Жақында Дмитрий Калмыков экологтар тобымен бірге Қазақстанның оңтүстігіне барып, жергілікті тұрғындар арасында әлеуметтік зерттеу жүргізіп, халықтан шекарадан ондаған километр жердегі Өзбекстан территориясына атом электр станциясын салу жоспары туралы не білетінін және бұл бастамаға қалай қарайтынын сұраған. Одан бөлек, экологтар атом электр станциясы туралы интернет-сауалнама жүргізе бастаған. Мамандар зерттеудің жалпы қорытындысын Қазақстан үкіметі мен президент әкімшілігіне жібермек. Азаттық "Қарағанды экомұражайы" қоғамдық бірлестігі басшысы Дмитрий Калмыковпен бірге "Қазақстанға атом электр станциясы керек пе?", "Бұл идеяны кім және не үшін ұсынып отыр?", "Лайықты технологиясы жоқ елдерде атом электр станциясын салу қаншалық қауіпті?" деген сұрақтарға жауап іздеп көрді.
МӘСЕЛЕНІҢ САЯСИ АСПЕКТІ ЖӘНЕ ӨЗГЕГЕ ТӘУЕЛДІ БОЛУ
Азаттық: 2019 жылы сәуірде Чернобыль апаты болған атаулы дата қарсаңында Қазақстан президенті халықтың пікірін ескермей, атом электр станциясын (АЭС) салу туралы шешім қабылданбайтынын айтты. Екі жарым жылдан кейін президент Ресейдегі форумда сөйлеген сөзінде "Бізге атом электр станциясы керек" деп мәлімдеді. Қасым-Жомарт Тоқаев бұл жолы қазақстандықтардың пікірі туралы ештеңе айтпады. Бұл АЭС салу идеясының жылдам жүзеге аса бастағанын білдірмей ме? Мұндай асығыстық кімге және не үшін қажет болды деп ойлайсыз?
Дмитрий Калмыков: Мемлекет логикаға көбірек сүйеніп, жүйелі әрекет етсе дұрыс болар еді. Өйткені кейінгі 20-25 жылда әр екі-үш жыл сайын "Бізге АЭС керек" деген идея қылаң беретін болды. Осы уақытқа дейін не болмады: әртүрлі меморандумдарға қол қойылды, талқылау алаңдары ашылды, жоба дайындалып жатқаны жөнінде ақпарат тарады, тіпті Ресей мен Қазақстан АЭС салу, жобалау және оны іске қосу үшін бірлескен кәсіпорын да құрды. АЭС салынатын орын бірнеше рет ауысты: әуелі Павлодар облысы мен Шығыс Қазақстандағы Курчатов қаласы аталды, кейінгі таңдау Балқаш пен Ақтаудағы Каспий теңізіне түсті. Бұл жоспарлы стратегияның жоқтығын көрсетеді. Әлдекім үнемі "Қане, АЭС салайық" деген ұсыныс айтып отырғандай көрінеді. Бұл технологияны АЭС салатын тарап ұсынып отырғаны айтпаса да түсінікті. Атом электр станциясын түбінде кім салатынын білмеймін, өйткені үлкен бастықтардың ойын оқи алмаймын.
Өкінішке қарай, көп нәрсе халықтың жақсырақ әрі қауіпсіз өмір сүруі үшін емес, біреудің қолынан атом электр станциясын салу келетіндігі үшін ғана жасалады. Мысалы, неге жыл сайын тротуардың тасын ауыстырады? Өйткені мұндай жөндеу жұмыстары қажет болмаса да, шешім қабылдайтын басшылар ақшаны осылай игеруге болатынын түсінеді.
Азаттық: 2019 жылы президент сайлауынан кейін Тоқаев "Қажет болса, АЭС салу мәселесі референдумға шығарылады" деді. Бұл мәселе жалпыхалықтық дауыс беруге шығарылуы керек деп ойлайсыз ба? Дауыс дұрыс есептеледі дегенге сенуге бола ма?
Дмитрий Калмыков: Халықтың пікірі міндетті түрде ескерілуі керек! Қателеспесем, осы жолы Тоқаев "АЭС керек, бірақ бұл мәселені жақсылап саралаған жөн" деді. "Саралау" дегенге қазақстандықтардың пікірін ескеру де кіретін шығар деп үміттенемін. Мен – адамдарға таңдау берілгенін, демократия болғанын қолдайтын адаммын. Референдум идеясын қолдаймын. АЭС-та апат болуы мүмкін екенін және оның ықтимал салдарын ескерсек, шешімді бір адам ғана емес, бүкіл ел болып қабылдаған дұрыс деп ойлаймын.
Дауыс беру нәтижесінің әділ болуы өзімізге байланысты. Қоғам белсенді болып, өзіне құрметпен қарап, халықты алдамауды талап етсе, дауыс беру нәтижесі де әділ болады. Ал адамдар сайлау не референдумды елемесе, дауыс беріп, бақылаушы болуға асықпаса, дауыс беру қорытындысының бұрмаланғанына таңғалудың қажеті жоқ.
Азаттық: "АЭС-ті Ресей салуы мүмкін, бұл нысан қызметін қамтамасыз ету, ықтимал қарыз міндеттемелері және саяси аспект тұрғысынан алғанда, Мәскеуге тәуелділікті арттырады” деген пікір бар.
Дмитрий Калмыков: АЭС-ті Ресей сала ма, әлде басқа мемлекет сала ма, әзірге белгісіз. Бірақ бұл жобаның елді технология ұсынған тарапқа ондаған жыл бойы тәуелді етіп қоятыны рас.
Қазақстан ядролық саласының болуымен тартымды көрінеді. Яғни, елде ядролық физика саласының мамандары бар. Елде зерттеуге арналған үш ядролық реактор жұмыс істейді. Бұл реакторлар энергия өндірмейді, тек ғылыми тәжірибелерге ғана пайдаланылады. Ақтауда энергетикалық ядролық реактор болған, бірақ ол көп жыл бұрын жабылып қалған. Дегенмен зерттеуге арналған реакторда жұмыс істейтін жүз ғалымның болуы бір бөлек, ал тәулік бойы, үш ауысымда, отбасымен бірге вахталық ауылдарда тұрып жұмыс істейтін мыңдаған қызметкері бар атом станциясының жұмысын жүргізудің жөні мүлде басқа. Атом станциясы технологиясының жүз пайыз шетелден келетінін ескерсек, бұл Қазақстанды ядролық реакторды салған елге немесе ұйымға тәуелді етіп қояры сөзсіз.
Осы тұста "Атом станциясынан шыққан қалдықты қайда жібереміз?" деген сұрақ туындайды. Қазақстанда қалдық көметін бос орын жоқ. Бізде Семей полигонынан шыққан радиоактивті заттар сақталатын орын бар, бірақ ол жер реактордың отынын көмуге жарамайды. Қазақстан атом станциясының қалдықтарын бір жаққа шығаруы керек. Бұған көп қаржы кетеді, мәселесі де шаш-етектен. Өйткені қалдықтардың экспорты мен импортына рұқсат беріп, тыйым салып, реттеп отыратын халықаралық келісімдер бар. Ресей мен реактор салып жатқан басқа мемлекеттерде өндірістің толық циклы жолға қойылған, олар пайдаланылған отынды қайда көмеміз деп бас қатырмайды.
АЭС ШЫНЫМЕН КЕРЕК ПЕ?
Азаттық: Қазақстанға шынымен қосымша энергия қуаты керек пе? Бұл мәселені шешуге АЭС көмектесе ала ма?
Дмитрий Калмыков: Ашық дереккөздерде Қазақстанға жаңа электр станциясы керегін растайтын ақпарат жоқ. Қазіргі болжамдардың бәрінде Қазақстанда энергия артығымен өндіріліп жатқаны, алдағы біраз жылда да осылай жалғаса беретіні жазылған. Бірақ Қазақстанның оңтүстігінде энергия тапшылығы байқалады. Әрине, нақты инженерлік есеп керек. Әзірге мұндай деректер жоқ. Ашық дереккөздерден "болашақта үлкен энергия тапшылығы сезілуі мүмкін" деген болжам көрмедім.
Кейінгі жылдары елде балама энергия көздері жақсы дамып келеді. Арнайы заң қабылданып, мемлекет бұл саланың дамуын ынталандырып, субсидия бөліп отыр. Мүмкін балама энергия көздеріне қаржы салу әлдеқайда тиімді болатын шығар? Өйткені 2019 жылы тарихи сәт туды: балама энергия көздерінің, атап айтсақ, күн және жел энергиясының бағасы көмірмен теңесіп, кейін одан да арзан деңгейге түсті.
Мемлекет өзіне қандай энергия керегін шешуі үшін нақты экономикалық және экологиялық негіздеме болуы керек. Көмір жағу қоршаған ортаны ластайды, одан шаң-тозаң мен миллиондаған тонна қалдық бөлінеді. Газ көмірге қарағанда жақсы, бірақ ол да зиянды қалдықтар бөліп, климаттың өзгеруіне ықпал етеді. Оның үстіне, газ сарқылатын ресурсқа жатады, демек ерте ме, кеш пе, таусылады. Атом энергетикасы – бір жағынан таза, екінші жағынан өте лас бағыттардың бірі. Қазір бұл сала жақсы жұмыс істеп жатыр, бірақ апат бола қалса, ядролық реактор айналасындағының бәрін жойып жібереді. Газ сияқты, ядролық отын да бір күні сарқылады.
Қоғамға атом электр станциясын салуды "қолдайтын" және оған "қарсы" дәйектер ұсынылуы керек. Еуропада бұл әдіс бірнеше елдің ядролық энергетикадан бас тартуына әкелді. Өйткені АЭС-тің артықшылықтарына қарағанда, кемшіліктері мен қаупі көп болып шықты.
Азаттық: АЭС салу мәселесі толық зерттелді ме?
Дмитрий Калмыков: "Жоқ" деп сенімді түрде айта аламын. Қоғам да бұл туралы ештеңе білмейді. Таңдау жасауға салыстыратын дәйектер де, "атом электр станциясы неге керек, оны қай өңірге салған жөн?" деген сұрақтарға жауап беретін ашық сараптамалар да жоқ. Биліктің Каспий теңізінен Ертіске дейінгі екі мың километр аумақтан болашақ нысанның орнын таңдай алмай, әрі-бері ойланып жүргені күмән туғызады әрі жобаның нақты негіздемесі жоғын көрсетеді. Соған қарағанда, атом энергетикасы саласының лоббистері бір шешімге келе алмай, бас қатырып жатқан сияқты. Өйткені Қазақстанға АЭС салу идеясы объективті, әбден таразыдан өтіп, дәлелденген жобаға ұқсамайды. Ешкім ештеңе түсіндірмейді, сондықтан қоғам да негативті реакция білдіріп отыр.
ҚАНДАЙ ҚАУІП БАР?
Азаттық: Фукусимадағы атом электр станциясында жер сілкінісінен басталған цунамидің әсерінен апат болғанын білеміз. Қазақстан территориясының көп бөлігі сейсмикалық аймақта орналасқан. Мұндай жерге АЭС салу қаншалық қауіпті? Оның қандай салдары болуы мүмкін?
Дмитрий Калмыков: Атом электр станцияларындағы апаттың бәріне табиғи күштер не физикалық процестер емес, адамдардың АЭС-ті дұрыс пайдаланып, басқаруға дайын болмауы себеп болған. Жер сілкінісіне төтеп беретін станция салу қиын емес. Жапонияда жылына ондаған жер сілкінісі болады. Ол жақта жер сілкінісінің салдарынан болған бір де бір апат тіркелмеген. Фукусимадағы станция жер сілкінісінен кейін құламаған. Артынша мұхиттан толқын көтерілген. Ол да станцияны қирата алмаған. Бірақ нашар құрастырылған дизельді апатты генератор ғимаратын су басып қалған.
Атом станциясын жер сілкінісінен құламайтын берік етіп салуға болады. Бірақ адамның өз күшіне деген сеніміне қарсы тұра алатын "инженерлік шешімдер" жоқ. Сондықтан сейсмикалық фактор үлкен қауіп төндірмейді. Мәселе атом энергетикасында емес: әлемде жыл сайын ядролық нысанға қатысы жоқ химиялық, техногенді апаттар болады, қоймалар, зауыттар мен порттар жарылады. Біздегі мәселе адам факторымен байланысты. Профессор Преображенский айтқандай, "Апат – өз басымызда".
Азаттық: Қазақстандағы жемқорлық деңгейінің жоғары екенін ескерсек, жобаға бөлінген қаржы дұрыс әрі толық игеріліп, АЭС барлық талапқа сай салынады деп сенуге бола ма?
Дмитрий Калмыков: Бұл – риторикалық сұрақ. Орталық Азия елдерінің атом энергетикасына дайын емесін көрсететін бір дәйек келтірейін. Елде жемқорлық деңгейі жоғары, ал жоғары шенді шенеуніктер парамен жиі ұсталатын болса, қарапайым азамат "Атом станциясы салынады, оны тексеруге техникалық бақылау қызметі барады, ол жерде тағы да жемқорлық болады" деп ойлайды. Техникалық бақылау қызметі "станция жақсы салынған, пайдалануға болады" деген қорытынды береді. Бірақ ол жерде жемқорлық жасалады. Осыны біле тұра қалай өмір сүреміз? Бұл жерде жемқорлық радиациядан да қауіпті. АЭС тақырыбына келгенде, бұл олқылық атом энергиясының күшімен еселеніп, үлкен мәселеге айналады.
КӨРШІ МЕМЛЕКЕТТІҢ ЖОСПАРЫ
Азаттық: Жақында экологтар тобымен бірге елдің оңтүстігіне барып, ауыл мен қала тұрғындарының арасында Өзбекстанның Қазақстан шекарасына жақын маңға атом электр станциясын салу жоспарына қатысты сауалнама жүргізіп қайттыңыз. Неге бұл жобамен айналысамын деп шештіңіз?
Дмитрий Калмыков: 2019 жылы "Өзбекстанда атом электр станциясы салынады" деген ақпарат тарады. Сол кезде министр Мырзағалиев (бұрын экология, геология және табиғи ресурстар министрлігін басқарған, осы айда энергетика министрі болып тағайындалды – ред.) бастаған қазақстандық делегация Өзбекстанға барып, "бұл туралы толық ақпарат беріледі, талқылау болады" деп уәде берді. Біз күттік, бірақ ештеңе болған жоқ, кейін мүлгіген тыныштық басталды. Бірақ шекараның ар жағынан "атом электр станциясы салынады екен, құрылысқа дайындық басталды" деген ақпарат түсіп жатыр.
Қазақстандықтардың мүддесі назардан тыс қалғанын көріп отырмыз. Сондықтан шекараға жақын аймаққа барып, жергілікті халықтың пікірін білгіміз келді. Шымкент қаласы мен Түркістан облысының Жетісай, Мақтаарал, Сарыағаш және Шардара аудандарында болдық. Бұл – Өзбекстанмен шекаралас, атом электр станциясы салынатын аумаққа жақын орналасқан елдімекендер. Сауалнама шамамен 30 нүктеде жүргізілді. Сауалнаманы таратуға жергілікті қоғамдық бірлестіктер, оқу орындары, шаруа қожалықтары мен өзге де ұйымдар көмектесті. Кейін сауалнама парағын жинап алдық.
Атом станциясында апат бола қалса, жүздеген мың гектар жер өмір сүруге, ауыл шаруашылығына жарамсыз болып қалатынын түсіну керек. Адамдар қайда барады? Бұл – ауыл шаруашылығымен айналысатын өңір, атом станциясында бір жағдай бола қалса, радиация деңгейі адам өміріне қауіпті болмаған күннің өзінде жергілікті тұрғындар көкөніс егіп, оны сатып, күнкөріс қамын жасау мүмкіндігінен айырылады. Бұл – өте маңызды тақырып. Сондықтан сауалнама жүргізу керек деп шештік.
Азаттық: Сауалнамада қандай сұрақтар болды? Тұрғындар бұл сұрақтарға қалай жауап берді? Әлеуметтік зерттеу нәтижесінде қандай қорытындыға келдіңіз? Бұл деректерді қайда жібересіз?
Дмитрий Калмыков: Сұрақтар бейтарап болды. Ешкімді атом электр станциясын қолдауға не қарсы шығуға үгіттеген жоқпыз. Жай ғана аймақтағы жағдайды және тұрғындардың пікірін білуге тырыстық. Мысалы, "Сіз тұратын ауданнан 40 километр жерде атом электр станциясы салынғалы жатқанын білесіз бе?", "Бұл туралы қайдан білдіңіз?", "Бұған қалай қарайсыз?" деген сипаттағы 11 сұрақ болды. Адамдар ашық жауап беруге қорықпауы үшін анонимді жауап беруді ұсындық. Жергілікті билік қоғамдық пікірге ықпал етпесін деп, жұмысты әкімдік арқылы жүргізбей, халықтың өзімен барып сөйлестік.
Сауалнамаға жұрт қалай қарар екен деп алаңдап едік. Бірақ халық белсенді жауап берді. Бір қызығы, сауалнамаға қатысқандардың 70 пайызы Өзбекстанның шекараға жақын маңға АЭС салғалы жатқанын бірінші рет естіп тұрғанын айтып, таңғалды. Халықтың басым бөлігі (90 пайызы) атом станциясын салу идеясын қолдамайды, 92 пайызы көрші мемлекет бұл жобаны Қазақстанмен және шекара маңында тұратын халықпен талқылауы керек еді деп есептейді.
Жергілікті халыққа қауіпсіздік шаралары туралы ақпарат беріліп, апат бола қалса, тұрғындарды эвакуациялау немесе басқа жаққа көшіру жоспары талқыланған шығар деп ойлағанмын. Бірақ ешкім халықтың пікірін сұрап, оларға ешқандай ақпарат бермегені анықталды. Респонденттердің 10 пайызы ғана атом энергетикасының дамуын қолдайтынын және станция жұмысына қарсы емесін айтты.
Одан бөлек, интернет-сауалнама жүргізуді бастадық. Сауалнама әлі де жалғасып жатыр, қазақстандықтарды әлеуметтік зерттеуге белсенді қатысуға шақырамыз. Ары қарай зерттеу нәтижесінде жиналған деректер негізінде баяндама дайындап, жағдайды түсіндіріп, бұл хатты барлық құзырлы органдарға: президентке, премьер-министрге, экология министріне жібереміз. Хатта өз ұсыныстарымызды айтып, биліктен халықтың арасында ақпараттандыру жұмыстарын жүргізуді, Өзбекстанға бұл мәселені көрші мемлекетпен, яғни Қазақстанмен талқылау керегін ескертуді сұраймыз. Осы арқылы елдер арасында диалог орнатқымыз келеді.
Азаттық: Өзбекстанда АЭС салу жоспары не болып жатыр? Идеяны жүзеге асыруда алға ілгерілеу байқала ма? Көрші мемлекетте бұл жобаға ешкім қарсылық білдіріп жатқан жоқ па?
Дмитрий Калмыков: Өзбекстан ресейлік "Росатом" корпорациясымен келісімге отырды деген ақпарат бар. Өзбекстандағы әріптестерімізбен, қоғамдық экологтармен сөйлесіп, ашық дереккөздердегі ақпараттармен танысып шықтық. Ресми ақпараттарда Өзбекстан халқы атом станциясының құрылысын бірауыздан қолдайтыны жазылған. Бірақ биліктің шешіміне қарсы журналистер мен блогерлер де бар. АЭС-тің салынуына мүдделі ведомство жүргізген ресми сауалнама нәтижесіне сәйкес, респонденттердің 70 пайызы атом энергетикасының дамуын қолдайтынын айтқан. Бірақ біз бұл деректерге күмәнмен қараймыз, олардың қаншалық шындыққа жанасатынын білмейміз. Өзбекстанның экология саласындағы қоғам белсенділері адамдар ойындағысын ашып айтпайды деп ескерткен. Өзбекстандық әріптестеріміздің айтуынша, билік ресми түрде АЭС жобасын таныстырып, нысанның қоршаған ортаға әсері туралы ақпарат бермеген. Бұл тақырыпты қоғамдық талқылауға шығармаған. Сондықтан қазір қолымызда ақпарат құралдарына шыққан "Ресей мен Өзбекстанның президенттері келісімге отырып, құрылыс басталғанын білдіретін символикалық "батырманы" басты, меморандумдарға қол қойылды, атом станциясының орны анықталды, құрылыс орнына ресейлік мамандар барды" деген мазмұндағы материалдар ғана бар.
Ең қызық ақпаратты "Узатом" сайтынан таптық. Сайтқа жарияланған суреттердің бірінде болашақ станцияның Қазақстан территориясындағы ықпал ету немесе бақылау аймағы сызылған картаны таныстыру сәті бейнеленген.
Азаттық: Халықаралық құқық бойынша, Өзбекстан атом электр станциясын салу мәселесін Қазақстанмен келісуі керек пе? Қазақстанмен бұл тақырыпта ешқандай келіссөз жүргізілген жоқ па?
Дмитрий Калмыков: Ресми келіссөздер туралы ештеңе естіген жоқпыз. Мұндай ақпарат та жоқ. Тек 2019 жылы Қазақстанның экология министрі Өзбекстанға барғанын білеміз. Бірақ бұл сапардың мақсаты сол күйі түсініксіз болып қалды. Трансшекаралық әсер және трансшекаралық әсерді экологиялық бағалау туралы екі халықаралық конвенция бар. Қазақстан аталған екі конвенцияға да мүше. Бірақ Өзбекстан бұл құжаттарға қол қоймаған. Сондықтан қазір АЭС салу жоспарын көршісімен талқылау не талқыламау мәселесі Өзбекстанның өз еркінде. Әрине, Өзбекстан мен Қазақстан көршілер ретінде диалог бастап, шекараға жақын аудандарда кездесулер, талқылаулар мен пікірталастар өтіп, біздің билік пен халықтың пікірі ескерілсе, жақсы болар еді. Сонда бәрінің ойын білер едік. Қазір Өзбекстан не болып жатқанын айтпайды. Ал Қазақстанның ресми ақпарат алмады ма, әлде қолында бар дерегін халыққа бермей отыр ма, түсініксіз.
Азаттық: Бұл жағдайда Қазақстан өзін қалай ұстауы керек?
Дмитрий Калмыков: "Атом станциясын салу керек пе, жоқ па?" деген қиын мәселеде ақпараттың ашықтығын қамтамасыз етіп, шешім қабылдау және талқылау процесіне барлық тарапты қатыстыру ғана қауіпсіздік кепілі бола алады. Өйткені тәжірибе көрсеткендей, АҚШ, Совет одағы, Жапония не Ұлыбритания өз станцияларының қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмады. Аталған елдердің бәрінде ауыр радиациялық апаттар болды.
Ал Орталық Азия мемлекеттері туралы не айтуға болады? Қазақстанмен салыстырғанда, Өзбекстанның энергетикалық ядролық реакторлармен жұмыс істеуден мүлде тәжірибесі жоқ. Сондықтан ештеңеге кепіл беру мүмкін емес деп есептеймін. Бұл жағдайда Өзбекстан Қазақстанның жақсы көршісі ретінде диалог бастайтын шығар деп күттік. Сарапшылармен, халықпен талқылау жүргізіп, үкіметаралық дискуссия бастау керек. Қазақстан және ел азаматтары көршілерінен не істеп жатқаны туралы ақпарат сұрауға құқылы. Олар апат бола қалса, миллионға жуық халқы бар ауыл шаруашылық жерімізге залалын тигізетін нысан салып жатыр.
Мен, радиациялық қауіпсіздік бойынша әскери қызметкер ретінде Чернобыльда жарылыс болған күннің ертеңіне апат салдарын жоюға қатысып, бар сұмдықты өз көзіммен көрдім. АҚШ-қа, Ұлыбританияға барып, олардың тәжірибесін, атом реакторындағы жарылыстан қандай шығын келгенін зерттедім. Жапония мен Чернобыльдағы жағдай қайталанбаса да, бұл елдерде де ядролық апаттар болған. Жапонияның тәжірибесін де зерттеп көрдім.
Радиоактивті ластану шекараға қарамайды. Ядролық апат болса, радиация ошағынан 100 километр алыста болудың өзі де құтқара алмайды. Өте үлкен аумақ ластанады. Тұзқан көлінің жағасындағы атом электр станциясы мен Қазақстандағы елдімекендердің арасы – небәрі 50 километр. Бұл өте жақын. Бәрі станцияның конструкциясына байланысты.
Шетелдік станциялардың көбі жартылай шар тәріздес алып конструкция түрінде салынған. Бұл – энергоблок реакторының айналасындағы герметикалық корпус. Қазір Ресейдегі атом станцияларының қалай салынатынын білмеймін, бірақ Еуропада әр энергоблоктың бетоннан жасалған герметикалық корпусқа бекітілгенін көргенмін. Бұл корпуста апат бола қалса, жарылыс ішінде қалып, халыққа кері әсерін тигізбейді. Бірақ энергоблокқа ұшақ соғылса, бәрі басқаша болады. Қазір Еуропа мен АҚШ үлкен жылдамдықпен келе жатқан жолаушылар ұшағы соғылса да, сыртқы корпусы соққыға төтеп бере алатындай заманауи станциялар салып жатыр. Бәрі есептеліп, көрсетілуі керек. Бірақ конструкцияны білмей, жобаны көрмей, оның қоршаған ортаға қалай әсер ететінін айту қиын. Жоба авторлары конструкцияның қандай болатынын, қандай қауіпсіздік шаралары қарастырылғанын, қанша қорғаныш жүйесі барын айтуы керек. Әзірге ондай ештеңе айтылған жоқ, сондықтан Чернобыль мен Фукусимадағы жағдай қайталануы мүмкін деп топшылауға болады.
Азаттық: Орталық Азияға атом энергетикасы керек пе?
Дмитрий Калмыков: Бастысы, "Орталық Азия атом станциясын пайдалануға дайын ба және оның қауіпсіздігін қамтамасыз ете ала ма?" деген сұрақ қойылуы керек. Шынымды айтсам, өз басым бұған күмәнмен қараймын. Әлемнің дамыған мемлекеттері, бүкіл Еуропа елдері ядролық энергетикадан бас тартып жатыр: Италия, Литва станцияларын жауып тастады, Швейцарияда бес станцияның бірінің жұмысы тоқтады, алдағы уақытта қалған реакторлар да жабылады. Бельгия, АҚШ, Испания, Швеция, Тайваньда АЭС-тен бас тарту жоспары жүзеге асып жатыр. Австрия мен Польша құрылысы аяқталуға жақын қалған атом электр станциясын іске қосудан бас тартты. Германияда 2011 жылдан бері 17 реактордың сегізі жабылып, үшеуі толықтай бұзылды. 2011 жылы Фукусимадағы апаттан кейін елде атом электр станцияларын жабу туралы заң қабылданған. Бұл заңға сәйкес, 2022 жылы Германиядағы барлық реакторлар жабылады.
Азаттық: Өзбекстандағы атом электр станциясының құрылысы мен Қазақстанда АЭС салу жоспарына қатысты қауесет көп, бірақ ашық дереккөздерде ресми ақпарат жоқтың-қасы. Мұның себебі неде деп ойлайсыз?
Дмитрий Калмыков: Қазір Өзбекстан мен Қазақстанда атом энергетикасын дамытқысы келетіндер АЭС-ті біресе ана жерге, біресе мына жерге саламыз деп, қоғамға нақты ақпарат бермей, қателесіп отыр. АЭС салғыларың келсе, халыққа ақпарат беріңдер, құрметпен қараңдар. Ешкім нысанның құжаттары мен негіздемесін көрсетпейді. Соған алаңдап отырмыз. Стратегиялық әдістің жоқтығы және мәселені шешуге ашықтықтың жетіспеуі ең үлкен қауіп болып отыр. Қазір шағын топ түсініксіз бір идеяларға сүйеніп, ел билігіне қандай да бір шешімдер ұсынып жатыр. Халық бірнеше жыл сайын АЭС салынады деген ақпарат естіп тұрады. Бұл жұрттың сенімін нығайтпайды. Халыққа ақпарат бермеудің себебі нақтылықтың жоқтығынан, көрсететін ештеңе болмағаннан шығар. Жобаны қолдаушы ұйымдардың сарапшылары бағалау жүргізіп, оның қорытындысы халыққа көрсетуге жарамайтын болуы да мүмкін. Жылдар өтіп жатыр, идея да алға жылжып жатқанға ұқсайды. Бірақ әлі күнге өңір елдерінің миллиондаған халықтың қауіпсіздігін қалай қамтамасыз ететіні туралы ақпарат жоқ.
Азаттық: Әңгімеңізге рақмет.
ПІКІРЛЕР