Америкалық New Lines стратегия және саясат институты мен Канададағы Рауль Валленберг атындағы адам құқықтары орталығы Украинадағы соғысқа қатысты ақпараттарды талдап, Ресей мемлекеті мен әскерінің іс-әрекетінде геноцид белгілері бар-жоғын анықтауға тырысты. СССР қол қойып, Ресей мен Украина ратификациялаған "Геноцид қылмысының алдын-алу және сондай қылмыс үшін жазалау" туралы конвенцияға сәйкес, белгілі бір топты "ұлтына, этносына, нәсіліне я діни ұстанымына байланысты жартылай немесе толықтай жойып жіберу үшін жасалған іс-әрекет" геноцид деп танылады. Мұндай қылмыс белгілеріне әлгіндей топ өкілдерін өлтіру немесе ауыр дене жарақатын салу, әдейі сол топтың жойылуына әкеліп соғатын жағдай қалыптастыру, ұрпақ жалғастыруына тыйым салу, балаларды еркінен тыс басқа топқа беру жатады. Геноцид ұйымдастырып, оған қатысуға қоса геноцид жасауға ашық түрде итермелеу де қылмыс саналады.
Баяндаманы дайындауға қатысқан сарапшылардың бірі Дэвид Шэффер бұрын АҚШ-тың әскери қылмыс мәселелері жөніндегі ерекше тапсырмалары бойынша бірінші елшісі (1997-2001 ж.ж.), бұрынғы Югославия мен Руандада жасалған қылмыстар бойынша халықаралық қылмыстық трибуналдарды, Сьерра Леона жөніндегі арнаулы сотты, Камбоджадағы қызыл кхмерлер режимі жасаған қылмыстар бойынша халықаралық қылмыстық трибуналды құрғандардың бірі болған. Азаттықтың Орыс қызметі (Радио Свобода) профессор Дэвид Шеффермен сөйлесіп, Ресей басқыншылығы кезінде Украинада жасалған қылмыстарды талқылады.
Азаттық: Нацизм, фашизм, геноцид деген сөздерді жиі естіп жүрміз. Ресей мен Украина бір-біріне ұқсас айыптар тағып отыр. Халықаралық құқық тұрғысынан алғанда, Украинада геноцид жасалды деп айтуға бола ма?
Дэвид Шеффер Нтамара шіркеуінде қаза тапқан тутси өкілдерінің сүйегін көрсетіп тұр. Руанда, 1997 жыл.
Дэвид Шеффер: Украинада болып жатқан оқиғалар жаппай қылмысқа (atrocity crimes) жатады. Бұл ұғымға соғыс қылмысы, адамзатқа қарсы қылмыс және геноцид сияқты қылмыстың бірнеше түрі кіреді. Әрқайсының заңда белгіленген анықтамасы бар. Тағы бір бап "агрессия қылмысы" деп аталады.
Ақпанның аяғында Ресей әскерінің бейбіт халыққа қарсы соғыс қылмысын жасағаны белгілі болды. Бірнеше аптадан кейін адамзатқа қарсы қылмыс деп аталатын іс-әрекеттер: азаматтық нысандарға, тұрғын үйлерге жүйелі түрде шабуылдар басталды, ал Ресей билігі қайда соққы беріп жатқанын жақсы білді. Соғыстың 75-80-күндері Украинада геноцид болып жатқанын растайтын дерек көбейді. Бұл соғыстың украиндарға, яғни белгілі бір ұлтқа жататын топқа қарсы жасалып жатқан агрессия екені түсінікті болды. Бұл геноцидке ұқсай ма? Украина қалаларын бірінен соң бірін таңдап-талғамай атқылауды, тұрғын үйлерге, инфрақұрылым нысандарына, медицина мекемелеріне залал келтіруді, жаппай адам өлтіруді, азаптау мен зорлық-зомбылықты, балаларды депортациялауды қалай атауға болады?
Азаттық радиосы: Бірақ Ресей де "Украина Донбастағы орыс тілінде сөйлетін халыққа қарсы геноцид жасады" деп айыптап отыр ғой.
Дэвид Шеффер: Ресейдің мәлімдемесін растайтын фактілер бар ма? Украина үкіметінің кейбір іс-әрекетін дискриминация деп бағалауға болады, бірақ ол геноцидке жата ма? Өте шетін мәселе. АҚШ-та әртүрлі топтарға дискриминация жасалатынына мысал көп, біз мұндай мәселелерді тиісті заң қабылдау арқылы шешеміз, ешкім Америкада геноцид болып жатыр демейді. Геноцидтің мақсаты – белгілі бір топты жартылай немесе толықтай жойып жіберу, ал Донбаста ондай болған жоқ, ол жақта ешкім орысша сөйлейтін азшылықтың көзін жоюға тырысқан жоқ. Басқа мемлекеттің шекарасын бұзып, жеріне басып кіріп, бейбіт халықты жаппай өлтіруді дискриминациямен салыстыруға бола ма? Екеуі мүлде екі бөлек дүние. Оның үстіне, Украина БҰҰ халықаралық сотына арыз берді, Ресейден Донбаста геноцид болғанын дәлелдеуін сұрағанмен, Ресей дәлел келтіруден бас тартты.
Азаттық: Баяндама қалай дайындалды?
Дэвид Шеффер: Бұл жұмыс біз үшін жаңалық емес: осыған дейін Шыңжаңдағы ұйғырлар мен Мьянмадағы рохинджа мұсылмандарына қарсы жасалған геноцид туралы баяндама дайындағанбыз. Вашингтон мен Монреальдағы екі талдау институты ашық дереккөздерден ақпарат жинады, ал мен сияқты халықаралық сарапшылар Украинада не болып жатқанын түсіну үшін жиналған деректерді талдап шықты. Геноцид және соғыс қылмысы тарихында бұрын-соңды күнделікті оқиғалар дәл қазіргідей жылдам құжатқа түсіріліп, сақталған емес.
Азаттық: Зерттеуге негіз болған ақпаратты тексеріп көрдіңіз бе? Ресей "Соғыс қылмысы туралы хабарлардың бәрі – жалған" деп отыр.
Дэвид Шеффер: Фактілерді жоққа шығарудың ежелден келе жатқан ең қарапайым әдісі – оны "жалған ақпарат" деп атау. Журналистер мен үкімет ұйымдары таратқан ақпараттың бәрі шындыққа жанаспайды десеңіз, айтқаныңызды дәлелдеуіңіз керек, сонда ғана бірдеңе айтуға болады.
Елші Дэвид Шеффер Косовода жасалған геноцид қылмысы туралы баяндаманы көрсетіп тұр.
Азаттық: Баяндаманың бірінші бөлімінде геноцидке итермелеу туралы айтылып, Владимир Путиннің "Орыстар мен украиндардың тарихи бірлігі туралы" деген атышулы мақаласынан үзінді келтірілген. Зерттеуде сондай-ақ Дмитрий Медведевтің "Украинада не өнеркәсіп, не мемлекет жоқ", Владислав Сурковтың "Украина жоқ. Украиндық деген бар. Яғни, ақыл-ойдың ерекше ауытқуы" деген сөздері, сондай-ақ қанша жылдан бері Украина мемлекетін, халқын, тілін жоққа шығарып келе жатқан ондаған саяси қайраткер, журналист, публицистің мәлімдемесі берілген. Конвенцияға сәйкес, мұндай мәлімдеме жасаудың өзі қылмысқа жатады ғой?
Дэвид Шеффер: Дәл айтасыз. Конвенцияға және Халықаралық қылмыстық соттың Рим статутына сәйкес, геноцидке итермелеу де қылмыс болып саналады. Неге мұны қылмысқа жатқызамыз? Өйткені геноцидке итермелеудің аяғы көбіне геноцидке әкеліп соғады. Жаппай кісі өлтіру, өмір сүру жағдайын адам төзгісіз деңгейге жеткізу, балаларды басқа өңірлерге депортациялау сияқты қылмыстардың бәрі геноцидке итермелеуден басталады. 1930 жылдардағы нацистік Германияда немесе Руандада болсын, алдымен геноцидке итермелеу болды. Геноцид жаппай сипат алып, сәтті аяқталуы үшін қылмыскер көпшіліктің қолдауына ие болуы керек. Ресейде ақпарат нарығы толықтай мемлекет бақылауында, сондықтан Украинаға қарсы мәлімдемелер соғыстан бұрын айтыла бастады. Бұл мәлімдемелер әскерге, ондағы әрбір жауынгердің құлағына жетеді. Осы ақпарат негізінде ой қалыптасады. Әзірге Украинада геноцид болды деп нақты айта алмаймыз. Мұны зерттеуге бірнеше жыл уақыт керек. Әзірге "Украинада геноцид жүрді деуге салмақты негіз бар" дей аламыз. Ал геноцидке итермелеуге келсек, оған дәлел көп. Ресей үкіметінің ресми өкілдері, президент Путин, Медведев мырза, әскери басшылар Украина мен оның халқын дегуманизациялайтын мәлімдемелер жасап, бұл топты қалай жойып жіберуге болатынын түсіндіріп, оларды нағыз украиндар емес деп, олар Ресей құрамында өмір сүруі керек деген сөзді қайталап келді. Геноцидке итермелеу дегеніміз – осы.
Азаттық: Яғни, Ресей билігін осы әрекеті үшін қазірдің өзінде жауапқа тартуға бола ма?
Дэвид Шеффер: Иә, дәл солай. Бірнеше жыл күтіп, дәлел жинап, қылмыстық сотқа жүгініп, соғыс қылмысы, адамзатқа қарсы қылмыс және геноцид болған-болмағанын анықтаймыз деу оңай. Украинада болған оқиғалардың ақ-қарасын ажыратып, қылмыстық құқық тұрғысынан талдауға жылдар кетеді. Жылдар! Бірақ Геноцидке қарсы конвенцияның маңызды бөліктерінің бірі – геноцидтің алдын-алу. Геноцидті ертерек анықтап, қылмысты өз атымен атамай тұрып, оның алдын-алу мүмкін емес. Руанда мысалынан үлкен сабақ алдық: әлем геноцидті өз атымен атап, әрекет ету үшін екі ай күтті.
Екіншіден, "Геноцидке қалай жауап береміз?" деген сұрақ туындайды. Конвенцияға сәйкес, құжатқа қол қойған мемлекеттер геноцидтің алдын-алып немесе оны дер кезінде тоқтату үшін қолынан келгеннің бәрін жасауға міндетті. Бұл АҚШ немесе НАТО Украинаға әскер жібереді дегенді білдірмейді. Конвенция мұны талап етпейді. НАТО-ның Украинаға қару-жарақ жіберіп, дипломатиялық және гуманитарлық көмек беріп, босқындарды қабылдап елеулі қолдау көрсетіп жатқанына бәріміз куәміз деп ойлаймын. Бастысы, НАТО елдері Украинаға соғыс аяқталғанша көмек беруге дайын екенін білдіріп отыр.
Азаттық: Батыс елдері жеткілікті көмек беріп отыр деп ойлайсыз ба?
Дэвид Шеффер: "Жеткілікті" деген сөзді қолдануға мүмкіндік беретін координаттар жүйесін көріп отырған жоқпын. Идеал жағдайда геноцидтің алдын-алу үшін Ресей әскерімен ашық қақтығысқа барып, оны Украина шекарасынан шығарып жіберу керек еді. Теориялық тұрғыдан алғанда, ең дұрыс шешім – осы. Бірақ шынайы әлемде бұлай жасау мүмкін емес. Өз басым Украинаға қару-жарақ жіберуді жалғастырып, украиндар өздері қорғана алатындай жағдай жасау керек деп есептеймін.
Азаттық: Геноцидке итермелеу белгілерінің бірі – "қарсы тарапты айыптау" (accusation in a mirror). Кез келген соғыс осыдан басталады, америкалықтар "Саддам Хусейн жаппай қырып-жою қаруын пайдаланып, АҚШ-қа шабуыл жасамақ болды" деді. Бірақ Иракта геноцид болды деп айту қиын.
Дэвид Шеффер: АҚШ пен Ұлыбританияның 2003 жылы Иракқа басып кіргенін ақтай алмаймын. Бұл сын айтуға тұратын жалған себептерге негізделген шабуыл болды, айтылған сындар әбден орынды. Бірақ қазір Ресей Украинаны геноцид жасады деп айыптап отыр. Руандада да дәл осы амал қолданылды, хуту үкіметі тутси геноцид жасағалы жатыр деп дабыл қақты, мұның соңы немен аяқталғанын бәріміз білеміз. Егер сіз әлдебір топтың сіздерге қарсы геноцид ұйымдастырғысы немесе ендігі геноцид жасап жатқаны туралы ақпарат таратсаңыз, бұл әдетте сол топқа геноцид жасалуы мүмкін екенін білдіреді.
Азаттық: Баяндама авторлары Ресей әскерінің Украинаға басып кіруін қолдап отырған Орыс православ шіркеуі мен патриарх Кириллге жеке тоқталған. Тарихта геноцид жасап немесе оған итермелегені үшін жауапқа тартылған дінбасылар болған ба?
Дэвид Шеффер: Сербия православ шіркеуі мұсылмандар мен хорваттарға қарсы соғыста үкіметті қолдаған. Бұл қазіргі Орыс православ шіркеуінің әрекетіне ұқсайды.
Азаттық: Бұл үшін біреу жауапқа тартылды ма?
Дэвид Шеффер: Жоқ, ешкім жауапқа тартылған жоқ.
АҚШ елшісі Дэвид Шеффер, 2000 жыл.
Азаттық: Баяндамада ауруханалар, мектептер, гуманитарлық дәліздер мен бомбадан қорғануға арналған орындар шабуылға ұшырағаны айтылады. Соғыс пен геноцидтің айырмашылығы неде?
Дэвид Шеффер: Геноцид актілерінде ортақ сызба барын көрсеткіміз келеді. Қос мемлекет арасында әдеттегі жанжал болып, тараптардың бірі ауруханаға бомба тастаса, ешкім геноцид жасалды демейді, соғыс қылмысына жол берілді дейді. Женева конвенциясына сәйкес, медицина мекемелерін бомбалауға болмайды. Бірақ көз алдымызда қатарынан бірнеше шабуыл болып жатса, мұны геноцид актісі деп түсінеміз. Ауруханалар мен тұрғын үйлерді бомбалау, әйелдерді жаппай зорлап, бейбіт халықты өлтіру, тегі украин 180 мың баланы Ресейге депортациялауды алдын-ала дайындалған жоспар деп бағаласақ, бұдан не көруге болады?
Азаттық: Балалар туралы ақпарат түсініксіз: Ресей оларды соғыстан құтқарылған босқындар деп, бәріне жақсы қарап жатқанын, көбі кейін Еуропаға кететінін, шекара асуға еш кедергі жоғын айтады.
Дэвид Шеффер: Бұл керемет! Мүмкін кей азаматтар өз еркімен кеткен шығар, бірақ халықтың бір бөлігін Ресейге күштеп алып кеткенін растайтын куәлар бар. Журналистер мен украиндар мәжбүрлі депортация жүргенін айтып жатыр. Мұның ерікті депортация екенін дәлелдеңдер! Украинадан әкетілген балаларға не болғанын түсіндіру Ресейдің өзіне пайдалы.
Азаттық: Буча мен Киевтің іргесіндегі елдімекендерде бейбіт халықты өлтіру, атып, азаптауды геноцид деп бағалауға бола ма?
Дэвид Шеффер: Тағы да қайталаймын: бұл оқиға Бучада ғана болса, мұны соғыс қылмысы деп атауға болар еді. Бірақ мұндай қылмыс көп жерде қайталанған, олардың бәрі бірігіп, геноцид мозаикасын құрайды. Бұл мәселеге осылай қарау керек.
Азаттық: Баяндамада Украинаның бір бөлігі оккупацияда отырғанда, жан-жақты зерттеу жүргізу мүмкін емес делінген. Бірақ Ресей әскері айғақтарды жойып жібереді ғой. Мариупольде көшпелі крематорий жұмыс істеп жатқаны туралы хабар тарады. Оккупация ұзаққа созылса, шындықты біле аламыз ба?
Дэвид Шеффер: Бұл қалыпты жағдай. Мұны Балқан елдерінің мысалынан көрдік. Сербтер бейбіт халықты өлтіру туралы дәлелдерді жою үшін жаппай жерленген адамдардың мәйітін қазып алған. Кейін куәлар айғақ-дәлелдердің бір бөлігін жинап, сотқа апарды. Украинада да дәл солай болатын сияқты. Олардың Бучада қаншама адамның мәйітін қалдырып кеткені қызық көрінеді. Бұл әрине, айғақ жинауға жақсы. Ресей әскері тез шегінуге мәжбүр болып, өлтірілген адамдарды жерлеп үлгермеді делік. Бірақ көшеден сонша мәйіттің табылуы – таңғаларлық жағдай! Иә, дәлел жинау қиын болады. Бірақ жер серігінен түсірілген фото-видеолар соғыстың әр сағатын қарап шығуға мүмкіндік беретінін естен шығармайық. Дәлелдер тез жиналады деп үміттенбейміз. Бұған ондаған жыл кетуі де мүмкін. Бұл қаншама жыл бойы Ресей мен ресейліктердің беделіне нұқсан келтіретін болады. Боснияда отыз жыл өтсе де, 1990 жылғы геноцид әлі де басты жаңалықтардың бірі саналады.
Азаттық: Рохинджа мұсылмандары мен ұйғырлар туралы баяндамаңыздан нәтиже болды ма?
Дэвид Шеффер: Біздің зерттеулер басқаларға жол ашады. Холокост мемориалдық музейі ұйғырлар мен рохинджа мұсылмандары туралы үлкен баяндама жасады. АҚШ үкіметі Мьянмада және Шыңжаң өңірінде геноцид жасалып жатыр деп мәлімдеді.
Азаттық: Бұл баяндамалар ұйғырлар мен рохинджа мұсылмандарының өмірін құтқаруға, олардың Руандадағы тутси халқының кебін кимеуіне көмектесе ала ма?
Дэвид Шеффер: Олай деу қиын. Бұл баяндамалар Мьянма және Қытай билігіне "әлем сендерге қарап отыр, жасаған әрекеттерің жауапсыз қалмайды" деген ескерту болды. Адам құқықтарын қорғау саласында қолымыздан бар келетіні – әр нәрсені өз атымен атау (name and shame). Осы кезеңнен өткеннен кейін мәселені дипломатиялық жолмен, қажет болса, әскери күш қолданып шешуге болады.
Азаттық: Тергеу барысы мен сот процесі қалай жүреді? Ресейдің қазіргі басшыларын жауапқа тартуға мүмкіндік бар ма?
Дэвид Шеффер: Бірнеше процедура мен институция бар. Гаага соты мұндай қылмыстар үшін жеке жауапкершілік қарастырады. Одан бөлек, Украина соты ресейлік жауынгерлерді жауапқа тартып жатыр. Бұл процестерге де жылдар кетуі мүмкін. Балқан елдерінде 1990 жылдары жасалған қылмыстар бойынша сот әлі жүріп жатыр. Бірақ агрессия қылмысына келсек, Халықаралық сотта мұндай қылмысты тергейтін құзырет жоқ. Бұл қылмысты басшылар жасайды. Ол үшін қатардағы әскерилер жауапқа тартылмайды. БҰҰ-мен және Украина үкіметімен бірігіп халықаралық трибунал құрған дұрыс болар еді. Камбоджада осындай арнаулы қылмыстық сот болды. Нюрнбергте де осыған ұқсас процесс өткен. Келесі мәселе: айыпталушыны сотқа қалай жеткіземіз? Әрине, олар Ресейде отырып, жазадан құтылып кетуі мүмкін. Бірақ соғыс қылмысын жасағаны үшін кінәлі болып, қара күйеден арыла алмайды. Орыс халқы соғыс қылмысын жасаған адамдардың билігіне қашанға дейін төзетінін өзі шешеді. Кек қайтаратын сәтті ұзақ күтуге тура келер, бірақ нәтижесі соған тұрарлық. Кейінгі 30 жылда жақсы мысалдар көп. Милошевич немесе Чарльз Тейлор түрмеге жабылады деп кім ойлаған? Бірақ ол күнге де жеттік!