Наурыздың басында ресейлік Znak.com интернет басылымының журналисі Никита Телиженко туыстары, достары мен сүйікті жұмысын тастап, Қазақстанға көшті. Ол Ресейдің Украинаға шабуылынан кейін соғыс бастаған басқыншы елде қалғысы келмегенін әрі жеке басының қауіпсіздігіне алаңдағанын айтады. Никита жақында Ресейде қуғын-сүргін басталады, арнаулы қызмет ең алдымен журналистердің ізіне түседі деп топшылайды.
Никита Қазақстанға көшкеннен кейін бірнеше күннен соң Znak.com редакциясы жабылған. Бұған Ресей билігінің ақпарат құралдарының қызметін қиындатып, тәуелсіз журналистиканы тұншықтырған шектеулері себеп болды.
Азаттыққа берген сұхбатында Никита Ресейден неге көшкенін, Алматыда немен айналысатынын, өзінің және елінің болашағын қалай елестететінін айтып берді.
Азаттық: Znak.com сайтында қанша уақыт істедіңіз?
Никита Телиженко: Znak.com сайтына 2014 жылы келдім. Басында өзім туып-өскен Курган қаласында тілші болып істедім. Қаладағы әртүрлі оқиғалар, митингілер, еңбек және тұрғын үй құқығын бұзу фактілері туралы жазып жүрдім. Кейін репортажға көштім. Бірнеше жылдан соң Екатеринбургке қоныс аударып, Znak сайтының арнаулы тілшісі болдым. Алғашқы іссапарымда Минскіге бардым. Ол кезде Беларусьте үкіметке қарсы жаппай наразылық өтіп жатқан. Минскіде полицияның қолына түсіп, митингіге қатысқан азаматтарды қалай қорлағанын көзіммен көрдім. Осы жайлы жазған материалым үлкен резонанс туғызды. Ресей елшілігінің көмегімен әзер дегенде елге қайттым. Мені этаппен Жодино қаласындағы "Вагнер тобы" (Ресей билігіне жақын жекеменшік әскери компания – ред.) мүшелері отырған түрмеге жіберген, жалғыз өзім сол жақтан сытылып шыға алмас едім.
Азаттық: 2022 жылға, қазіргі Ресейге оралайық. Елден қашан және не үшін кетемін деп шештіңіз?
Никита Телиженко: Ресейден кетемін деген ой соғыс басталған күні – 24 ақпанда келді. Соғыс болатынын біліп жүрдім, бірақ ең соңғы сәтке дейін жақсылыққа сенуге тырыстым. Сонда да шекараға жеткізілген қаншама техниканы кері қайтармайтыны түсінікті еді.
24 ақпан таңертең журналистер чатына кіріп, соғыс болмайды деп сеніп жүрген әріптестерімнің "Мәссаған, басталды!" деген хабарламаларын көрдім.
Азаттық: Журналистер чатында "Путин бандеровшылардың жазасын береді" деп қуанып, соғысты қолдаған адамдар болды ма?
Никита Телиженко: Жоқ, ондайлар болған жоқ. Жағдайды ешкім түсінбеді. Украинаны бомбалап жатқаны туралы видеолар тараған алғашқы үш күнде есімізді жия алмай, есеңгіреп отырдық. Украинадағы соғыс – біздің мемлекетіміз бен әскеріміздің кінәсі дегенге сене алмадық. Күнделікті хабарлардан тәбетім қашып, ұйқым бұзылды. Кейін тыйымдар басталды: мемлекет Украинаға шабуылды соғыс емес, "әскери операция" деп атауды талап етті. Осы кезде Украинадағы соғыстың кесірі бізге, журналистерге де тиетінін түсіндім. Саясаткерлердің "Жалған ақпарат таратқан журналистер 15 жылға дейін түрмеге жабылады" деген сөзінен алда әскери цензура болатынын аңғара бастадық.
"Эхо Москвы" радиосы мен "Дождь" телеарнасының жабылуы соңғы соққы болды. "Дождь" телеарнасын "экстремистік материалдар таратып жатыр" деген сылтаумен жапты. Ресейде тәуелсіз медиа жойылып жатқанын қабылдау қиын болды.
2 наурызда редакция жиынында басшылар "Әріптестер, басқа жаққа көшуді ойлап жүргендер болса, бірден кетіңдер. Өйткені көп ұзамай шекара жабылады, әуе қатынасы тоқтайды. Әскери жағдай енгізіліп, мобилизация басталуы мүмкін" деді. Азаматтық позициясын білдірген немесе соғыс тақырыбында жазған журналистер тұтқындалуы мүмкін екенін ескертті. Осының бәрі басталмай тұрып елден кетуді ұйғардым.
Азаттық: Қайда баратыныңызды білдіңіз бе?
Никита Телиженко: Әрине, әртүрлі ой келді. Бірақ жағдайға қолымдағы құжатпен және қалтамдағы ақшамен қайда бара аламын деген позиция тұрғысынан қарауға тура келді. Еуропаға визам болды, бірақ Ресей мен Еуропа елдері арасында әуе қатынасы тоқтады. Қазақстан мен Армения ғана қалды. Қазақстанды таңдадым, өйткені Алматыда туыстарым тұрады. Бір қызығы, екі ай бұрын Қаңтар оқиғасы кезінде Алматыдағы туыстарыма Ресейге көшуді ұсынған едім. Енді бәрі керісінше болды.
Азаттық: Әріптестеріңіз қандай шешімге келді?
Никита Телиженко: Әрине, басшылықтың сөзіне бәрі салмақты қарады. Бірақ көбі күте тұрамыз, елдегі жағдайды бақылап көреміз деп шешті. Қалғаны біраз уайымдады, бірақ "олай бола қоймас" деп үміттенді. Сол үмітпен Ресейде қалды.
Азаттық: Орыстардың "мүмкін…" деп басталатын сенімі ме?
Никита Телиженко: Иә. Ресейде көбі әлі күнге дейін "мүмкін бәрі басқаша болар, бұл жағдайдан өтіп кетерміз" деп сенетін сияқты. Бірақ кейін елден шыға аласың ба? Бұл қаржы жағдайына да, құжатқа да тәуелді емес.
Азаттық: "Сен қылжақтап тұрғанда, билет қымбаттап жатыр" деген сөз шындыққа айналды.
Никита Телиженко: Дәл солай. Басшылықтың сөзінен кейін Астанаға билет қарадым, 13 мың рубль болған еді. Жиналыстан кейін қарасам, дәл осы бағыттағы билет бағасы 50 мың рубльға дейін көтеріліпті.
Коронавирус кезіндегі оқшаулық әлі де бар. Қазақстан шекарасында "Неге келдіңіз?" деп сұрамайды. Ресей шекарасында (құрлықтағы) федералды қауіпсіздік қызметі шекарашылары "Елден шығуға негіз болатын себептер бар ма?" деп сұрайды.
Азаттық: Ал егер жай ғана Қазақстанды көргіңіз келсе ше?
Никита Телиженко: Олай деп өте алмайсың. Емделуге не Қазақстанда тұратын ең жақын туысыңды – әкең я анаңды көруге ғана бара аласың. Ал олар саған шақырту жіберуі керек. Қаңтарда Қазақстанға құрлық жолымен келмек болғанымда шекарада осындай келеңсіздікке кезіккем. Сондықтан бұл жолы бірден ұшаққа билет алдым.
Азаттық: Ресейде журналистерді тұтқындауы мүмкін деп ойлайсыз ба?
Никита Телиженко: Ресей әскері жеңілгенде, билік ел ішінен кінәлілерді іздей бастайды. Қуғын-сүргін тізіміне кімдер ілігеді? Соғысқа қарсы ой-пікірін жасырмайтын құқық қорғаушылар, азаматтық белсенділер мен тәуелсіз журналистер. Оның үстіне, өгей ағам Киевтің іргесінде тұрады. Жақындарымның бәрі Черкасск облысы Звенигородка қаласында туған. Осыны проблема қылуы мүмкін. Себебі бәленбай ғасыр бұрын өмір сүрген арғы ата-бабам емес, туған әкем Украинадан болғандықтан.
Сондықтан не үйде қалып, федералды қауіпсіздік қызметкері мені қашан әкетер екен деп күтесің, не есің барда елден кетесің, екінің бірі.
Азаттық: Әсірелеп тұрған жоқсыз ба?
Никита Телиженко: Мүмкін, әсірелеу шығар, бірақ "Әскери операция бастаймыз" деген бір сөйлеммен бейбіт өмірдің шырқын бұзған елде бәрі мүмкін сияқты көрінеді. Ресейде билікке есі дұрыс адам келеді дегеннен гөрі, ядролық соғыс басталады дегенге сену әлдеқайда оңай.
Азаттық: Znak.com сайты сіз Қазақстанға кеткеннен кейін жабылып қалды ма?
Никита Телиженко: Znak.com сайты жабылғанын Алматыға келгенде білдім. Сайтымыз шектеулерге байланысты жұмысын тоқтатты. Енді басқа елде жалғыз қалдым. Алматыда туыстарым бар, олар барынша қолдау көрсетіп жатыр. Бірақ Қазақстанға кетерде тастап кеткен әлемім енді жоқ.
Азаттық: Қазақстанда немен айналысасыз?
Никита Телиженко: Еуропадағы әріптестерім жұмысқа шақырған. Қазір виза рәсімдеп жатырмын. Визаға ақша керек, сондықтан уақытша немесе тұрақты істейтін жұмыс іздеуге кірістім. Алда не болатынын білмейміз ғой. Күндіз-түні Ресейдің жаңалықтарын оқып, сары уайымға салынғанша, жұмыс істеген әлдеқайда жақсы.
ПІКІРЛЕР