"Диалогтар" – Азаттықтың қазіргі заманғы журналистикаға арналған жобасы. Бұл – журналистиканың қыр-сыры, ақпарат құралдарының билік және қоғаммен қарым-қатынасы, елде болып жатқан әлеуметтік-саяси оқиғалар туралы қазақстандық журналистермен сұхбаттар сериясы.
Жобаның жаңа кейіпкері – Vласть.kz интернет басылымының журналисі Данияр Молдабеков.
"ӘН АЙТСА, "ӘН АЙТТЫ" ДЕП, АВТОЗАКҚА САЛСА, "АВТОЗАКҚА САЛДЫ" ДЕП ЖАЗАМЫН"
Азаттық: Бірде "Өзін және еңбегін бағалайтын, бәрін ашық жазуға тырысатын журналист Қазақстаннан жұмыс таба алмайды" дегеніңіз есімде. Журналистер бұл жағдайдан қалай шығып жүр деп ойлайсыз? Әртүрлі ақпарат құралында, тіпті, толық цензура орнаған басылымдарда істейтін көп журналисті білемін.
Данияр Молдабеков: Олар – жақсы журналистер, материалдары да жақсы. Тек жазатын тақырыптарының аясын кеңейтсе жақсы болар еді, бірақ ақпарат құралдарының басым бөлігі үшін көп тақырып жабық.
Азаттық: Бұл жағдайда цензура мен өзіндік цензураның қайсысы көбірек әсер етеді?
Данияр Молдабеков: Екеуі де деп ойлаймын. Одан бөлек, ақша бар, әрине. Өйткені тәуелсіз ақпарат құралы қалай табыс табады? Мемлекеттік тапсырысқа жұмыс істеген әлдеқайда жеңіл. Бұл өте үлкен мотивация беретін сияқты: ақпарат құралын ашып, аздап оқырман жинап, кейін "тендерге" қатысып, мемлекеттік тапсырыспен жұмыс істеп, жартылай шындық немесе жалған ақпарат жазып, сол арқылы ақша табуға болады. Әзірге мемлекеттік емес ақпарат құралдары көбіне осы жолды таңдайды. Митингілер, азаптау фактілері туралы жазып, саяси мәселелерді көтере бастаса, мемлекеттік тапсырыстан қағылады. Жарнама да азаяды. Бизнес те жарнама бермейтін болады. Мұндай жағдайда тәуелсіз ақпарат құралы қалай жұмыс істейді?!
Азаттық: Мұндай жағдайда журналистер қалай күн көреді?
Данияр Молдабеков: Тек өзім туралы ғана айта аламын: "Vласть" интернет басылымынан бөлек, өңірлік басылымдарды қосқанда, тағы үш-төрт қазақстандық ақпарат құралынан басқа жерде жұмыс істей алмас едім. Мысалы, "Уральская неделя" басылымында істеуге ұялмаймын. Журналистерін митингіге жібермейтін, адам құқықтары бұзылғаны, саяси астары бар сот процестері жайлы жазбайтын немесе мемлекеттік пропагандамен айналысатын редакцияда жұмыс істейтінімді түсіну маған өте ауыр тиер еді. Басқаларға мұндай жұмыс қолайлы болса, бұл – олардың жеке шаруасы. Ал мен суицид жасауға шақ қалар едім. Журналистика не үшін керек? Қателеспесем, марқұм Алтынбек Сәрсенбайұлы "Елдегі барлық газет оппозициялық болуы керек" деп айтқан. Бұл рас. Журналистиканың міндеті – биліктің "былығын" іздеп, сол туралы жазу. Басқа міндетін көріп тұрған жоқпын. Басқа неге керек? Әрине, сәнқой lifestyle-журналистиканың жөні бөлек, бірақ мұқабалы журналдардың өзі саясат туралы жазады.
Азаттық: Қазақстан журналистикасының қазіргі жағдайы қалай?
Данияр Молдабеков: Қазақстандық журналистиканың ықпалы аз, өйткені ол қызмет көрсетуші институт саналады. Ақпарат құралдарының көбі не мемлекеттік мекеме ретінде тіркелген, не мемлекеттік тапсырыспен жұмыс істейді. Әйтеуір, оларды оқыған кезде менде сондай әсер қалады. Журналистика мен құқық қорғау саласы қатар жүруі керек. Ақпарат құралдарының көбі пропагандаға толы мәтін беретінін көріп жүрмін. Бұл тіпті ұсақ-түйектің өзінен байқалады. Оля екеуіміз ("Vласть" интернет басылымының журналисі Ольга Логинова – ред.) уақытша шатыр қалашықта тұрып жатқан үйсіз адамның қалай қаза тапқаны туралы материал жаздық. Кейін оның өлімін Алматы әкімі Бақытжан Сағынтаев та мойындады. Осыдан кейін бір ірі ақпарат сайтта "Шатыр қалашықта қаңғыбас адам көз жұмды" деген тақырыпта жаңалық жариялады. Тек "маскүнем" деп қосып жазу жетіспей тұрды. Ақпарат құралдарының көбі митингілер туралы хабарды да дәл солай береді: жаңалыққа бас прокуратураның ескертуі мен ІІМ-нің қанша адам ұсталғаны туралы пікірін ғана қосады.
Азаттық: Шамалап айтқанда, "Бас прокуратураның ескертуіне қарамастан, адамдар рұқсат етілмеген митингіге жиналды…" деп жаза ма?
Данияр Молдабеков: Иә, ақпарат құралдарының 97 пайызы солай жазады.
Азаттық: Онда да бұл тақырып туралы жазса, әрине.
Данияр Молдабеков: Мұндай оқиғаларды қалай назардан тыс қалдыруға болады? Онда бұл журналистика емес. Саясатты елеусіз қалдыруға болмайды. Мұны қалай істейді? Бұл ақылға сыймайды ғой!
Азаттық: Митингілерден хабар тарату кезінде азаматтық белсенділік пен объективті журналистика арасындағы шекараны сақтай алмай қалатындар да бар. Бұл да қауіпті.
Данияр Молдабеков: Ақпарат құралдарының көбі полиция, прокуратура мен әкімдік сияқты билік тарапынан ғана пікір алғанына қарағанда, олар объективті емес.
Азаттық: Яғни, митингіден хабар таратуға барғанда қос тараптың пікірін бір картинаға сыйғызуға тырысасыз ба?
Данияр Молдабеков: Митингілерден қарапайым репортаж жасаған ұнайды. Не көрсем, соны жазамын. Белгілі бір деңгейде ақындардың жұмысына ұқсайды. Әкімдіктен келген адам "Тараңдар!" десе, оның "Тараңдар!" дегенін жазамын. Бұл билік қой. Полиция да – билік. Олар адамдарды ұстап жатса, оны да жазамын. Әкімдік қызметкері шығып, ән айтса, оны да материалға қосамын. Билік митингіде өзін жақсы жағынан көрсеткісі келсе, адамдарды ұстаудың орнына ән айтып, би билесін. Ал олар адамдарды автозактарға тығады. Ән айтса, "ән айтты" деп, автозакқа тықса, "автозакқа тықты" деп жазамын. Оқиға қалай болса, сол қалпында жеткіземін.
"БІЗДІ ЖАЙЫМЫЗҒА ҚАЛДЫРЫП, МИНИСТРЛІК ЖАБЫЛСЫН"
Азаттық: 2017 жылы өзіңізді ағашқа кісендеп, сол кездегі ақпарат министрі Дәурен Абаевпен кездесуді талап еттіңіз. Осы туралы айтып беріңізші.
Данияр Молдабеков: Бұл оқиғаны еске алғым келмейді, бірақ жарайды. Мен наразылық акциясына сол кезде ғана қатысып көрдім. Қолыма үйдің жанындағы секс-шоптан сатып алған кісенді салдым. Оның үстінде барыстың жүні сияқты бірнәрсе болды. Оны шешіп тастап, өзімді ағашқа кісендедім. Абаевпен кездесуді талап етіп, "аштық жариялаймын" дедім. Неге мұндай талап қойдым? Өйткені ол кезде ақпарат құралдары туралы ақылға қонбайтын заң қабылдағалы жатқан. Заңда қажетсіз дүние көп болды. Соның бәріне ызаланып, не істерімді білмей жүрдім. Тым болмаса, пикет өткізейін деп шештім. Онымен кездесуді талап етпей, заңды қайта қарағанша немесе басқа өзгерістер енгізгенше аштық жариялау керек еді. Бірақ ол кезде мұндай дүниелерді жақсы түсіне бермейтінмін, сондықтан дұрыс істемедім. Үнсіз отыра алмадым. Шынымды айтсам, әріптестерім қолдап, тағы басқа адамдар пикетке шығып, бейбіт наразылық білдіреді деп ойладым. Өкінішке қарай, бұлай болмады. Ол үшін ешкімге кінә тақпаймын, әрине, жай осындай ой болғанын айтып отырмын.
Азаттық: Сосын қалай аяқталды?
Данияр Молдабеков: Абаевпен кездестік. Кейін осы туралы жазба жарияладым. Сұхбат кезінде қойғым келген сұрақтарды қойдым. Сол жылы Әділжан Кибировты (Шухрат Кибировты меңзеген болса керек – ред.) түрмеге жапты. Ол туралы Азаттық та жазды. Қателеспесем, тек сендердің және біздің редакция ғана жазды. Оны Вконтакте желісіне нашид (діни әуендер – ред.) жариялағаны үшін 174-бап ("Әлеуметтік, ұлттық, рушылдық, нәсілдік, таптық және діни араздық туғызу" – ред.) бойынша жауапқа тартты. Бұл парақшаның шынымен оған тиесілі болған-болмағаны түсініксіз. Осы үшін оған алты жыл сегіз ай түрме жазасын кесті. Сөз бостандығы жоқ, адамдарды аудиожазба үшін түрмеге жабады, оның үстіне, ақпарат құралдары туралы жаңа заң шықты. Осының бәрі ашу-ызамды туғызды. Абаевпен кездескен кезде одан көңілім қалды. Жеке сөйлескенде ол бәрін түсінетін адам сияқты көрінді, бірақ кейін істегені… Соңында ақпарат құралдары туралы заң бәрібір қабылданды. Жұмсақтап айтар болсам, жақтырмаймын. Бірақ жеке сөйлескенде [Абаев] жағдайды түсінетін адам сияқты әсер қалдырды. Біздің бағалауымыз бойынша, осының өзі жаман емес.
Азаттық: Ерте ме, кеш пе, ақпарат, қазіргі атауымен айтқан қоғамдық даму министрі қызметіне журналист тағайындалады деп күтесіз бе?
Данияр Молдабеков: Бұл министрлік болмаса екен деп армандаймын. Мәдениет министрлігі сияқты оның да түкке керегі жоқ. Олар керек емес. Қателеспесем, АҚШ-та болса керек, мәдениет министрлігі жоқ, бірақ бүкіл әлем солардың фильмін көріп, музыкасын тыңдайды. Журналистиканы реттеудің қажеті жоқ, бізді жайымызға қалдырып, министрлік жабылсын. Бірақ олар бұлай істемейді, әрине. Журналистің министр болғанын қаламаймын. Бұл ведомство жабылып, оның қазіргі орнында электронды музыка ойнайтын клуб ашылса деймін. "Ақпарат және қоғаммен байланыс министрлігінің ғимаратында наркорейвтер өтіп, ведомствоның жабылғанын қалаймын" деп жазып қойсаң болады. Тіпті бұл сөзімді тақырыпқа шығарсаң да қарсы емеспін. Менің бұл мәселеге көзқарасым осындай.
"БІЗДЕ АҚЫЛҒА СЫЙМАЙТЫН ДҮНИЕ КӨП ЖӘНЕ ОЛ ЖАЙЛЫ ЖАЗҒАН ҚЫЗЫҚ"
Азаттық: Қазақстаннан кетуді ойлаған кезіңіз болды ма?
Данияр Молдабеков: Білесің бе, магистратурада оқып, Кипрдың Грекия жағында тұрып көрдім. Жарты жылдан кейін сағына бастадым, тіпті, өзім таңғалдым. Біртүрлі сезім болды. Әрине, кетсем де, журналистикамен айналысу үшін кетпеймін деп ойладым. Басқа елде журналистикамен айналысқым келмейді. Бірақ кесіп ештеңе айтпай-ақ қояйын, қазір 30 жастамын, әлі қартайған жоқпын. Мүмкін болашақта Сербияда тұрып, журналист болғым келетін шығар.
Азаттық: Жеке өзіме қазір журналистер үшін Қазақстанда тұру қызық сияқты көрінеді.
Данияр Молдабеков: Иә, мен де бұл туралы көп ойлаймын және мұны дәйек ретінде қолданамын. Сөзіңмен толық келісемін. Финляндиядағы әріптестерім не туралы жазып жүргенін білмеймін. Бір жыл сонда болдым, ол жақта не туралы жазуға болатынын түсінбеймін. Олардың да "ішімдік қымбат" деген сияқты мәселелері бар шығар. Бірақ сырт көзбен қарағанда "Не туралы жазуға болады?" деп ойлайсың.
Азаттық: Бірақ ол жақта да елде болып жатқан оқиғаларға көңілі толмайтын, билікті сынайтын финдер жетіп-артылады.
Данияр Молдабеков: Ол жақта билік ауысып тұрады. Билікке оңшыл социал-демократ келсе, азаматтар соны сынайды. Бізде де сондай мәселе болса ғой. Бәрібір Финляндияда журналистикамен айналысқым келмес еді. АҚШ немесе Ресей болса, бір бөлек.
Азаттық: Біз журналистиканың кемшіліктері туралы ғана айтып отырмыз, ал оның қандай артықшылықтары бар?
Данияр Молдабеков: Ең басты артықшылығы – бізде ақылға сыймайтын дүние көп және ол жайлы жазған қызық. Жалғыз артықшылығы осы сияқты.
Азаттық: Бәрі салыстырмалы түрде белгілі болады ғой. Былтыр Алматыда өткен бір конференцияда Түркіменстаннан келген журналисті көрдім. Бәрі оны сұрақтың астына алды. Ол "Күлетін шығарсыңдар, бірақ жақында бізге президент Гурбангулы Бердымұхамедовтың атын ұзын-сонар атақ-дәрежесін көрсетпей жазуға рұқсат берді" деді. Оның айтуынша, бұрын осылай жазу міндетті болған, ал қазір жазбауға болады. Түркіменстандық әріптесіміз үшін бұл шешім сөз бостандығы саласындағы үлкен жетістік сияқты көрінді.
Данияр Молдабеков: Таласпаймын. Бірақ бір рет қана өмір сүреміз, сондықтан өз елімізде бәрі жақсы болғанын қалаймын. Маған жартылай шаралар ұнамайды. Не толық сөз бостандығы, не Түркіменстан мен Солтүстік Корея сияқты болуы керек.
Азаттық: Он жылдан кейін қазақстандық журналистикада қандай өзгеріс болады деп ойлайсыз?
Данияр Молдабеков: Барлық ақпарат құралы кез келген тақырыпқа жазады, кез келген адам, оның ішінде президент пен жоғары шенді тұлғалар туралы зерттеу жүргізеді. Ешқандай тақырыпқа тыйым салынбаған, цензура жоқ. Барлық сайт ашық, кітаптардың бәрі қолжетімді. Мемлекеттік тапсырыс жоқ, оған тыйым салынған. Мемлекет заңды тұлға ретінде өз ақпарат құралын ашып, пропагандамен айналыса алады. Бұлай бола қоюы екіталай, әрине, бірақ он жылдан кейін бізде әділ сайлау болады, атқарушы билікте әртүрлі күштер отырады деп үміттенемін. Бұл утопия, әрине. Осының бәрі он жылдан кейін бола қояды деп ойламаймын, бірақ лайым солай болсын.
Азаттық: Әңгімеңізге рақмет.
ПІКІРЛЕР