ТАРИХИ ОТАНЫНА ОРАЛҒЫСЫ КЕЛМЕЙТІН ҚАЗАҚТАР ТУРАЛЫ
Азаттық: Қазақстан Қытайдың Шыңжаң өлкесінен биліктің қудалауынан қорқып, қашып келген төрт этникалық қазаққа босқын мәртебесін берді. Осыған қандай баға бересіз? Бұл Қазақстанның Қытай саясатына білдірген наразылығы ма, әлде ешкімге жалтақтамай шешім қабылдай алатынын дәлелдеуге талпынысы ма?
Тристан Кендердайн: Бұған Қытайға қарсы тұру немесе онымен қарым-қатынастағы сыртқы факторлар әсер етті деп ойламаймын. Қазақстан үкіметі ұстанымының өзгеруі ішкі мәселелер мен қоғамның көңіл-күйіне байланысты сияқты. Бірнеше жыл бұрын бәріміз куә болған [этникалық қазақ Сайрагүл] Сауытбайдың ісі халықаралық ақпарат құралдарында қызу талқыланып, Қазақстанда әлеуметтік наразылықтың артуына ықпал етті. Елге [Қастер] Мұсаханұлы мен [Мұрагер] Әлімұлы келгенде Қазақстан саясаты әлі де реактивті сипатта еді, мұнымен қалай ашық күресуге болатынын көрсететін нақты стратегия болған жоқ. Олар Қытаймен адамдардың шекараны кесіп өтуіне тоқтау салу жөнінде жеке келісімге келгенге ұқсайды. Бірақ бір жыл бұрын алғашқы екі адам [Қытай шекарасын кесіп өтіп келген этникалық қазақтар] түрмеге жабылғанда Қазақстан осы оқиғаларға қоғамның қандай реакция білдіретінін бақылап, әлі бейімделіп жатқан.
Азаттық: Қазақстанның қазір атауы қандас деп өзгерген оралмандарға қатысты саясаты, босқын мәртебесін беру тәжірибесі және Қытайдың этникалық саясаты туралы не айтасыз?
Тристан Кендердайн: Босқын мәртебесі – оралмандар мен қандастарға қатысты саясаттан бөлек, басқа заңдарға сүйенетін құқықтық форма. Қазақстан Республикасында 1993 жылдан бері этникалық қазақтардың елге оралуын қолдайтын саясат қалыптасқан. Шетелде төрт миллионға жуық этникалық қазақ тұрады. Бұл келісілген мемлекеттік саясат jus sanguinis (латын тілінен аударғанда "қан құқығы" деген мағына беретін, негізгі ұлттың нәсілдік, тілдік және этномәдени ерекшеліктеріне ие тұлғалардың азаматтық алу құқығы – ред.) сияқты этникалық қазақтарға заңды отанына оралуға мүмкіндік беретін құқықтық жүйені дамытуға бағытталған. Қазақстан – әлемдегі этникалық қазақтардың ең ірі орталығы, бірақ оның қазақтардың этникалық болмысына құқықтық монополиясы жоқ.
Шыңжаңда Қазақстан Республикасының азаматы болғысы келмейтін қазақтар бар. Ондайлар Моңғолия мен Өзбекстанда да кездеседі. Қазақстан Республикасында елді этникалық қазақтардың қауіпсіз отанына айналдыруды көздейтін саясаттың пайда болғанына отыз жылға жуықтады. Ал Қазақстанның екі жағдайда бір-біріне қайшы келетін екі түрлі саясат ұстануы Батыстың Шыңжаңдағы этникалық қазақтардың жағдайына байланысты түсінбестігі немесе келіспеушілігін тудырып отыр.
Бір жағынан, үкімет Қазақстан этникалық қазақтардың үйіне айналып, олардың әрқайсысының қайта оралуға мүмкіндігі болуы керек деп айтады. Жыл сайын тарихи отанына оралған отбасыларға квота бөледі. Бірақ Шыңжаңнан қашып, шекараны жаяу кесіп өткен этникалық қазақтарға келгенде олардың құқықтық мәртебесі туған жерге "оралу" деп қарастырылмайды. Мұндайда оларға мүлде басқаша қарайды.
Қытайдың этникалық саясатымен салыстырсақ, айырмашылығы жер мен көктей. Қазақстан – қазақтардың этникалық отаны. Ал Қытайдың этникалық саясатын постнационализм, этникалық болмыстан ажыратылған және белгілі бір деңгейде этникалық топтардың "советтік" гомогенизациясы деп сипаттауға болады. Бұл идея Совет одағының саясатына ұқсайды: "совет адамы" "бізде этникалық қақтығыс, ұлтшыл қозғалыстар мен сепаратизм болмаса, постнационализмнің дамуына қол жеткіземіз" деген идеяға сенген. Қытайда бұл саясат 50 жылдан бері бар: 56 түрлі ұлт мекендейтін гомогенді мемлекет қалыптасқан.
Шын мәнінде, Қытайда хань ұлты басымдыққа ие. Ал этникалық азшылықтар [постнационализм] туралы идеялардың легитимдігін сақтау үшін ғана қолданылады. Әртүрлі этникалық топтарға Қытай жүйесінің ішінен шектелген автономия беру Пекиннің еркімен ғана жүзеге асады. Қытай жүйесінде қазір Шыңжаңда болып жатқандай өз пайдасын ғана көздеу белгісі пайда болғанда, автономия мен постнационализм идеологиясы сияқты жалған ұғымдар жойылып кетеді
Азаттық: Сөзіңізде Өзбекстанда, Моңғолияда, тіпті Қытайда Қазақстанға көшкісі келмейтін этникалық қазақтар барын айттыңыз. Мұның негізгі себебі неде деп ойлайсыз?
Оларға Алматы "орыстанған", өгей қала болып көрінген. Қазақстанды "өз үйім" деп қабылдауға тіл мәселесі кедергі келтіреді.
Тристан Кендердайн: Бұл әлеуметтік және экономикалық себептерге байланысты деп ойлаймын. Шыңжаңның Ілесінде (Шыңжаңдағы Іле-Қазақ автономиялы округі – ред.) тұратын қазақ достарым бар. Олар Алматыға барған. Достарыма Алматы "орыстанған", өгей қала болып көрінген. Оларға Қазақстанды "өз үйім" деп қабылдауға тіл мәселесі кедергі келтіреді. Сондықтан Алматыны емес, Ілені "өз үйім" деп санайды. Бұл Қазақстанға оралған этникалық қазақтардың мысалынан айқын көрінеді. Олар көбіне қазақ тілі кең қолданылатын, орыс тілін білмегені үшін көп кедергіге кезікпейтін Қазақстанның оңтүстігі мен Жамбыл облысына қоныстанған. Қытайдың білім жүйесінен көп қазақ жасты көрдім. Олар университеттерде оқиды, жағалауға жақын орналасқан, дамыған, бай қалаларда тұрады. Оларда әлеуметтік дамуға, пәтер сатып алуға, жақсы жұмыс тауып, отбасын құруға қолайлы мүмкіндіктер бар. Кейінгі 20-30 жылда Үрімжі (Шыңжаңның әкімшілік орталығы – ред.) хань халқының көбеюіне және инвестицияның келуіне байланысты қатты өзгерді. Қазір Үрімжі көп адамға әлдеқайда тартымды экономикалық мүмкіндіктер ұсынады.
ШЫҢЖАҢ МЕН ГОНКОНГ ТУРАЛЫ
Азаттық: Бір сұхбатыңызда батыс үшін Гонконгтың тәуелсіздігі Шыңжаңда болып жатқан оқиғаларға қарағанда әлдеқайда салмақты мәселе болып көрінетінін айтыпсыз. Әлемдік лидерлер Шыңжаңдағы қудалау мәселесін не себепті қозғамайды?
Адамдар, азаматтық қоғам мен құқық қорғаушы топтар Шыңжаң мәселесіне келгенде Тибеттегі жағдайды еске алып, [күрестен] пайда жоғын түсінетін сияқты.
Тристан Кендердайн: Мұнда екі негізгі себеп бар деп ойлаймын. Біріншіден, батыс үшін Гонконг Шыңжаңға қарағанда illiberalism-нің анағұрлым дамыған формасы саналады. Өңірде либерализмге қабыспайтын, авторитарлы және этникалық азшылық өкілдеріне қарсы бағытталған жағдай қалыптасқан. Онда адам құқықтары ескерілмейді, біз әлемнің түрлі бөлігінде болған және әлі күнге бар осыған ұқсас жағдайды көріп келеміз. Осыдан авторитар мемлекеттің мотивациясын оңай аңғаруға болады. Гонконгтағы жағдай illiberalism-нің жоғарғы формасы бола тұра, Қытай, батыс институттары мен либералды демократия туралы біраз түсінікті жоққа шығарады. Батыстың ғылыми ортасында бұрыннан экономика либерализацияланған сайын, адамдардың мүмкіндіктері мен пікір білдіру еркіндігі артады деген түсінік болған. [Биліктің] барлық институттарының жиынтығы экономиканың немесе мемлекеттің illiberalism формаларына төтеп беру қабілетін арттырады деген сенім болған.
Бірақ Пекин бірнеше аптаның ішінде бұл институттардың күл-талқанын шығарып, Гонконгтағы жағдайды өзгертті. Сондықтан бақылаушылар үшін Гонконг мәселесі Шыңжаңға қарағанда әлдеқайда қатты сезіледі. Одан бөлек, Гонконг әлемдік экономикамен тығыз байланысты нарық әрі еуропалықтардың кейбірінің Шығыс Азиядағы тарихи естелігі саналады.
"Шыңжаң туралы неге көп айтылмайды?" дегенге келсек, бұған бірнеше себеп бар. 1990 және 1980 жылдардағы батыс демократиялары Тибеттің жағдайына байланысты бұл мәселеге қазіргіден әлдеқайда салмақты қарады деп ойлаймын. Тибеттегі адам құқықтары және пікір еркіндігі проблемасының қазір ұмыт қалғанын ескерсек, "уайымнан шаршау" (ағылшын тілінен care fatigue – ред.) деген ұғым барын көреміз.
Адамдар, азаматтық қоғам мен құқық қорғаушы топтар Шыңжаң мәселесіне келгенде Тибеттегі жағдайды еске алып, [күрестен] пайда жоғын түсінетін сияқты. [Шыңжаң] туралы толық мәлімет алу үшін бұл тақырыпты жеткілікті білетін адам табу да қиын. Мұндай ақпарат жинау үшін Қытайға барып, адамдармен сөйлесу керек. Бұған виза қажет. Виза мен өңірге кіруге рұқсатты Қытай үкіметі береді. Яғни, бұл адамдар жүйеге қарсы шықса, олардың зерттеуі немесе журналистік жұмысы тәмам болуы мүмкін.
Осының бәрі батыс елдерін Қытайға қандай да бір қауқарлы қысым көрсету мүмкіндігінен айырады. Халықаралық құқық тұрғысынан алғанда халықаралық қысымнан пайда жоқ. Қытай мұндай мәселелерге келгенде өте қатаң позиция ұстанады. Батыс аудиториясының бойкүйездігін осылай түсіндіруге болады. Мұндай азаматтық дискурста көп нәрсе істеуге мүмкіндік өте аз.
ҚЫТАЙ МҮДДЕСІ МЕН ЕКІЖАҚТЫ ҚАТЫНАСТЫҢ БОЛАШАҒЫ
Азаттық: Бірнеше жыл бұрын "Бір белдеу – бір жол" бастамасы және Қытайдың күллі әлемді байланыстыратын ғаламдық көпірге айналу мақсаты туралы көп айтылды. Қазір бұл туралы аз естиміз. Бұл жобаның әсіресе, Қазақстанда қалай жүзеге асып жатқаны, Қытайдың Қазақстан экономикасындағы қазіргі үлесі туралы білесіз бе?
Тристан Кендердайн: Біз "Бір белдеу – бір жол" жобасының сәтсіздігіне куә болдық. Қытайдың саяси ортасында "Бір белдеу – бір жол" [жобасының] белгіленген мақсаттары орындалмады деген пікір бар. Оның үстіне, кейінгі жеті жылда баспасөз құралдарында осы жоба жайлы жарияланған ақпараттар Қытайдың өңірдегі сыртқы саясатымен аса үйлеспеген сыңайлы.
"Бір белдеу – бір жол" – түрлі нарықтарды қосатын инфрақұрылымдық жоба" деген пікір көп айтылды. Бірақ шын мәнінде "Бір белдеу – бір жол" ішкі экономикалық факторлардың әсерінен пайда болған. Орталық Азия мен Қазақстанда инфрақұрылым салу емес, өндіріс орындарын көшіру процесі жүрді. Қытайдың ішкі экономикасында өндіріс қуаты мен зауыттар көп болғандықтан, мемлекетке оларды жауып, өндіріс базаларын басқа елдерге апару қажет болды.
Кейінгі бірнеше жылда Қытайдың саясаты өзгерді. "Бір белдеу – бір жол" жобасы қазір бұрынғыдай маңызды емес. Бұл кәсіпорындарды Орталық Азия елдеріне, оның ішінде Қазақстан мен Өзбекстанға көшіру саясаты өзгерді. Алдағы уақытта аталған экономикаларға ірі инвестиция құйылады деп күту артық. Қазақстан осы бағдарламаға қатысып, өз пайдасын көздеді. Бірақ үкіметтің саясаты мемлекет пен халыққа жеткілікті пайда әкелетіндей нақты болған жоқ деп ойлаймын.
Азаттық: Қазақстан мен Қытайдың қарым-қатынасында өзгеріс бар ма? Егер болса, бұған Шыңжаңдағы оқиға әсер етті деуге бола ма?
Тристан Кендердайн: Кейінгі үш-бес жылда қазақстандық жүйе өзгерген жоқ. Қытай да бұрынғыдай тұрақты болып қалды. Бірақ кейінгі бес жылда екі нәрсе өзгерді.
Біріншіден, Шыңжаңдағы жағдай, екіншіден, кейінгі 12-18 айда байқалған Қытайдың дипломатиялық ұстанымындағы өзгерістер. Қытай осыған дейін сауда саласындағы серіктестерімен, тіпті қауіпсіздік саласындағы әріптестерімен қарым-қатынаста батыс ақпарат құралдары "жауынгер қасқыр дипломатиясы" (ағылшын тілінде wolf warrior diplomacy – ред.) деп атаған агрессивті әрі конфронтациялық стильді қолданып келген.
Қазақстан тұрғысынан алғанда, "Бір белдеу – бір жол" бастамасына қарап, Қытайдың экономикасы мықты ел емес екенін түсіне бастаған сияқтымыз. Бұл Қазақстанға Қытайда геоэкономикалық өсім болады деп күтпей, Еуропа одағы, Ресей туралы ойлану қажет дегенді білдіреді.
Қытай осыған дейін батыс баспасөзі "жауынгер қасқыр дипломатиясы" деп атаған әдісті қолданып келді.
Шыңжаңға келсек, "этникалық қуғын-сүргін саясаты" [байырғы халықтың] этникалық ерекшелігі немесе дініне бола басталған жоқ. Орталық үкімет экономикалық даму іс-шарасын мәжбүрлі түрде жүргізіп, Шыңжаңды "Бір белдеу – бір жол" жобасының дайындық алаңына айналдыруға тырысты.
Қытай Шыңжаңның саяси экономикасы мен өзінің дипломатиялық дискурсын өзгертті. Бұл екі өзгеріс те Қытай тарапынан жасалды және Қазақстанға реакция білдіруден басқа жол қалмады.
Азаттық: Қазақстан-Қытай қатынасының болашағы қалай болады деп ойлайсыз?
Қазақстанға реакция білдіруден басқа жол қалмады.
Тристан Кендердайн: Жалпы алғанда, бұл қарым-қатынастың болашағы жақсы болады. Қытай "Бір белдеу – бір жол" бастамасымен асыра сілтеп жіберген сияқты. Қазір агрессивті сыртқы саясат ұстануда да дәл осы әрекетін қайталап отыр. Қытайдың [даму] траекториясы апатқа әкеп соғады деп ойламаймын. Қытайдың экономикалық және саяси траекториясы баяулап, ғаламдық жүйелерге қайта қосылады.
Қазақстанға келсек, елдің көпвекторлы сыртқы саясаты теория жүзінде жақсы, [бірақ] қазір оны тәжірибелік тұрғыдан қолданған дұрыс. Бұл саясат Қытай, Ресей не Еуроодақтың мүддесіне сәйкес келмесе де, бастысы, Қазақстанның мүддесін көздеуі керек. Қазақстанға сауда және қауіпсіздік саласында Ресей мен Еуроодақ әлдеқайда сенімді серіктестер екеніне назар аударған жөн. Олардың құндылықтары ұқсас.
Азаттық: Неге?
Қазақстанға сауда және қауіпсіздік саласында Ресей мен Еуроодақ әлдеқайда сенімді серіктестер екеніне назар аударған жөн.
Тристан Кендердайн: Олардың саясатының мақсаты айқын. Ресей мен Еуропа одағының құндылықтар жүйесі Қазақстанның құндылықтарына көбірек сәйкес келеді. Еуроодақта да, Ресейде де [тұтыну] нарығына қол жеткізу Қытайға қарағанда тұрақты. Қытайдың АҚШ және Австралиямен қарым-қатынасында көрсеткен сауданы саясиландыру әрекеті Қытаймен сауда жасаудың қаншалықты тұрақсыз болуы мүмкін екенін көрсетті. Тіпті, ең ірі тұтыну нарығы болған күннің өзінде бұл нарықтарға еркін қол жеткізуге ешқандай кепілдік жоқ.
Ресей мен Қазақстанның достығын ескеріп, мемлекет үшін [тұтыну нарығына] ашықтық сақталады деп ойлаймын. Еуропа одағының халықаралық құқық пен жалпы құндылықтарға беріктігіне қарап бұл нарыққа қол жеткізу саяси құралға айналмайды деп топшылауға болады. Ал Қытаймен қарым-қатынаста ондай қауіп қашанда болады.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
ПІКІРЛЕР