Азаттық заманауи журналистикаға арналған "Диалогтар" жобасының кезекті сұхбатын жариялап отыр. "Диалогтар" — журналистиканың қыр-сыры, ақпарат құралдарының билікпен және қоғаммен қарым-қатынасы, кәсіби қиындықтар мен елдегі әлеуметтік-саяси жағдай туралы қазақстандық журналистермен сұхбаттар сериясы. Жоба 28 маусым — Қазақстан журналистерінің күні (бұл мереке ресми бұқаралық ақпарат құралдары қызметкерлерінің күні деп аталады) басталған.
"Диалогтар" жобасының алтыншы кейіпкері — MediaNet халықаралық журналистика орталығының басшысы, Factcheck.kz жобасының негізін қалаушы Әділ Жалилов. Ол Азаттыққа берген сұхбатында заманауи қазақстандық журналистиканың жағдайы туралы ой бөлісіп, "Қазақстанда қазіргі саяси режим тұсында журналистік зерттеумен айналысудың мәні бар ма?" деген сұраққа жауап берді.
"МЕМЛЕКЕТКЕ БАСПАСӨЗ, ТЕЛЕАРНА МЕН РАДИОНЫ БАҚЫЛАУ ОҢАЙ"
Азаттық: Сіз қазақстандық журналистерді оқытуға арналған барлық ірі медиажобаға үлес қостыңыз. Қазір қандай жобамен айналысып жүрсіз? Қазіргі ісіңізден табыс пен жетістік көріп жатырсыз ба?
Әділ Жалилов: Жетістікті ақшамен бағаласақ, қайдам. Басқа қырынан алсақ, өзіме көп рет "Бақыттымын ба?" деген сұрақ қойып көрдім. Өйткені бұл әлдеқайда маңызды. Мені әртүрлі жұмысқа, оның ішінде мемлекеттік қызметке шақырған (әдетте мен мұндай ұсынысты мүлде қарастырмаймын). Бірақ шынымды айтсам, тәуелсіз медиа саласында ғана өзімді қажет адам ретінде сезінемін. Бұл салада өз идеяларым мен жобаларымды басшылық пен бақылаушы органдарсыз жүзеге асыра аламын. Бір жоба іске асады, енді бірі сәтсіздікке ұшырайды. Кейінгі жылдары журналистік білім беру саласындағы тәуелсіз медиажобалар менімен және менің ұйымыммен байланысты деп ойлау — асыра сілтеу болады. Қазақстанда керемет жобаларды жүзеге асырып жүрген әріптестерім көп. Мысалы, Internews Kazakhstan немесе "Құқықтық медиаорталық". Бұл саналы бәсеке ғана емес, либералды құндылықтар мен адам құқықтарын сақтауға негізделген қолдау дер едім.
Азаттық: YouTube блогерлерге танымалдылық жөнінен дәстүрлі ақпарат құралдарын екінші кезекке ысыруға мүмкіндік берген трендке қалай қарайсыз? Бұл елдегі көп ақпарат құралының биліктің қолына қарап қалуымен байланысты ма?
Әділ Жалилов: Мемлекетке баспасөз, телеарна мен радионы бақылау оңай. Осылай жасауға мүмкіндік беретін негізгі техникалық механизмдер бар. Мысалы, телебаған немесе баспахана. Соңғы отыз жылда бұл сала бақылауға алынған. Бірақ интернет пайда болды да, бүкіл сөз бостандығы сол жаққа көшті. Мемлекет бұл мәселеге қатысты не істегісі келеді? Ол желіден мақсатты түрде бір бағыт тауып, Азаттық, Factcheck.kz, Vlast.kz сияқты тәуелсіз ақпарат құралдарымен бәсекеге түсетін жобалар жасайды. Бірақ мемлекеттің қатысуымен жүзеге асқан жобаларға әсіресе, қазіргідей дағдарыс жағдайында сұраныс аз деп ойлаймын. Мәселен, осы себептен билік пен қоғамның фактчекингке қызығушылығы артқанын байқап отырмыз.
Азаттық: Сіз биліктің соңғы жобасы - StopFake туралы айтып отырсыз ба? (Шілденің ортасында Қазақстанның ақпарат және қоғамдық даму министрлігі жалған ақпаратты жоққа шығаратын материалдар жарияланатын сайтты іске қосты.) Сіздің Factcheck.kz сайтындағы әріптесіңіз Думан Смақов оны "гонгофактчек" (ГОНГО – қысқарған сөз – "мемлекет ұйымдастырған мемлекеттік емес ұйымдар" – Ред.) деп атады.
Әділ Жалилов: Бұл шынымен өте күлкілі жоба. Қалай болғанда да, ол әріптестерімізге күлкілі көрінді. Әсіресе, мұндай істерді жақсы білетін адамдар осындай пікір білдірді. Оның ішінде аталған ресурсты толық талдап шыққан Вадим Борейко (қазақстандық журналист, "Гиперборей" YouTube-арнасының авторы – Ред.) да бар. Мен бұл жобаны бюджет қаржысын босқа шашу деп бағалаймын. Бұл жобаға қанша қаржы жұмсалғаны әзірге белгісіз. Халықтың ақшасына жаным ашиды. Өйткені бұл жобадағы дүниенің бәрі — көшірме. Яғни, мемлекет ресми ақпарат ғана шынайы әрі сенімді болады дегенді көрсеткісі келеді. Бұл бізге белгілі бір деңгейде пайдалы деуге болады, өйткені адамдар шынайы фактчекинг пен оның баламасының арасындағы айырмашылықты анық көретін болады.
"ЗАҢ МЕН ШЫНДЫҚҚА СҮЙЕНУ КЕРЕК"
Азаттық: Шенеуніктер араласқан жерде объективті медиаресурс не жоба жасап шығару мүмкін бе?
Әділ Жалилов: Мүмкін емес деп ойлаймын. Біріншіден, олардың құндылығы басқа. Мысалы, біз Factcheck.kz арқылы дұрыс бағыттағы журналистік бақылауды жандандырғымыз келді. Кез келген мемлекеттік ақпараттық тапсырыс біреуге кедергі келтіруге, алдап сулауға немесе әлсіз менеджерлерді жалдау арқылы ақша жымқыруға негізделген. Осының бәрі түптеп келгенде контент сапасы мен ұжымның жұмысына әсер етеді. Олар біздің бүкіл редакцияны сатып алса да, бұдан нәтиже шығуы екіталай. Өйткені тағы да "ескертулер", қоңыраулар, "мынаған тиісуге болмайды", "мынаны алып тастаңдар" деген қысым басталады. Барлық мемлекеттік және билікпен байланысы бар жобаларда үнемі цензура мен өзіндік цензура болады. Әуел бастан жобаның құндылығы болмаса, қалғаны да болмайды. Заң мен шындыққа сүйену керек.
Азаттық: Заманауи журналистика факультеттерінде болашақ журналистерді қалай және неге үйрететінін білесіз бе? Қазір журналистика факультетінде оқудың мәні бар ма?
Әділ Жалилов: Менің ойымша, адамдар журналистикаға негізінен үш себеппен – атақ, ақша және белгілі бір құндылық үшін келеді. Адамдарға алғашқы екеуі керек болса, олардың Factcheck.kz пен басқа тәуелсіз ақпарат құралдарына бармайтыны белгілі. Мен адам құқығы, қоғамдық мүдде мен әділдікті журналист болуға қажетті негізгі құндылықтар деп есептеймін. Көп журналистика факультетінде бұл тақырыптар және батыстық журналистика стандарттары қозғалмайтыны белгілі. Мүмкін бұған оқытушылардың жоқтығы, құқықтық негіздің маңызын түсінудің, елдің болашағы үшін жауапкершіліктің болмауы әсер еткен болар. Негізі бүгінде "журналистика факультеттері керек пе?" деген үлкен сұрақ бар.
Бірақ мысалы, өзім елдегі ең дамыған әрі инновациялық жоғарғы оқу орындарының бірі деп бағалайтын Сүлеймен Демирель атындағы университет (Suleyman Demirel University) журналистика факультеттері қазір де сапалы түлектер дайындап шығара алатынын дәлелдеп келеді. Дегенмен біздің журналистік білім беру жүйесін реформалау керек деп ойлаймын.
Біз зерттеу жүргізіп, көп редактор, журналист, түлектер мен студенттерден өздерінің нарықта қаншалықты сұранысқа ие екені және журналистік білім беру саласына қандай өзгерістер керегі жөнінде сұрадық. Сауалнама нәтижесі жүйеге салмақты реформа керегін көрсетті. Бұл нәтижелерді журналистика факультеттерінің өкілдеріне көрсеттік. Олар әртүрлі реакция білдірді. Олардың жайлы атмосферада жұмыс істеп үйреніп қалғаны, көп жыл бойы істегенін ары қарай да жалғастырғысы келетіні, жағдайды өзгертуге аса құлықты емес екені түсінікті, әрине. Бірақ мемлекеттік және билікпен байланысы бар ақпарат құралдарында жұмыс істейтін редакторлардың өзі қазіргі журналистика факультеттерінің түлектері нарықтың ең төменгі талаптары мен өздерінің сұраныстарына сәйкес келмейтінін түсініп жүргеніне сенімдімін.
Азаттық: Сіздің ойыңызша, нені реформалау керек? Неден бастаған дұрыс?
Әділ Жалилов: Журналистік білім берудің мемлекеттік бағдарламасы өте сирек жаңартылады, кейде бұл тек ресми түрде ғана жүзеге асады. Мысалы, пән аттары заманауи болып өзгергенімен, контент бұрынғы қалпында қалады. Кадрларды қайта қараумен айналысатын редакторлар мен журналистерден құралған тәуелсіз комиссия керек. Өйткені оқытушылар құрамы уақыт талабына сәйкес келмейді. Оқыту бағдарламасы да қоғамдық, нарықтық тұрғыдан қайта қарап, қысқартуды қажет етеді. Бағдарламаға IT-технологиялар, адам құқықтары мен өзге де маңызды тақырыптарды қосу керек. Оқытушылардың көбі шынайылықтан, нарықтан, қолданбалы техникалық мүмкіндіктер мен құралдардан тыс қалған. Басқа жағынан, мұндай мәселе көп ел мен университетке тән.
Бұл жағдайдан шығудың бір жолы — студенттерді оқытуға жетекші ақпарат құралдарында жұмыс істейтін редакторлар мен тәжірибелі журналистерді шақыру. Бірақ өкінішке қарай, бұл бізде сирек және жүйесіз жүргізіледі. Мемлекеттік университеттердегі журналистика факультеттеріне тәуелсіз ақпарат құралдарының журналистері мен редакторларын дәріс оқуға шақыруы екіталай. Өйткені жоғарғы оқу орындарының басшылығы билікке тәуелді. Олар бұл бастамасы үшін жауапқа тартылатынын біледі. Тәуелсіз ақпарат құралдарын жүйенің өзі шеттетеді. Осыған қарамастан, мемлекет пен шенеуніктерді жау көрмеймін. Елде оң өзгерістер болуы үшін ортақ шешімдер іздеуіміз керек. Мен эволюциялық әдістерді қолдаймын.
"ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖУРНАЛИСТИКА ЖЕТПЕЙДІ"
Азаттық: Қаншама жыл бойы журналистердің кәсіби біліктілігін арттыруға күш салған адам ретінде қазіргі заманауи қазақстандық журналистикаға көңіліңіз тола ма? Оған сенуге бола ма?
Әділ Жалилов: Он бес жыл бұрын біз тәуелсіз журналистика мектебін ұйымдастырдық. Мектептің кей түлегі белгілі редакторлар мен жақсы кәсіби журналистерге айналды. Мұнда менің де үлесім барын мақтан тұтамын. Бірақ бұл түлектер ақымақ болса, оларға ешқандай мектеп те көмектесе алмас еді. Мектепті бітіріп, мемлекетке тәуелді ақпарат құралдарына жұмысқа барған адамдар да бар. Бұған аздап қынжыласың. Біздің журналистика әртүрлі, мен бәрінен бірдей батылдық пен ерлік талап етпеймін. Бұл жерде бірдей диагноз қою мүмкін емес.
Азаттық: Қазақстан сияқты авторитарлы елде журналистік зерттеу жүргізудің мәні бар ма?
Әділ Жалилов: Бұған иә әрі жоқ деп жауап беруге болады. Бұл классикалық сұрақты маған семинарлар мен тренингтерде жиі қояды. Әр жанр мен форматтың өз аудиториясы бар. Зерттеу де тақырыптың өзектілігі мен қоғамның қажеттілігіне қарай туады. Одан бөлек, зерттеуге көп күш пен ресурс керек. Мемлекет бақылауындағы редакция мұндайды жүзеге асыра алмайды. Зерттеу деген әрине жақсы, бұл — жанр классикасы.
Бірақ зерттеуді бірнеше редакция бірігіп жүргізсе, ол халықаралық ауқымға ие болады деп ойлаймын. Сол кезде ғана тиімділік пен нәтижеден үміттенуге болады. Қазақстан сияқты авторитарлы ел шеңберінде өкінішке қарай, зерттеу ұзақ өмір сүре алмайтын жанр. Тек кей шағын, эпизодтық тақырыптар ғана "сәтті шығуы" мүмкін. Фактчекинг зерттеудің баламасы бола алады. Бұл оның оңай қорытылатын жеңіл нұсқасы деуге болады.
Азаттық: Қазақстандық журналистер қозғалуы керек қандай тақырыптарды жазбай жүр деп ойлайсыз?
Әділ Жалилов: Экономикалық және экологиялық журналистика жетіспейді. Материалдарға тереңдік, бэкграунд пен сараптама керек. Әсіресе, алдағы онжылдықта бұрынғыдан да қаттырақ сезіле бастайтын экологиялық мәселелер аз көтеріліп жүр. Біздегі ақпарат құралдары көбіне ретрансляциямен және қандай да бір оқиғаны себеп-салдарлық байланысын зерттеп, кейстерді салыстырып, құбылыстарды болжамай, жай ғана сипаттаумен шектеледі. Жақсы үлгілер де бар. Азаттық шеберлік сыныбын көрсетіп жүр. Бірақ өкінішке қарай, көп журналист пен редакция "ауырдың үстімен жүргенді" құп көреді. Бұл аудиторияда оқиғаларға қатысты терең көзқарас, сыни және сараптамалық ойлауды қалыптастыруға кедергі келтіреді.
Азаттық: Қатардағы тілші болсаңыз, қандай тақырыптан бастар едіңіз?
Әділ Жалилов: Пандемия мен елдегі жағдайды ескеріп, фармацевтикалық дистрибьюция тақырыбын алар едім. Мысалы, коронавирустың таралуымен жақсы логистиканың арқасында әлдеқайда тиімді күрескен немесе күресіп жатқан елдермен салыстырмалы сараптама жүргізуге болады. Таймлайн жанрында дайындаса, сұранысқа ие тамаша материал шығады. Бірақ жалпы алғанда біз қазіргі дағдарыс жағдайында қоғамдық санадағы негізгі дискурстың біріне айналуы мүмкін популизм қаупі артқанын түсінбейтін сияқтымыз. Әртүрлі мемлекет басшыларының популизмін талдап, салыстырып шықса, адамдарға мұның не екенін және қалай жұмыс істейтінін көрсететін қызық материал шығар еді. Мысалы, әртүрле елдегі шоу-бизнес өкілдері мен танымал тұлғалардың пандемия кезіндегі әрекеттерін бұл тұрғыдан өзін нашар көрсеткен қазақстандық жұлдыздармен салыстыруға болады.
"ЛОГИКА МЕН СЫНИ ОЙЛАУ КЕРЕК"
Азаттық: Оқырмандарымызға күнделікті өмірде желіде кездескен жалған ақпаратты фактіден ажыратуға көмектесетін кеңес бере аласыз ба?
Әділ Жалилов: Бұл үшін логика, сыни ойлау мен желіден ақпарат іздей білу қабілеті керек. Аталған үш дүниені қазір кез келген адам үйреніп, күнделікті қолдануы қажет. WhatsApp желісі арқылы хабарлама келсе, "Яндекстен" бұл контент туралы ақпарат іздеп көріңіз. Бастысы, іздестіру алгоритмін дұрыс құру керек. Мүмкін бұл сурет, фото мен видео мүлде басқа оқиғаға қатысты басқа елде түсірілген шығар?
Азаттық: Қазақстан билігі жыл сайын мемлекеттік ақпараттық тапсырысқа жүздеген миллион теңге жұмсайды. Нәтижесінде халық болып жатқан оқиғалар туралы күн сайын телеарна, газеттер мен сайттар арқылы жартылай, объективті емес ақпарат алады. Бұған мемлекеттік машинада жұмыс істейтін журналистерді кінәлауға бола ма?
Әділ Жалилов: Авторитарлы режим жағдайында мемлекеттік ақпараттық тапсырыс насихат құралына айналып, ақылға сыймайтын сипатқа ие болатынына сенімдімін. Сондықтан біздің елге мұндай тапсырыстың қажеті жоқ деп ойлаймын. Көбіне жалған ақпарат таратып, халықтың санасын улаудан бөлек, ол медианарықтағы теңдікті бұзады. Яғни, бәсекеге қабілетті болуға, дамуға, инновациялар енгізіп, табыс табуға тырысып жүрген ақпарат құралдарының мотивациясына кері әсер етеді. Шалғай өңірдегі аудандық мемлекеттік газетте тілші болып істейтін Серік не Берік деген журналисті кінәлаудан аулақпын. Мүмкін, олар басқа нәрсе көрмеген шығар немесе оларға осылай өмір сүрген жайлы болар. Менің ойымша, бәріне жүйе кінәлі. Ол басқа болып, дамуға ынталандырса, журналистер де өзгерер еді. Әлдеқайда батыл болар ма еді?
Азаттық: Қазақстандық журналистиканың он жылдан кейінгі болашағын қалай көресіз?
Әділ Жалилов: Бұл қиын сұрақ. Мүмкін, он жылдан кейін біздің ғаламшарымыз болмайтын да шығар. Мүмкін, Ердоған сияқты біреу басқаның шамына тиіп, үшінші дүниежүзілік соғыс басталып кетер. Шынымды айтсам, не болатынын білмеймін. Бірақ менің ойымша, біз нейрондық жүйе мен жасанды интеллекттің дамуы сияқты ақпараттық салаға әсер етуі мүмкін кейбір әлемдік трендті лайықты бағаламаймыз. Ақпараттық сала мен журналистикадағы негізгі тақырыптарды үлкен деректер көлемін өңдеуге машықтанған жасанды интеллект анықтайды және қазір ақылға сыймайтын технологиялар пайда болады деп ойлаймын. Оның ішінде қазір жалған ақпарат саласына ықпал етіп жатқан дипфейктер (deepfake — "терең оқыту" және "жасанды дүние" сөздерінен құралған, жасанды интелектіге негізделген бейнені синтездеу әдісі – Ред.) де бар. Адамдар қазірдің өзінде фактчекингке және жалған ақпаратты ажыратуға үйренуі керек.
Мұнда ұрпақтар факторы да рөл ойнайды. Қазақстандық журналистикада орыс тілінің үлесі азайып, қазақтілді ақпарат құралдары белсенді дамып, күн тәртібін қалыптастыратын болады. Ескі советтік журналистика ықпалын жоғалтады. Мемлекеттің ықпалы азаяды. Мемлекеттік ақпараттық тапсырыс болмайды немесе ел үшін артық шығын болғандықтан, оның үлесі азаяды деп үміттенемін. Елде дұрыс әрі сауатты өзгерістер болып, Қазақстан әр адамның өмірі мен құқығын мемлекет мүддесінен жоғары қоятын демократиялы елге айналады, қоғам ақылды негізгі бағдары етіп алады деп сенемін. Бірақ реалист ретінде Қазақстанның негізгі мәселелері әлі алда деп ойлаймын. Алдағы он жылда бізге өткен отыз жылда болған дүниелердің салдарымен күресуге тура келеді.
ПІКІРЛЕР