек маған әлгі отбасылардың тұратын жері жоқ, әкімшілік ауласындағы еменнің түбінде түнеп жүр деп айтқан болатын. Президентке солай деп түсіндірдім. Назарбаев күлді де, «жарайды, ешкімді шығармаңдар, тұра берсін. Ал әлгі үйлердің иесі - бизнесмен мына шығынын қалған пәтерлерін сатқанда шығарып алады» деді.
«НАЗАРБАЕВ КАРИМОВ ЕМЕС, ОЛ БІРДЕН ДАРҒА АСАР ЕДІ»
Вячеслав Половинко: - Сізді Қостанай облысына неге жіберді?
Балташ Тұрсымбаев: - Бұл саяси жер аудару болды. Жоғары жақтағылар «осыны елдің ең қиыр шеті Қостанайға жіберейік, сол жақта айқайлап жатсын, ал кейін тағы қайда жіберетінімізді өмір көрсетер» деп ұйғарса керек. Бірақ баспасөзде бәрін жайып салатын әдетімнің кесірінен кейін мені ол жақтан да шығарып алды.
Петр Троценко: - Ол жаққа барған кезіңізде облыс қандай күйде екен?
Ол маған «Облыс мүлде ыдырап кетуге шақ тұр, Ресейге өтіп кетуі мүмкін, сен бар да, тәртіп орнат» деді.
Балташ Тұрсымбаев: - Негізі, Назарбаевтың мені ол жаққа жібергені дұрыс болды. Ол маған «Облыс мүлде ыдырап кетуге шақ тұр, Ресейге өтіп кетуі мүмкін, сен бар да, тәртіп орнат» деді. Ол жақта жалғыз Рудный қаласының өзінде халықтың 99 пайызы - орыстар. Облыстағы қазақтар саны - 13 пайыз ғана. Әлгі ұсыныстан таңертең бас тарттым да, кейін ойланып, түске қарай келісімімді бердім. Назарбаев «онда жүр, тап қазір кеттік» деді. Бір сағаттан кейін сол жаққа ұшып кеттік.
Екеуміз ұшып келдік. Назарбаев жарлығын оқып, мені тағайындады да, үйге қайтты. Ал мен келесі күні облыстық ІІД-нің жай киім киген бастығын ертіп алдым да, орталық Ленин көшесіне шықтым. Барсақ, әр жерде үш-төрт адамнан топтасып алған жұрт митингіге жиналып алған. Олардың арасында лампас жолағы бар шалбарларын киіп, дойыр қамшыларын сартылдатып казактар жүр.
Ертеңінде үлкен бір залға әлгі митингіде болғандардың бәрін жинап алдым да екі халықтың да тағдыры қиын болғаны туралы лекция оқып, ІІД бастығына «Енді жұмыс уақытында ауыздарына келгенін көкіп митингі өткізуге тыйым салынады. Ал митингіге шыққандарды бір тәулікке қамап таста, сосын көше сыпыруға жібер» дедім. Жұрт әуелі шулады да, кейін жуасыды.
Вячеслав Половинко: - 1990 жылдары ел аймақтарында ақша, азық-түлік тапшы болғаны рас па?
Балташ Тұрсымбаев: - Қостанай облысынан өзге облыстардың бәрінде жағдай қиын болды. Мақтанғаным емес, бірақ облысты тарықтырмауға көбінесе тамыр-таныстарым септесті. Облыс басшысы қызметіне тағайындалған бойда Мәскеуге ұшып кеттім. Ол кезге қарай Ресейге еліміз электр қуаты мен газ үшін шамамен 10 миллион доллар қарыз болатын. Ал Қостанай электр қуатының шамамен 80 пайызын Челябинск облысынан алатын. Мәскеуде жоғарғы кеңесте таныс депутаттар болған, соларға кіріп, «орталық диспетчер қызметіне телефон соғып, бізге электр қуатын беруге бөгет жасамасын (жарықты өшіріп жатқан кез) деп айтыңдаршы. Ақыры Қазақстан 10 миллион доллар қарыз екен, енді 12 миллион қарыз болады» деп өтіндім. Газ жағынан да осылай келісуін сұрадым.
Депутаттар бір жағынан, мен бір жағынан айналдырып жүріп диспетчер орталығының бастығын ақыры көндірдік, ол «ақшасын Қазақстанның жалпы қарызына қосыңдар» деп бұйырып, электр қуатын қайта қостырды. Газдың мәселесі де осылай шешілді. Ал Терещенконың үкіметі мұны білмейді. Мен ол жақтағы былықты осылай пайдаланып кеттім. Қостанайға келген соң жергілікті коммуналдық қызмет басшыларын шақырып алдым да, жұрт жарықты пайдалана берсін, тіпті төлемесе төлемесін, өйткені ол бәрібір жалпы қарызға қосылады. Ешкімнің жарығын қимаңдар, қисаңдар, құлақтарыңды кесемін» дедім. Ақыры халықтың 30 пайызға жуығы электр қуатын мүлде тегін пайдаланды, ал әлгі қарыз елдің қарызына қосылып кетті.
Вячеслав Половинко: - Кейін бұл қулығыңыз ашылып қалған жоқ па?
Саясаткер Балташ Тұрсымбаев. 17 қазан 2016 жыл.
Балташ Тұрсымбаев: - Ой, қайдағы ашылған! Әлгі былықтың ішінде білінбей кетті. Мұндай өзге мысалдар да бар. Қиын заман болып кете ме деп 80 мың тонна бидайды аймақтағы элеваторларда алып қалдым. «Кейін жетпей қалса, бәріңді қаматамын» деп элеватор басшыларына қолхат жаздырып алдым. Мен ауысып кеткен соң жаңа әкім келген күні әлгі бидайды өткізіп тастапты, әлгі астықты жазда облыс қосымша өнім жинағандай етіп көрсеткен сияқты.
Облыс тұрғындары солярка жағынан Ресейді көп алдады. Мысалы, Ресейден бензин таситын көлікті кеденшілер соляркамен өткізбейді. Сондықтан көлік жүргізушісі Тобылдың бір саласына дейін келеді де,кабинаның есігін мықтап бекітіп, арнайы дайындап қойған қайыққа отырып өзеннің арғы бетіне өтеді. Ал көлікті темір арқанмен арғы жағалауда тұрған тракторға байлап, судан сүйреп өткізеді. Әлгі процесті өзім де көрдім. Ауыл тұрғындары «қазір бес минуттан кейін оталдырып жүріп кетеді» деп айтқан. Сөйтіп те амалдаған күндер болды.
Вячеслав Половинко: - Демек бәрін орталықтың келісімінсіз өз күшіңізбен істегенсіз ғой.
Балташ Тұрсымбаев: - Қазір қалай екенін білмеймін, бірақ ол кезде дұрыс істесең, орталықтың рұқсаты керек жоқ болатын. Егер жергілікті басшылардың бірі астықты жанар-жағармайға ауыстырып жіберсе (бір рет Башқұртстан арқылы солай істегенмін), Каримов оны сотсыз, тергеусіз бірден дарға асар еді, Назарбаев әйтеуір Каримов емес. Әйтеуір өзім ештеңеге рұқсат сұрамайтынмын.
Вячеслав Половинко: - Жаңа конституцияға қарсылығыңызға оралсақ... Президентке «Караван» газеті арқылы ықпал еткіңіз келгенін білемін. Ол кезде билік пен газеттердің арасы қалай болып еді?
Балташ Тұрсымбаев: - Ол кезде «Караванда» Борис Гиллер бас редактор болатын. Ол маған редакцияға келіп, конституцияның әр тармағы бойынша екі сағат сөйлеуге рұқсат етті. Бірақ оған зияным тиген жоқ, түпкі мәтінде конституцияның зияны туралы айтқандарымнан ештеңе жоқ болатын. «Сынады» деп қана жазатын. Мәтін екі бағаннан аспайтын.
Вячеслав Половинко: - Яғни газеттер президентті ашық сынауға сол кездің өзінде қорқақтаған ғой.
Балташ Тұрсымбаев: - Қорқақтайтын. Бірақ биліктен ақша алатын газеттер де көп болған.
«ПРЕЗИДЕНТ ӘКІМШІЛІГІ КАБИНЕТІМЕ АЯҒЫНЫҢ ҰШЫМЕН КІРЕТІН»
Вячеслав Половинко: - Сізді Қостанайдан неге шақырып алды?
Your browser doesn’t support HTML5
Тәуелсіз 25 жылдың бүтін бейнесі. 1995 жыл
Балташ Тұрсымбаев: - Жаңа конституцияны бекіткеннен кейін президенттің өкілеттігін ұзартуға қатысты тағы бір шу шықты. Қостанай облысы бар-жоғы 83-84 пайыз ғана қолдап дауыс берді.
Петр Троценко: - Бар-жоғы!?
Балташ Тұрсымбаев: - Иә. Қалған облыстар төрт тоғыздықты (99,99 пайыз. - Азаттық) қамтамасыз етті. Ал Қостанай облысындағы Жетіқара қаласы президент өкілеттігін ұзартуға мүлде қарсы шығып, тұрғындарының шамамен 40 пайызы ғана қолдады. Ол кезде президент әкімшілігі өкілдері маған тиісуге қорқып, кабинетіме аяқтарының ұшымен кіретін. Өйткені «Аяққа оратылмай кетіңдер... маған бұйрық беретіндей кімсіңдер. Аппаратымның жетекшісі бар емес пе, барыңдар да сонымен сөйлесіңдер» деп айғайлап, қуып шығатынмын. Әлгі нәтижеден кейін әкімдіктен қауіпсіздік кеңесіне ауыстырып жіберді.
Вячеслав Половинко: - Бұл қызметтік өсу ме әлде «декоративтік» қызмет болды ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Шын мәнінде, «сәндік» үшін болғанымен, дәрежесі әкім қызметінен анағұрлым жоғары еді. Азық-түлік пен қорғаныс қауіпсіздігі туралы екі үлкен құжат әзірлеп үлгердік. Бірақ әлгі қызметте жүргенде де Назарбаевтың қитығына тие бердім. Бірде «Комсомольская правда» газетінің тілшісі Евгения Доцук (2006 жылы қайтыс болған. - Азаттық) кабинетіме келіп, «Черномырдиннің (ол кезде Ельцин сырқаттанып жатқан) ТМД елдері басшыларын жинап алып, ауғандар Тәжікстан мен Өзбекстан арқылы келіп Қазақстанға шабуыл жасайды деген мәлімдемесінеқалай қарайсыз?» деп сұрады. Мен «Олар ешқайда кіре алмайды. Ауғандарда ескі бірер ұшақ пен ескі бірер танктен өзге ештеңе жоқ деген барлау мәліметтері бар, сондықтан олар Тәжікстанның шекарасынан да аттай алмайды. Ал ТМД елдері басшылары мұны талқылау үшін ғана жиналмаған шығар. Жайласып отырып әңгімелесіп, бір-бірімен төс қағысып, шай ішкілері келген шығар» дедім. Доцук әлі айтқанымды қаз-қалпында жазыпты.
Ертеңінде таңертең «Комсомольская правданы» бәрінің үстеліне қойып, әлгі газет тіпті Черномырдинге дейін жетіпті. Назарбаев әлгі сөзім үшін әуелі мені біраз жазғырып алды, ал бір аптадан кейін «бірер жыл елші болып жұмыс істеп көр, өзге елдердің аграрлық секторын зерттеп келесің. Қай елге баратыныңды өзің таңда» деді. Содан Түркияны таңдап, келесі күні елші болып кеттім.
Вячеслав Половинко: - 1990 жылдары Назарбаевпен қарым-қатынасыңыз көбінесе әріптестік сипатта болды ма әлде екеуіңіз дос-жаран болдыңыздар ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Екеуміздің арамыз әлі күнге дейін жақсы. Ол мені көзімше де, сыртымнан да сынамайды.
Вячеслав Половинко: - Ара-тұра «рөмкелеткен» кездеріңіз болды ма?
Балташ Тұрсымбаев: - Әрине, болды. Тәуелсіздіктің 25 жылдығы құрметіне қабылдау өткізсе, 100 грамм ішетін шығармыз.
«БОЛАШАҚТЫҚТАРДАН» ЕШҚАНДАЙ ҮМІТ КҮТПЕҢДЕР»
Вячеслав Половинко: - Ал ең соңында оппозицияға қалай кеттіңіз?
Балташ Тұрсымбаев: - Бұл журналистердің айтып жүргені. ЖСДП-ға жуырда ғана кірдім ғой, ал оған дейін ешқандай қозғалысқа кірмей, өз бетімше жүрген адам болатынмын. Мен шындықты айтудан қорықпаған соң журналистер бәрін жариялайды.
Вячеслав Половинко: - Партноменклатуралық қызметкерден демократ шығуы мүмкін бе?
Балташ Тұрсымбаев: - Мүмкін. Мына сендермен немесе Тұрсымбаевпен көбірек әңгімелессе, шығады. Ондай сана біртіндеп қалыптасады ғой. Мысалы, әскерилер мемлекетте демократия орната алады ғой.Тарихта мұндай мысалдар қаншама.
Петр Троценко: - Ал өзгеріс болғанын шынымен қалайтын адамдар қазіргі билікте бар ма?
Қазіргі билікте жүргендердің біреуі «Қазақстанда демократия жоқ» деп ойласыншы немесе, құдай сақтасын, үйінде шай ішіп отырып біреуге айтып қалсыншы, сол мезетте Ақордаға жетеді де, әлгі шенеунікті орнынан бірден алып тастайды.
Балташ Тұрсымбаев: - Ондай адамдар жоқ. Бұл - шенеуніктерді 25 жыл бойы будандастырудың жемісі. Қазіргі билікте жүргендердің біреуі «Қазақстанда демократия жоқ» деп ойласыншы немесе, құдай сақтасын, үйінде шай ішіп отырып біреуге айтып қалсыншы, сол мезетте Ақордаға жетеді де, әлгі шенеунікті орнынан бірден алып тастайды.
Петр Троценко: - Ал шенеуніктердің жаңа буыны – «болашақтықтар» ше? Елді демократияландыру керек деп солардың мәлімдеуіне болады ғой?
Балташ Тұрсымбаев: - Ал олардың бәрі бай отбасылардың балалары емес пе, сондықтан саясат туралы айтпайды. Олардан үміт жоқ, сондықтан мен оларды бүкіл қызметтен аямай алып тастар едім.
Вячеслав Половинко: - 1990 жылдардың қайта оралғанын қалар ма едіңіз?
Балташ Тұрсымбаев: - Әлгі күйінде ешқашан қаламас едім. Бірақ қазіргі заманға ол заманның кей элементтерін енгізсе болар еді. Менің еркімде болса, адал еңбекті, ұрпақтар сабақтастығын қайтарар едім.