Өзбекстандағы сайлауға 64 жастағы Шавкат Мирзияевтен бөлек билікке жақын төрт партия кандидат ұсынған. Қазақстандағы сияқты Өзбекстанда да кандидаттарды партиялар ғана ұсына алады. Өзін-өзі кандидат ретінде ұсынып сайлауға түсуге болмайды.
Өзбекстан экс-президенті Ислам Каримов өмірден өткен соң 2016 жылы билікке келген Мирзияев бес жылда қыздары мен күйеубалаларын билікке жақындатты. Назарбаев та президент кезінде қыздары мен күйеубалаларын билікке тартқан. Оның жақын-жуығы қазір Қазақстандағы ең бай адамдарға айналып, ықпалды қызметте отыр. Назарбаевтың өзі президенттікті көп жылғы сенімді серігі Қасым-Жомарт Тоқаевқа тапсырғанымен, Қауіпсіздік кеңесі төрағасы және Nur Otan партиясының лидері ретінде билікке әлі ықпал етіп отыр.
Орталық Азиядағы мемлекет басшылары туыстарын билікке неге сүйрейді? Олар уәде еткен реформалар неге іске аспайды? Өзбекстан мен Қазақстан неліктен тәуелсіз кандидаттарды сайлауға қатыстырмайды? Бұл сұрақтарға Қазақстан мен Орталық Азия бойынша сарапшы Пол Стронски жауап берді.
"ТӘУЕЛСІЗ КАНДИДАТТАРДЫ ЖОЛАТПАЙТЫН БИЛІК" ҺӘМ "БАЛАМА ИДЕЯСЫ ЖОҚ ОППОЗИЦИЯ"
Азаттық: 24 қазанда Өзбекстанда билік басына Мирзияев келгелі бері екінші рет президент сайлауы өтпек. Қазақстанда да, Өзбекстанда да сайлауға билікке қауіп төндірмейтін қуыршақ кандидаттар қатыстырылады. Екі елде де өзін-өзі ұсыну институты жойылған. Мұндай сайлаудың нәтижесі күні бұрын белгілі екені түсінікті. Неге Өзбекстанда да, Қазақстанда да тәуелсіз, мықты кандидаттар сайлауға қатыстырылмайды?
Пол Стронски: Екі елде де авторитаризм және авторитарлы үрдістердің көп жылғы тарихы бар. Мирзияев үкіметі болсын, Тоқаев үкіметі мен бұған дейінгі Назарбаев үкіметі болсын, саяси-экономикалық реформалар мен экономикаға серпін беру туралы көп сөз қозғайды. Бірақ саяси ашықтыққа келгенде, саяси кеңістікті кеңейту, еркіндік беру мәселесі алаңдаушылық туғызады. Екі елде де төменгі деңгейдегі болмашы өзгерістерге ғана жол беріледі. Алайда билік басындағыларға қандай да бір қауіп төндіретін дүниеге жол жоқ. Қызығы, екі ел де конституциялық нормаларға сай сайлау өткізеді. Тағы бір қызығы, ЕҚЫҰ-ның демократиялық институттар мен адам құқықтары бюросы бақылаушыларына сайлауды бақылауға мүмкіндік береді. Халықаралық бақылаушыларды шақыруды [Өзбекстан мен Қазақстан билігі] сайлау қорытындысын ел ішінде және халықаралық деңгейде заңдастыратын әрекет ретінде қарастыратынын көрсетеді. Бірақ олар сонда да қандай да бір тосын, күтпеген жағдайға мүлде жол бермеуді көздейді.
Азаттық: Өзбекстанда да, Қазақстанда да өзін-өзі ұсыну институты жойылған. Беларусьте жүйеге қатысы жоқ, тәуелсіз кандидат Светлана Тихановская ешкім күтпеген жерден Александр Лукашенкоға бәсекелес болып, сайлаудың аяғы жаппай наразылыққа ұласқан. Өзбекстан мен Қазақстан билігі тәуелсіз кандидаттарды сайлауға қатыстырмау арқылы Беларусь сценарийінің алдын алғысы келе ме, әлде екі елдің билігі қандай да бір тәуекелге барғысы келмегендіктен, тәуелсіз кандидаттарды сайлауға жолатпай ма?
Пол Стронски: Меніңше, билік қандай да бір тәуекелге бел буғысы келмейді. Беларусьте ғана емес, Арменияда да бұрынғы үкіметтің құлағанын көрдік. Мұндай жағдай төменнен жоғары іске асуы мүмкін, өйткені халық наразы. Әсіресе пандемия, экономикалық құлдырау, елдегі басқа да проблемалар наразылық тудырды. Сондықтан ашық және еркін сайлау өткізуге [Өзбекстан мен Қазақстан билігінің] жүрегі дауаламайды.
Бірақ ашық және еркін сайлау өткізу үшін кандидаттарды ұсыну процесі ғана емес, шын мәнінде балама пікір ұсына алатын және жұмыс істейтін партиялар болуы керек. Әзірге балама пікір ұсынып жатқан партия көрінбейді. Тіпті қызметіне тыйым салынған партиялар да балама көзқарас ұсынып жатқан жоқ. Бұл жерде қазіргі жағдай, статус-квоға қарсы балама идеяларды меңзеп отырмын. Жалпы, аймақтағы саяси қозғалыстардан мұндай идея байқалмайды. Сондықтан, меніңше, бұл жерде мәселе тек үкіметте ғана емес, жік-жікке бөлінген оппозиция әлсіз, не үшін, нендей идея үшін күресетіні анық емес. Яғни, бұл мәселенің екі жағы бар. Бір жағынан үкімет қудаласа, екінші жағынан екі елде де оппозицияның өз ішінде проблемалар бар.
Азаттық: Дегенмен билік елдегі оппозицияны әлдеқашан қудалап, басып-жаншып тастады ғой?
Пол Стронски: Иә, бұл себептердің бірі. Бірақ сөйте тұра болашақ қандай болу керегі жайлы өз пікір-көзқарасын білдіріп жатқан оппозициялық саясаткерлерді көріп тұрған жоқпын. Мысалы, Армения оппозициясы айқын идея ұсынды, онда оппозиция дәл [Орталық Азиядағы] екі елдегідей қудалауға түскен жоқ. Сондықтан, шын мәнінде, оппозиция бірігіп, билікті сынап қана қоймай, ұсыныс тастағаны жөн деп есептеймін. Бұл өте қажет, бірақ аймақта іске асуы қиын іс. Алайда кейде авторитар мемлекеттерде күрт өзгеріс болып, демократиялы мемлекетке айналғанына мысал жеткілікті. Тайваньда, 1980 жылдары Оңтүстік Кореяда осындай жағдай болды. Сондықтан бұл мүмкін нәрсе. Бірақ ол үшін "төменнен жоғарыға" өзгеріс жасауға үлкен құлшыныс пен дайындық және ұстаным-көзқарасы айқын адамдар керек. Меніңше, Өзбекстан мен Қазақстанда қазіргі жағдайда мұның іске асуы қиын.
Азаттық: Иә, бірақ Қазақстанда "экстремистік ұйым" деп танылып, қызметіне тыйым салынған саяси қозғалыстар бар. Яғни, режимге қарсы шығатындар қудаланады, сотталады.
Пол Стронски: Иә, оны жоққа шығармаймын. Бірақ кейде тек билік пен биліктің қудалауына көп назар ауады да, оппозиция мен оның платформасына жетілікті дәрежеде мән берілмейді. Мұхтар Әблязовті (Нұр-Сұлтан "экстремистік ұйым" деп таныған, Еуропарламент бейбіт оппозициялық ұйым деп атаған ҚДТ қозғалысы жетекшісі – ред.) оппозицияның шынайы лидеріне жатқызбаймын, өйткені нақты платформа жоқ, бұл оның айналасына топтасқан қозғалыс қана. Меніңше, жергілікті мәселелерді шешуге талпыныс пен күрестен демократияның үміт сәулесі көрінеді. Мысалы, наразылыққа шыққан көп балалы әйелдер өзгелерді рухтандырды. Сайлау маңызды, сайлауға көп көңіл бөлінеді. Алайда бұқара қозғалысы, идеялар, өзгеріске талпыну әрекеттеріне де назар аудару керек. Меніңше, авторитар мемлекеттерде өзгеріс осылай төменгі жақтан басталады, тыйым салынған оппозициялық қозғалыстар өзгеріс алып келеді деп ойламаймын.
Азаттық: Тәуекелге барғысы келмейтін билік тәуелсіз кандидаттарды сайлауға қатыстырмайды дедіңіз. Бұл биліктің өзіне сенімсіздігін көрсете ме, әлде сайлауда 99 пайыз дауыс жинау үшін жасалатын әрекет пе?
Пол Стронски: Сайлауда 99 пайыз дауыс жинау оларды халықаралық деңгейде ақымақ етіп көрсетеді. Өйткені оған ешкім сенбейді әрі бұл бұрмалау екені бадырайып тұрады. Меніңше, олар жай ғана тәуекелге бел буғысы келмейді. Биліктен тайдырылған үкіметтер мысалына үңілсек, әдетте олар сайлау нәижесінде құлағанын байқауға болады. Сайлауда бұрмалаулар болса, оппозиция оны билікке қарсы қолдануы мүмкін. Биліктің оппозицияны сайлауға қатыстырмайтыны содан.
"ОРТАЛЫҚ АЗИЯДА БИЛІКТЕН АЙРЫЛСАҢ БАЙЛЫҒЫҢНАН ДА АЙРЫЛУЫҢ МҮМКІН"
Азаттық: Өзбекстан мен Қазақстан басына жаңа басшылар келгенде халық мемлекетте ірі өзгеріс пен бетбұрыс жасалады деп үміттенді. Қазақстан мен Өзбекстан басшылары өзгерістер туралы көп айтады, алайда негізгі саяси құқықтар мен бостандықтарға келгенде басшылар уәде еткен реформалар құр сөз күйінде қалады. Неге?
Пол Стронски: Қадап тұрып айтатын нәрсе, Өзбекстанға реформаларды қолға алып, алға қарай едәуір жылжу керек, және бұл ел Ислам Каримов билігі тұсындағы репрессиялардан ілгері қарай бірнеше қадам басқанын атап өткен жөн. Оның үстіне бұдан бірнеше жыл бұрынғы кезеңмен салыстырғанда қазіргі мүлде басқа Өзбекстан екенін мойындау керек. Ішкі түйсігім Мирзияев әділ сайлауда жеңіп, қайта сайланатынын айтады. Бұл үшін анау айтқандай бұрмалау жасау қажет емес.
Тарихқа үңілер болсақ, Орталық Азиядағы саяси реформалардың проблемаға ұрынатын себебі – биліктен кеткен басшылар дәулеті мен отбасы байлығын сақтап қала алмады. Мысалы, Өзбекстанда бұрынғы президент Каримовтың қызы [Гүлнәра Каримова] түрмеде отыр. Басқа қызы елден қашып кетті. Яғни биліктен айрылып қалу қаупі жоғары.
Ал АҚШ пен Еуропадағы көптеген мемлекетті алсақ, Ангела Меркель демалысқа кетіп барады, Барак Обама, Джордж Буш президенттіктен кейін демалысқа шықты. Тіпті билікті ұстап қалғысы келген Трамптың да президенттіктен кейінгі өмірін көріп жүрміз. Ал Орталық Азияда билікті уыстан шығарып алсаң, отбасы байлығынан, бәрінен айрылып қалуың мүмкін. Сондықтан қауіп көп.
Сонымен қатар нағыз оппозиция кандидаттарынан бөлек билікке баруға құлықсыздар бар. Олар күн тәртібіне ұқсас мәселелерді шығарады. Өзбек халқы да, қазақ халқы да реформалар іске асқанын, өздері және ұрпағы бүгінгіден жақсы өмір сүргенін, әлеуметтік жағдай жеңілдеп, жұмыс пен экономикалық мүмкіндіктер жасалғанын қалайды. Алайда биліктегі саяси элита көп ретте бұған жол ашатын бағдарламалар жасап, іске асырмайды, олар тек өз мүддесін көздейді. Ал оның халыққа түк пайдасы жоқ. Бұл бүкіл әлемде бар проблема, бірақ авторитар елдерде бұл мәселе тіпті ушыққан.
Меніңше, екі қоғамда да наразы көңіл-күй бар. Бірақ Қазақстан [реформалардан] көп үміт күтеді. Қазақстан дәл Өзбекстан тәрізді репрессиялық мемлекет болған жоқ. Сондықтан қазір халықтың Мирзияевқа [репрессиялардан бетбұрыс жасағандықтан] көңілі толады.
Бастапқыда Тоқаев реформатор және "еститін мемлекет" болуға уәде етті. Дегенмен бұл сөзі аяғына дейін жеткізілмегендіктен, халықтың көңілі қалды. Меніңше, үкіметте де, үкіметтен тыс жерде де реформа қажет екенін түсінетін адам көп. Бірақ қалай боларын уақыт көрсете жатар.
Сондай-ақ көрші Қырғызстанда демократиялық процесс қым-қуыт тарта бастады. Ауғанстан да тамырын тереңге жіберген жемқорлық кесірінен демократияға бет бұра алмады. Өкінішке қарай, аймақта демократияға бет бұрып, үлгі бола алатын ел жоқ. Сәл алыста жатқан Үндістан, Корея мен Жапонияда плюрализм бар. Бірақ тиіп тұрған жақын аймақта демократияның жақсы мысалы жоқ. Бұл да проблема.
Азаттық: Орталық Азияда биліктен айрылу қаншалықты қауіпті екенін айттыңыз. Бірақ Тоқаевқа келсек, саяси элитаға оның қатысы жоқ, билікте жүрген туысы да жоқ. Олай болса Тоқаевқа өзі уәде еткен реформаларды іске асыруға не кедергі?
Пол Стронски: Мұның себебін Вашингтонда отырған менен гөрі Қазақстандағы халық жақсырақ біледі деп есептеймін. Меніңше, оған институционалды қарсылық бар. Бұған қоса қолында әлі де айтарлықтай билігі бар бұрынғы президент Назарбаевпен біртүрлі қарым-қатынас сақталып отыр. Бұл туралы адамдармен әңгімеден түсінгенім, Назарбаев пен Тоқаев бірге жақсы жұмыс істейді, бірақ олардың ірі командалары бір-бірімен тіл табысып жақсы жұмыс істейді дей алмаймын, олардың арасында қақтығыс болуы мүмкін. Сондай-ақ өзгеріс пен трансформацияны қаламайтын, оған мүдделі емес топтар бар. Сондықтан мұның бәрі неге апарып соғатынын алда көре жатармыз.
Сонымен қатар Тоқаевтың президенттігі пандемиямен байланысты ауыр, күрделі кезеңмен тұспа-тұс келді. Бірақ басшыларға саяси сахнаға шығып, өзінің көшбасшы екенін көрсететін сәт туады. Меніңше, екі ел де қиын кезеңді бастан өткеріп жатқандықтан, іс-әрекет етуге мүмкіндігі шектеулі болды.
Азаттық: Яғни, Тоқаев уәде еткен реформалар елді Назарбаев сахна сыртынан басқарып отырғандықтан іске аспай жатыр ма?
Пол Стронски: Иә, солай болуы мүмкін. Екінші жағынан Тоқаев сол жүйенің өнімі. Ол үкіметті толық бақылай алмайтындықтан да реформаны іске асыру қиынға соғады. Бірақ оның өзі де сол үкіметтен шыққан. Ал Назарбаев кезінде шенеуніктер реформалар туралы айтатын да, оны аяғына дейін жеткізбейтін. Сондықтан реформа туралы айтқан президент түрлі қиындық кесірінен оны аяғына жеткізбесе, бұл таңғалатын жағдай емес.
Тоқаев пен Назарбаев тандемі қалай жұмыс істейтінін қазақ халқы менен гөрі жақсы біледі. Қазақстан үкіметінің реформаны іске асыруға ешқандай ықыласы мен мүмкіндігі жоқ бола тұра, сол реформалар жайлы уәде беретін дәстүрі бұрыннан бар. Оған қоса, ел мен әлем кейінгі кезде ауыр дағдарысқа тап болды. Тіпті АҚШ тәрізді демократиясы орныққан мемлекеттерде авторитаризмге ұмтылысты көрдік. АҚШ-та оның бетін қайтарып, қарсылық көрсетіп жатырмыз, бірақ Венгрия, Польша, Филиппин тәрізді демократиялы саналған елдер басқа бағытқа ойысқанын көрдік. Сондықтан әлемдегі дағдарыс демократия мен реформаларға да әсер етті.
"АВТОРИТАРЛЫ ЕЛДЕ БИЛІКТІ ҰСТАП ҚАЛУ ҮШІН ТУЫСТАРДЫ СҮЙРЕЙДІ"
Азаттық: Жоғарыда Мирзияев пен оның туыстары туралы айттыңыз. Жалпы, Шавкат Мирзяевтің кей әрекеті Назарбаевты еске түсіреді. Мирзияев қыздары мен күйеубалаларын қызметке тартты. Оның кенже күйеубаласы Отабек Умаров – Өзбекстан президенті мемлекеттік күзет қызметі жетекшісінің орынбасары. Бұл Назарбаевтың үлкен қызы Дариға Назарбаева мен бұрынғы күйеубаласы Рахат Әлиевті (2015 жылы Вена түрмесінде өлі табылған) түрлі лауазымды қызметке сүйреген кезін еске салады. Бір кездері салыстырмалы түрде ашық сайлауда сайланған басшылар неге артынша отбасының мүддесін күйттеп, туыстарын сүйрей бастайды?
Пол Стронски: Бұл – аймақтағы тенденция, авторитар елдердің тенденциясы. Экономикалық игілік, байлық бар болғандықтан да бұл тенденцияға айналған. Бірақ Рахат Әлиевке келгенде бұл іске аспай қалғаны мәлім. Дегенмен қызың, күйеубалаң, ұлың мен келінің – сенім артатын адамдар. Сондықтан оларды тарту – биліктен айрылмаудың жолы.
Азаттық: Қазақстанның экс-президенті Назарбаевтың бұрынғы күйеубаласы Рахат Әлиев кейін мемлекеттік төңкеріс жасауға талпынды, адам ұрлап, кісі өлтірді деген айыптармен сырттай 20 жылға сотталды. Қазір түрмеде жазасын өтеп жатқан Өзбекстан экс-президентінің қызы Гүләнар Каримова әкесінің көзі тірісінде қудаланған. Отбасы мүшелеріне шектен тыс билік беру әдетте басшылардың өзіне зиян тигізіп жатады. Мирзияев туысын билікке тартып, опық жеген басшылардың оқиғасынан неге сабақ алмаған?
Пол Стронски: Мирзияевтің ішінде не жатқанын білмеймін. Бірақ туыстарын қызметке тартудың кері реакциясы бар. Осы елдерде басшылыққа келетіндер биліктегі уақытты отбасын пайдаға кенелтуге пайдаланады. Ондай қызметте бес жыл, он жыл отыруы мүмкін, олар осы кезеңде қалаған нәрсеге қол жеткізе алатынын біледі. Бұл – Барак Обама президенттіктен кейін демалысқа шығып, кітап жазып, одан табыс тауып, президент қызметін атқарған уақытпен салыстырғанда анағұрлым дәулетті бола алатын АҚШ емес. Меніңше, туыстарын тарту жағдайды тұрақтандырмайды, керісінше бұл – үлкен проблема. Көп ретте ол кері реакция тудырады, қарымта соққыға ұласады.
Азаттық: Өзбекстанда да, Қазақстанда да билікке екінші президент келді. Өзбекстанда Мирзияев екінші президенттік мерзімге сайланатыны қазірден белгілі. Ал Тоқаев келесі сайлауға түсе ме?
Пол Стронски: Меніңше, бұл Тоқаев пен Назарбаевқа, Қазақстандағы саяси жағдайға байланысты. Тоқаев Қазақстанды өтпелі кезеңде басқаратын тұлға ма деген сұрақ әу бастан қойылды, мұның жауабын әлі де анық білмейміз. Қазақстандағы саяси және экономикалық ахуал күрделі. Сондықтан жағдайдың қалай өрбитінін тап басып айту қиын. Болашаққа үңілу керегі рас. Мирзияев қайта сайланатыны анық, ол ары қарай конституцияны өзгерте ме, реформалар жасай ма, соны бақылау керек. Ол шын мәнінде өзгерістер жасай ма, әлде жай ғана билікте қала ма дегенге де зер салу керек. Ал Қазақстанда саяси, экономикалық жағдай Тоқаевқа билікте қалуға мүмкіндік бере ме, әлде элиталық топтар басқа адамды шығаруға тырыса ма дегенге мән берген жөн.
Азаттық: Бұл "Өзбекстан басшысы билігі орныққан, толыққанды президент, ал Қазақстандікі толыққанды президент емес" дегенді көрсете ме?
Пол Стронски: Иә, [Мирзияев] – билікті қолына шоғырландырған жалғыз көшбасшы. Ол өзіне қарсылас болуы ықтимал көп адамды түрмеге жапты. Билікті осылайша қолына шоғырландырды. Ал Тоқаев билікті толығымен қолына шоғырландырған жоқ. Ол – тандемнің бір бөлігі. Шын мәнінде, оның қолында қанша билік бар екені де белгісіз. Осылайша қазір екі елдегі жүйе екітүрлі. Өзбекстанда билік Мирзияевтің қолында болса, Қазақстанда билік әлі де Назарбаев пен Тоқаев арасында шоғырланған.
Азаттық: Әңгімеңізге рақмет.
ПІКІРЛЕР