Азаттық: Орталық Азиядағы этносаралық қарым-қатынастың әлемнің басқа бөлігіндегіден айырмашылығы қандай? Бұл аймақта титулды ұлт өкілдерінің ұлтшылдыққа бейім тұруының, өзге ұлттардан өзін жоғары қоюының себебі неде?
Сергей Абашин: Совет одағы кезінде ұлттардың иерархиясы жасалды, бірі беделдірек, енді бірі төменірек деңгейде еді. Олардың билікке, ресурстарға қол жеткізу мүмкіндігі де әркелкі болды. Осындай жағдайда белгілі бір қайшылықтар мен конфликтілердің болуы заңды да еді. Бірақ бұл топтар өзара жанжалға барып қана қоймай, әрекеттесіп те отырды, ресурстарымен алмасты, қарым-қатынасқа түсті.
Ал қазіргі Орталық Азияның ерекшелігі – советтің ортақ тарихы. Бұл совет тарихының екі маңызды айырмашылығы болды. Совет одағы этносты институттады, яғни ұлт нақты қоғамдық іс-әрекеттің маңызды институтына айналды. 20 ғасырда Совет одағында институтталған этностардың негізінде мемлекеттер құрылды, олар өздерін ұлттық мемлекет ретінде қарастырды әрі олар жай ұлттық мемлекет емес, этностық негіздегі мемлекеттер болды. Мәселен, Франция сияқты елдердің көбінде "сен ең алдымен французсың, ал этносың туралы айтпасаң да болады, ол – әр адамның өз шаруасы" деп келді, яғни ұлттарды институттауға тырысқан жоқ. Ал Совет одағында бұл әркімнің өз шаруасы болған жоқ, мұның барлығы автономды республикалар құру арқылы көрініс тапты, оның үстіне жекелеген этностық топтарды зерттейтін институттар құрылды, ал ұлттық мемлекеттердің өздері де белгілі бір этностық топтардың мемлекеттері ретінде қарастырылды. Совет одағы тараған соң тәуелсіз мемлекеттер осы үрдісті сол қалпы сақтап қалды. Мұны жақсы да, жаман да деп отырған жоқпын, жалпы қалыптасқан объективті жағдай солай.
Екінші маңызды мәселе – "халықтар достығы" риторикасы. Оның қызық тұсы – қоғамның бөлек топтарға, этностарға бөлшектенгенін мойындайды, сөйте тұра солардың арасындағы достықты бейнелейтін институттар жұмыс істейді, олар осы түрлі этностық топтардың мүдделерін бір арнаға тоғыстырып отырады. Институтталған мекемелер олардың арасында қарым-қатынасты үйлестіреді. Фольклор сияқты нәрселерден бастап, ұлттық қауымдастықтарды ұйыстырып, билікпен қарым-қатынас жасасуға дейінгі мәселелерді солар ұйымдастырады.
Азаттық: Қазақстанның Жамбыл облысы Қордай ауданында жақында болған қазақтар мен дүнгендер арасындағы жанжалдың аймақтағы осы сияқты оқиғалардан қандай айырмашылығы бар?
Сергей Абашин: Кең ауқымда қарасақ, бұған ұқсас конфликтілердің көп болғанын байқаймыз. Қазақстанның өзінде де түріктермен, күрдтермен және басқалармен жергілікті деңгейдегі кикілжіңдер көп болды. Олардың да белгілі бір тұрмыстық түсініспеушіліктен бастап, түрлі ауқымдағы қақтығыстарға, кейде қантөгіске ұласқаны белгілі. Басқа елдерде бұдан да ауқымды, қайғылы оқиғалар болды. Мысалы, Қырғызстанның оңтүстігіндегі оқиға (2010 жылы Ошта қырғыздар мен өзбектер арасында жанжал шығып, 400-ден астам адам өлген – ред.), 1989 жылғы Өзбекстанның Ферғана аймағындағы месхет түріктермен болған қақтығыс. Онда да кісі өлімі болған тұрмыстық жанжал кең аймаққа жайылып, қайғылы оқиғаларға ұласқан. Яғни, бұл – бір-біріне өте ұқсас, бірақ түсіндіру өте қиын конфликтілер тізбегі.
Бұл конфликтілердің басты парадоксы – олар қарапайым тұрмыстық оқиға, қылмыстан басталады. Мұндай қылмыс түрлі ұлт өкілдерінің арасында да, бір ұлттың өз ішінде де болуы мүмкін. Бірақ бұлардың барлығы үнемі ұлтаралық қақтығыстарға әкеле бермейді. Дегенмен кей кездері тұрмыстық кикілжің адамдардың ұлттық негізде ұжымдасуына алып келеді, яғни "этностық конфликт" деп анықталатын құбылысқа ұласып кетеді. Яғни, оған әу бастағы кикілжіңге қатысы болмаған адамдар араласады, жұрт мүлде басқа өңірлерден ағылып келеді. Адамдар нақты кінәсі үшін емес, белгілі бір ұлттың өкілі болғаны үшін ғана басқалардың үйін өртеп, оларды ұрып-соғып, өлтіре бастайды. Мұндай оқиғаларды интерпретациялау қиын, себебі онда көбіне жұрт стихиялы түрде жиналады. Стихиялы деп отырғаным, олар ұйымдаспайды деген сөз емес, олар қазір интернет арқылы ұйымдасады, бұрын белгілі бір жастар ұйымдары арқылы жиналатын еді. Бастысы – олардың талабы мен нәтиже арасында байланыс аз. Яғни, тұрмыстық кикілжің кесірінен пайда болған агрессия кенеттен иррационал әрекеттерге алып келеді. Соңғы отыз жыл көлемінде Орталық Азияда болған конфликтілердің көбінің негізгі ерекшелігі – осы.
Азаттық репортажы: Түнгі ойран. Қордайдағы жанжалдың жай-жапсары
Мұнда кикілжіңге алып келген нақты себеп емес, оған әсер еткен жалпы ахуалға назар аудару керек. Ол – көбіне экономикалық және әлеуметтік ахуал. Қақтығыстардың көбіне экономикалық, әлеуметтік мәселелері қордаланған ауылдарда болатыны содан. Бұған саяси ахуалды, көбіне жемқорлық мәселесін, өз мүддесі үшін ғана жұмыс істейтін кландар мен басқа да топтар жайын қосыңыз. Ел көлемінде немесе белгілі бір аймақ деңгейінде топтардың түрлі ресурстарға, соның ішінде экономикалық және билік ресурстарына қолжетімділігі әркелкі болып келеді. Осындай жағдайда ұлттар арасында теңсіздік орнайды. Міне, осы ахуал конфликтіге алып келеді.
Бір жағынан мұндай ахуал конфликтіге апарып соғуы міндетті емес. Конфликтілер аяқ астынан, белгілі бір жағдайлардың тоғысуынан оқтын-оқтын болып тұрады. Қазақстандағы жағдайды да солай түсінемін. Онда экономикалық дағдарыс, онымен байланысты қиындықтар, биліктің ауысуы сияқты ортақ мәселелермен қоса, өңірлік мәселелер бар. Болжамым бойынша, аймақтағы әлеуметтік және этностық топтардың түрлі ресурстарға қолжетімділік деңгейі әркелкі. Осындай шиеленіс нүктелерінің кесірінен топтар арасындағы теңсіздік әлгіндей жылдам, кездейсоқ, эмоцияға толы реакцияға алып келеді, оның соңы ешкім күтпеген қайғылы оқиғаға ұласады.
Азаттық: Орталық Азия елдері этносаралық конфликтілердің алдын алуда қандай саясат жүргізіп отыр?
Сергей Абашин: Орталық Азия елдерінің көбі екі логика негізінде әрекет етеді. Екеуі де бұл конфликтілерді этносаралық кикілжің деп қарастырады және оларды этносаралық қарым-қатынас ережелері шеңберінде шешуге тырысады. Ол үшін халықтар конгресі, фольклорлық институттар, ұлттық-мәдени орталықтар сияқты "халықтар достығы" институттарын құрады. Бұл – "этностық" деп түсінілетін қарым-қатынасты реттеудің бір әдісі. Екінші әдіс – этностық азшылықтың көпшілік ұлттың тілі мен мәдениетін үйренуіне жағдай жасайды, сөйтіп мектептерден, қоғамдық ортадан азшылықтың тілі ығыстырыла бастайды. Жұрт елдің бәрі көпшіліктің тілінде сөйлесе, этносаралық мәселе толық шешіледі деп ойлайды.
Меніңше, бұл стратегиялардың екеуінің де кемшілігі бар, олар тиімді жұмыс істемеуі мүмкін. Ең бастысы – мықты экономика әрі экономикалық және саяси ресурстарға әр топтың, жекелеген адамдардың қолжетімділігі шамамен бір деңгейде болуы керек. Бұған қоса, мемлекет мықты болуы тиіс. Көбіне конфликт жағдайында полиция, сот және шенеуніктер не істерін білмей абдырап қалады немесе өзі дұрыс деп тапқан жақты қорғап шығады. Ал бұл – этносаралық қарым-қатынас мәселесі емес, мемлекеттік институттардың мәселесі. Яғни, полиция мен сот, арнайы органдар белгілі бір процедуралардың, бюрократиялық техникалардың негізінде жұмыс істеуі керек, мұның ешқандай этносқа қатысы болмауы тиіс. Қылмыс жасаған адам соған сай жазалануы қажет. Яғни, мемлекеттік институттарды нығайту, экономиканы оңалту арқылы ғана ұлтаралық реңк алып кетуі ықтимал шиеленістерді шешуге болады. Мәселен, Қазақстандағыдай жағдайды алсақ, бірнеше адам араздасып қалғанда полиция мен шенеуніктер ұлтына қарамай бірден жедел қимылдағанда үлкен қайғылы оқиға болмас еді.
Фотогалерея. Жанжалдан кейінгі Масанчи ауылы
Жанжалдан кейінгі Масанчи ауылындағы жағдай
ҚОРДАЙДА НЕ БОЛДЫ?
Ақпанның 7-і кешке Жамбыл облысы Қордай ауданында қазақтар мен дүнгендер жанжалдасып, ресми дерек бойынша, 10 адам қаза тапты. 40-тан астам адам жараланған.
Қордайдағы жанжал кезінде Қырғызстанмен шекараға жақын орналасқан, негізінен этникалық дүнгендер тұратын Масанчи, Сортөбе, Ауқатты ауылдарында, ресми мәлімет бойынша, 15 ғимарат пен 30-дан астам үй бүлініп, 23 көлік өртенді. Жанжалдан соң мыңдаған адам Қырғызстанға қашқан. Кейін үкімет Қырғызстанға кеткендер үйіне оралғанын хабарлады.
Қақтығыстың нақты себебі де ашық айтылмады. Ал жергілікті тұрғындардың сөзінше, бірнеше адам жолға таласып, көрші ауылдарда тұратын қазақтар мен дүнгендер жаға жыртысып қалған. Бұл төбелестен соң қазақтар жиналып, дүнгендер тұратын ауылдарға барған.
Халықаралық басылымдар этникалық қақтығыс деп сипаттаған жанжалдан кейін үкіметтік комиссия құрылып, Қордай ауданында төтенше жағдай жарияланды.
Қазақстан үкіметі жанжалға байланысты 25 қылмыстық іс қозғалғанын мәлімдеді. Бірақ қанша адам ұсталғанын ашып айтпай отыр. Тек жанжал кезінде 19 полицейдің зардап шеккенін хабарлады.
Жанжалдан соң Жамбыл облысы әкімі Асқар Мырзахметов қызметінен кетіп, орнына премьер-министрдің орынбасары болып істеген Бердібек Сапарбаев тағайындалды. Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың бұйрығынан соң облыс әкімінің әлеуметтік мәселелер жөніндегі орынбасары Сұлушаш Құрманбекова, Қордай ауданы әкімі Болатбек Байтөле, Жамбыл облысы полиция департаментінің бастығы Арман Оразалиев және Қордай ауданы полиция бөлімінің бастығы Азамат Айқымбеков қызметінен босады.
Тоқаевтың өзі алғашында Қордайдағы оқиғаларды "бұзақылық сипаттағы жаппай төбелес" деп атап, кейін "ұлтаралық жанжал тудырғандар" деп "арандатушыларды" айыптады.
ПІКІРЛЕР