"ӨНЕР ӨЛМЕЙДІ"
Азаттық: Валерия, коронавирус дағдарысы жалпы қазақстандық өнерге, оның ішінде көрме саласына қалай әсер етті? Өнер қауымдастығы бұл дағдарыстан қалай шығады? Шыға ала ма?
Валерия Ибраева: [Елімізде] мейрамханалар үстелді далаға қойып, қызмет көрсетіп жатыр, тіпті базарлар да ашық тұр. Ал галереялар мен музейлер эпидемия басталғалы бірнеше айға жабылды. Яғни, халқымызды сауда және тұтыну қызметіне салып жіберді. Еуропада бәрі жұмыс істеп тұр. Ол жақта барахолка болса, бірінші кезекте сол жабылар еді. Бізде "бейбіт" кездің өзінде музейге келушілер жоқтың-қасы. Сондықтан елде музейлер ашық болса, "адам аяғы толастамай, карантин талаптары бұзылады" деп қорқуға еш негіз жоқ. Карантин кезінде Әбілхан Қастеев атындағы өнер музейіне қанша адам жиналатынын байқап, тәжірибе жасап көргенде бұрын-соңды болмаған жағдайға куә болар едік.
Карантинде Ә.Қастеев атындағы өнер музейіне қанша адам жиналатынын байқап, тәжірибе жасап көргенде бұрын-соңды болмаған жағдайға куә болар едік.
Желіде әйтеуір бір белсенділік байқалады. Оның жарқын бір мысалы – Бішкектегі суретшілер ашқан "Көркемсурет базары". Бұл – өнер туындыларын аукцион арқылы сатуға арналған платформа. "Онлайн-базар" бүкіл Орталық Азияны қамтиды. Олардың өз ережесі де бар: бірнеше туындысын осы платформа арқылы сатқан адам бір жұмысын "Көркемсурет базарының" қорына береді. Мұндай платформалар Украинада, Ресейде және Батыс елдерінде бар.
IADA халықаралық ұйымы (International Art Development Association – ред.) бірнеше көрме жариялады. Біздің консерваторлардың тірегі саналатын – Әбілхан Қастеев атындағы өнер музейі де Қазақстандағы заманауи өнердің негізін қалаушы Рустам Хальфиннің онлайн-көрмесін өткізді.
Өнертанушы Дина Байтасова Ақорданың алдындағы алаңда италиялық өнердің патриархы, "Арте Повера" қозғалысының негізін қалаушы Микеланджело Пистолеттоның жұмыстарының көрсетілімін ұйымдастырды (онлайн-ашылу 2020 жылы 8 шілдеде Нұр-Сұлтан қаласында БҰҰ-ның 75 жылдығына орай және Covid-19 пандемиясына қарсы ғаламдық күресті қолдау мақсатында өтті – ред.). Сондықтан "музалар үнсіз қалған жоқ" деуге болады. Яғни, қолынан келгенше қазіргі жағдайға қарсыласып жатыр.
Жақында "онлайн білім беру мен онлайн көрме қызметін кедейлер ғана пайдаланатын болады" деген пікір оқыдым. Яғни, бай адамдарда музейге барып, адамдармен бетпе-бет кездесуге мүмкіндік болады. Олай болса, еліміздегі музейлер бұрыннан элита өкілдері ғана баратын орын болған. Өйткені музейге келушілер бір-бірінен алты метр қашық жүреді. Біздің билік адамдардың шынымен қай жерге жиналатынын білмейтін сияқты!
Енді "пандемияға дейін не болды, одан кейін не болады?" деген сұрағыңызға келсек, оған "Өнер өлмейді" деп жауап бере аламын. Коронавирус суретшілерге тап бермесе, олар тірі кезінде жұмыс істей береді, демек өнердің де тынысы үзілмейді.
"ШЫНДЫҚТАН ҚАШЫП ҚҰТЫЛМАЙСЫҢ"
Азаттық: Валерия, 2019 жылы Қазақстанның арт-кеңістігінде көп жаңа бастама көтеріліп, өнердің саяси бағытқа бет бұрғаны байқалды. Негізінен бұл өзгерістің басы-қасында жас суретшілер жүрді. Саяси мазмұны бар, құқық қорғау тақырыбын арқау еткен бірнеше ірі көрме өтті. Солардың бірі – өзіңіз жетекшілік еткен "Жаман әзілдер" көрмесі. Бірнеше перфоманс болды. Неге қазір, тіпті пандемияға дейін арт-қауымдастықтың белсенділігі күрт азайды?
Валерия Ибраева: Бізде өнер қуғын-сүргін, сөз бостандығы мен шығармашылық еркіндігін шектеу сияқты елдегі саяси өзгерістерге қашанда реакция білдіріп келген. Шын мәнінде, 2019 жылы жастар белсенділігінің күрт өскені байқалды. Бірақ бұл белсенділікті ересек суретшілер дайындап шығарды.
Көркемсурет белсенділігі жанры бір топ жастың "Шындықтан қашып құтылмайсың!" деп жазылған баннер алып шығуынан басталды. Бұл жерде акция емес, Тамина Оспанова түсірген фото өнер туындысы саналады. Суретте марафонға қатысушылар Алматының кең көшесінде жол жиегіне жайылған плакаттың жанында жүгіріп бара жатыр. Сол жерде жоғары жаққа бастайтын бір жол бар, бірақ ол жолмен жүгірген ешкім байқалмайды. Демек, марафонға қатысушылардың алдында екі жол болған: бірін – марафон ұйымдастырушылары дайындаған, екіншісі – балама жол. Сондықтан "Шындықтан қашып құтылмайсың" деген жазу ерекше әсер қалдырады.
Қараша айында Прагада көрме өтеді деп жоспарланған еді. Сол көрмеге осы туынды да қатыссын деп шақыру жібердік. Одан бөлек, адам құқықтары жөніндегі "Жаман әзілдер" көрмесінің кезекті шығарылымын дайындап жатқанбыз. Жоғарыда аталған сурет жастар санасындағы өзгеріс пен көркемсурет белсенділігінің пайда болу сәтін көрсететіндіктен, бұл туынды да көрмеде болуы керек еді. Тамина Оспанованың фотосуретін 2019 жылдың ең үздік өнер туындыларының бірі деп санаймын.
Одан кейін алматылық суретші Роман Захаровтың Қазақстан Конституциясынан алынған "Биліктің қайнар көзі – халық" деген жазуы бар керемет акциясы болды. Романды әлгі жерді… ластады деп айыптады. Бұл суретті де көрмеге дайындадық. Бірақ көрмеге адам жинау қоғамға қауіп төндіреді деп саналатындықтан, әзірге тек күтіп отырмыз.
"Захаров қоғамның арқасында қамаудан шықты"
Азаттық: Қазақстаннан жергілікті Павленский немесе Бэнкси шығуы мүмкін бе? Бізге осындай адамдар керек деп ойлайсыз ба?
Валерия Ибраева: Мен қазақша "робертино лореттилерді" ұнатпаймын. Біздің өз ортамыз, өзімізге тән даму логикамыз бар. Тамина Оспанованы қазақтың "робертино лореттиі" деп атауға болады. Мұның өте мықты акция болғаны былай тұрсын, салдарын әлі тартып келеміз – түрмеге тығып қойды.
Мұның өте мықты акция болғаны былай тұрсын, салдарын әлі тартып келеміз – түрмеге тығып қойды.
Бізде ақпараттың қамту деңгейі төмен болғандықтан, бұл оқиға халықаралық деңгейде үлкен шу туғызған жоқ. Ресеймен салыстырғанда, бізге көп көңіл бөлінбейді. Бірақ үлкен Ресейге – бір Петр Павленский болса, біздің 18 миллион азаматқа – бір Тамина Оспанова бар. Пайызға шаққанда біз мықтырақпыз!
Азаттық: Тамина Оспанованы саяси белсенділігі жоғары суретшілердің ішіндегі шығармашылығына назар аударуға тұрарлық жастардың бірі деуге бола ма?
Валерия Ибраева: Халықтың назарына тек жастар ғана лайық деуге болмайды. Саяси белсенділігі жоғары суретшілердің қатарында халықаралық деңгейде үлкен беделі бар Ербосын Мелдібековті де атар едім. Ол саяси мазмұны терең акциялар жасаумен айналысады. Ербосын – жұмыстары басқа өнер адамдарының туындылары сияқты жеке коллекцияларда емес, музейлерде сақталатын Қазақстандағы жалғыз суретші. Халықаралық нарықта бұл ерекше бағаланады. Бірақ Қазақстан музейлеріне оның бір де бір жұмысы қойылмаған. Міне, бізде саяси өнерге және жалпы өнерге қалай қарайтынын осыдан-ақ көруге болады.
"ҚОҚЫСТАН ШЫҚҚАН" ӨНЕРДЕН "СЫЙ-ҚҰРМЕТКЕ" ДЕЙІН
Азаттық: Биліктің өнерге көзқарасы түсінікті. Ал заманауи өнерді қоғам қалай қабылдайды? Халықтың көзқарасы өзгергені байқала ма?
Валерия Ибраева: Иә, қоғамның өнерге деген көзқарасы қатты өзгерді. Біз кезінде Соростың заманауи өнер орталығында жұма күні шығатын мерзімді басылымдарды асыға күтіп отыратынбыз. Газет беттеріне бізді "қаралайтын" кезекті мақала шығатын. Ол кезде сөз бостандығы туралы жазатын журналистер шығармашылық еркіндікті жақтырмайтын. Заманауи өнерді ешкім түсінбейтін. Сол кездері осы салада жұмыс істегендерге өте қиын болды. Бізді қолдан келгенше басып-жаншуға тырысты.
Қазақстан баспасөзінде заманауи өнер жайлы жарияланған мақалалардың "Жалаңаш ерлердің ашық қоғамы", "Қоқыс өнері", "Қоқыстан шыққан өнер" деген тақырыптарынан-ақ сол кездегі көзқарастың қандай болғанын аңғару қиын емес. Сұмдық дау болатын.
Ал қазір журналистер әлемді аралауға мүмкіндік алған кезде заманауи өнерге қызығушылық артып, көзқарас өзгерді. Өнерге өзіне лайықты құрметпен қарай бастады. Бірақ кейде артық кететіндер де бар.
"Жалаңаш ерлердің ашық қоғамы", "Қоқыс өнері", "Қоқыстан шыққан өнер" дегеннен-ақ көзқарастың қандай болғанын аңғару қиын емес. Сұмдық дау болатын.
Мысалы, таяқшалардан құрастырылған инсталляцияны нашар сапасына қарамай, алдыңғы қатарлы туынды етіп көрсетуге тырысады. Фотосуреттер мен видео өнер деп танылмайды. Шын мәнінде фото мен видео заманауи өнердің қарқынды дамып келе жатқан түріне жатады.
Алматыда Атакенттің алдына орнатылған алып тиін түріндегі арт-нысанды – ағылшын суретшісі Алекс Ринслердің тамаша туындысы деп бағалаймын. Бірақ тиіннің кесірінен азамат соғысы басталып кете жаздады!
Заманауи өнер осындай талқылау туғызуы керек. Суретшілер адамдар таласып, жаға жыртысып талқылайтын даулы дүниелер жасап шығаруы керек.
Тиіннің ізінше Мелдібековтың "Ер-тоқымның пайда болуы" деп аталатын мүсіні қызу талқы туғызды. Ағаштан жасалған жылқының үстіне қоладан құйылған ер-тоқым салынған. Ал ер-тоқымға жамбас пен бөксенің ізі түсіп қалған. Маған өзін заманауи суретші деп таныстырған адамды аспанға көтеріп мадақтауға қарағанда, осындай талқы туғызатын әдіс көбірек ұнайды.
Азаттық: Біздің замандасымыз, суретші Арыстанбек Шалбаев "саясатсыз жалаңаш әйелдің суреті де болмайды" дейді. Саясат пен өнердің дәл осындай тығыз байланыста болғаны дұрыс па?
Валерия Ибраева: Өнер өмірде болып жатқан оқиғаларға реакция білдіргенде ғана қызық. Өнер тарихына бойласақ, натюрморт немесе пейзаждың өзінде белгілі бір идея болған. Мысалы, 19 ғасырдың соңына қарай Ресей империясында ұлттық идея бекітілген кезде, "Могучая кучка" деп аталатын орыс композиторларының тобы, Стасов пен басқа суретшілердің дәуірінде орыс ұлтының рухын қарағай, күзік бидай мен табиғат арқылы көрсеткен батыл пейзаждардың авторы Иван Шишкин шықты. Бұл оның саяси мәлімдемесі болатын.
Саясаттың өнерге қалай әсер ететінін 18 ғасырдағы фламандиялық және голландиялық натюрморттардан көруге болады. Фламандтар – байлықты жақсы көретін католиктер. Сондықтан фламанд суретшілерінің картиналарындағы натюрморттарда үстелдің үстіне төгілген жеміс пен өлтірілген аң көп кездеседі. Ал рухани протестанттық голландиялық натюрморттарда мәселен, тек бір шыны мен лимон ғана бейнеленуі мүмкін.
Өнерде қашанда саяси идея болған. Бірақ бұл идеяға ерекше мән беру 1968 жылы АҚШ пен Еуропада жастар қозғалысы, сексуалды революция өтіп, саяси талаптар көтерілген кезде басталды. Бұл шаралардың бәріне суретшілер де қатысып, өнердегі саясаттың үлесін тым арттырып жіберді.
Бізге бұл қозғалыс кешірек келді. Бірақ қазақстандық суретшілер бұл белсенділікті 1960 жылдары жүзеге асыруға тырысты. Ол кезде суретшілер Мәскеу мен Ленинградтың көркемсурет саласындағы оқу орындарында білім алып, туған еліне пропаганданың дайын қорымен оралатын. Салихитдин Айтбаев, Әбдірашит Сыдыханов сияқты алпысыншы жылдардың суретшілері басқа елге (Ресейге – ред.) оқуға барудан бас тартып, өз жерінде білім алуды дұрыс деп тапты. Олар осы арқылы өз позициясын білдірді.
"ЕРКІН ОЙЛЫ СУРЕТШІНІҢ АЛТЫНМЕН АПТАЛҒАНЫН ЕЛЕСТЕТУ МҮМКІН ЕМЕС"
Азаттық: Совет дәуірінде бәрі мемлекеттік тапсырыспен жасалатын. Мысалы, режиссер Леонид Гайдайдың "тапсырыспен түсірілген" фильмдері әлі күнге дейін сұранысқа ие. Ал қазір мемлекет пен суретшінің әріптестігінен туған, қоғам назарына лайықты туындылар бар ма?
Валерия Ибраева: Біздің мемлекет ақылды бола бастады. Қазір билік тек тексерілген авторларға ғана ақша береді. Мысалы, [Қазақстанның бұрынғы президенті Нұрсұлтан] Назарбаевтың Вашингтонға ұқсайтын, тақта отырған "ерекше" мүсінін алайық. Бұл жерде тапсырыс берушінің қалауын дөп басып орындаған авторды тура тапқан.
Еркін ойлы суретшіні алтынмен аптағанын елестету мүмкін емес. Бүкіл Совет одағынан бір ғана Гайдай шықты.
Мемлекеттік тапсырыспен еркін ой-пікір білдіргенін көрген емеспін. Әдетте ондайда цензура да, өзіндік цензура да ілесе жүреді.
Бірақ бізде ондай тұлғаны кездестірген емеспін. Мемлекеттік тапсырыспен еркін ой-пікір білдіргенін көрген емеспін. Әдетте ондайда цензура да, өзіндік цензура да ілесе жүреді.
Мемлекет қаржысына жұмыс істеген ARTBAT FEST бұл бағытта бірнәрсе жасауға тырысты. Бірақ онда көбіне мазмұнға емес, формаға мән берілді. Кезінде форманың өзі ашу шақыратын. Қазір жаңа формаларға бәрінің еті үйренді.
Азаттық: Демек қандай да бір жаңа дүниеге қоғамды үйретуге, талғам қалыптастыруға болады ғой?
Валерия Ибраева: Негізі өнердің бір міндеті – тәрбиелеу. Біз заманауи өнер деп атайтын жанр идеяға құрылған өнерден тұрады. Совет одағында жай ғана боялған кенеп пен қарапайым пейзажда "идея жоқ" деп айтатын.
1990 жылдардың басында жылқы, тау мен қазақ даласы бейнеленген картиналарды сыйға тарту сәнге айналды. Әр үйде алтын түстес жақтаушаға салынған туған жердің бір бөлшегі болуы керек еді. Зерттеушілердің назарын осындай арзанқол дүниелер де аударуы мүмкін. Ал тұтынушыға жай ғана музейге барған дұрыс.
Азаттық: Шетелдіктер қазақстандық көркемсурет галереяларынан дәл осындай арзанқол дүниелерді көбірек сатып алатын сияқты.
Валерия Ибраева: Біз сияқты, шетелдіктер де әртүрлі. Біреу шынайы өнер туындысын іздейді. Мұндай көп адамды білемін. Ал екінші біреуге жылқы мен тау бейнеленген картина да жетеді. Бұл бояумен салынған ашық хат түріндегі картина деуге болады.
Азаттық: Пандемия кезінде жоспарланған біраз сапарыңыздың кейінге қалғанын білемін. Карантиннен кейін қоғамды көрме саласында қандай жаңалықтар күтеді?
Валерия Ибраева: Мамырда Еуропаның мәдени астанасы – Хорватияның Риека қаласына баруымыз керек еді. Қарашада Прагаға сапар жоспарланған. Artmeken Gallery-де адам құқықтары жөнінде көрме дайындадық. Қазір каталогын жасап жатырмыз. Бәрі кәсібін жалғастырып, идея жинақтап, суретшілермен жұмыс істеп жатыр. Карантиннен кейін қайта өрлеу дәуірі болар деп күтеміз. Болашақтан үмітім зор.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
ПІКІРЛЕР