Азаттық радиосы Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Тәуелсіз адамдар» жобасын жалғастырады. 1990 жылдардың басынан бастап осы уақытқа дейін моральдық тұрғыда беделді, қоғамдық пікірдің жетекшісі болған саясаткерлер, музыканттар, журналистер, экономисттер, әртістер және танымал БАҚ өкілдерінен сұхбат аламыз. Жоба кейіпкерлері жаңа мемлекетте адам ретінде және маман ретінде алдына қандай мақсат қойғанын, 2016 жылы оның нәтижесі қандай болғаны туралы баяндайды.
Тоғызыншы серияда қазақстандық телевидениедегі «Разминка» бағдарламасының авторы және тұрақты жүргізушісі әрі «ДОМ» қайырымдылық қоры жетекшісі Аружан Саин жаһанданудың телевидениедегі шығармашылық дамуды жойғаны, 1990 жылдардың басында географияның кімге қажет болғаны және экранда жақсы дүниені сақтаудың қаншалықты маңызды екені туралы баяндайды.
«ҚАЗАҚ МЕКТЕБІНЕ АУЫСЫП, ЖОЛЫМ БОЛДЫ»
Пётр Троценко: - Совет Одағының ыдырауын қайда және қалай қарсы алдыңыз?
Аружан Саин: - Ол кезде мектептің жоғарғы сыныбында оқитынмын. Совет Одағы туралы не десек те, үлкен мемлекеттегі ортақ әлеуметтік өміріміздің үлгісі өте жақсы болды деп ойлаймын. Қазіргі кезбен салыстырып, нашарлау немесе жақсырақ болды дегім келмейді, бірақ ол кезде идеология, азаматтық сана және тәрбие берік қалыптасқан еді.
Мысалы, дін де қоғамға солай әсер етеді – мынау жақсы, мынау жаман деген нақты ережелер бар. Өте дұрыс тәрбие алдық: ту мен атрибуттарды қоспағанда, әдебиет, музыка мен кинолар сондай жақсы еді. Октябрят болуға ұмтылдық (оқушылардың барлығы оған мүше болғанын қазір түсіндім), бірақ ол кезде сол үшін тырысып, жасы кішкентайларға көмектесіп, үлкендерді құрметтеу қажет еді, мұның бәрі баланың ісіне қарай бағаланатын. Пионер болу үшін үздік болу аз еді: спортпен айналыссаң, өзіңді көрсетіп, мектеп өміріне аралассаң, басқалардан бұрын қабылданатынсың. Галстуктің өзі үлкен оқиға еді, мен – ересекпін, галстугым бар деп мақтанасың!
Содан соң экономикалық үдерістер басталды: дүкендерде кезекке тұру, барлық жерде тапшылық, комсомолға өтіп үлгермедім. Жүйе құлап жатты, комсомол қатарына кіру жетістік саналмады. Қазір сондай шаралардың орны ойсырап тұрған сияқты – адамның дамуы үшін саяси емес, жеке басын бағалауға қажетті қадамдар керек – бұл әлемде мен кіммін, не бітірдім дегендей. Ол кезде біз үшін кімнің не кигені емес, «оның қалай сурет салғанын көрдің бе?» деген мәселе маңызды еді. Біреудің жетістігіне қуанып, құттықтағымыз келетін. Қазір адамдарды киіміне қарап, қолында гаджеті бар ма, жоқ па деп бағалайды.
Пётр Троценко: - Советтік кезеңде де солай бағалайтын еді ғой. Біреудің әкесі дипломат болатын, ГФР-ден кроссовка немесе нағыз «Адидас» әкеп беретін.
Аружан Саин: - Біздің ортамызда олай болмады. 99 пайыз адамдар біреудің екінші адамнан нақты артықшылығын сезінбеді деп ойлаймын. 5-сыныпта қазақ мектебіне ауысқанымды үлкен табыс санаймын. Бұл - Қонаевты орнынан алған, ел тарихында бетбұрыс болған Желтоқсан оқиғасына дейін болған жағдай. Ол кезде жас болғандықтан, ештеңе түсінбедім.
Қазір Қонаевты жеке тұлға ретінде қатты құрметтеймін, СССР кезінде жеткен жетістігіміз оның елді зор махаббатпен басқарғанының арқасы деп санаймын.
Бірақ ол кезде кішкентай едік, бәрінен хабарсыз болдық. Қазақ мектебінде оқығымыз келгені үшін ешкім сөккен жоқ, ата-анам мені сонда ауыстырды. Қазір ол кезде ана тілін білгенді құптамады деп жүр, бірақ бала кезде ондай көзқарасты байқамадым. Қазақ тілінде оқығың келсе – мархабат. Тіпті мектеп үйдің қасында болып шықты, №51 мектепте қазақ бөлімі ашылды.
Пётр Троценко: - Ол кезде қазақша білетін бе едіңіз?
Аружан Саин: - Бірнеше сөз ғана білдім. Орыс мектебінде қазақ тілі сабағы болды, бірақ өте үстірт өтетін: доска – тақта, мел – бор, окно – терезе дегенді ғана білдім. Сол кезде қатты ұялдым, таза қазақ болмасам да (әжем неміс, туыстарым – орыстар мен кәрістер), ол менің ана тілім ғой! Мысалы, ауылдан атам келеді де, бір жерге қалай баруды сұрайды, мен жауап бере алмаймын. Оны түсіне алмай қалам ба деп қиналғаным есімде қалыпты.
Ол кезде мектепте ешкім сынамайтын. «А, кеп қалдың ба?» деген бір мұғалім болмады. «Тілді білмеуің ұят емес пе» демеді. Ана тілімізде математика, тарих, әдебиет, қазақ тілін үлкен махаббатпен оқытты. Кемсітпеді. Білгенін бөліскісі келетін, көмектескісі кеп тұратын мұғалімдерді көрдім. Желтоқсан оқиғасынан кейін қазақ мектептеріне көп бала келді, үзілісте орыс тілінде, сабақта қазақ тілінде сөйлесетінбіз. Басқа мектептерде әлімжеттік жасау, балалар арасында келіспеушілік, киімі үшін мазақтау бар дегенді естідік, бірақ біздің қазақ мектебінде ондай мүлдем болмады. Өте жақсы қарым-қатынаста едік.
«ИНФЛЯЦИЯНЫ «КАРАВАН» САТҚАНДА ТҮСІНДІМ»
Пётр Троценко: - Содан кейін не болды?
Аружан Саин: - 1990 жылдардың басында демократия басталды. Барлық жерде тапшылық еді, бірақ ата-атам мені материалдық дүниеге қызықпайтын етіп өсірді, сол үшін үлкен алғыс айтамын. Жағдайымыз мүлдем қиындап, тамақ сатып алуға қиналғандай кезіміз болған емес – ата-анам әркез жұмыс істеді. Мен де шамам келгенше көмектестім – өзім соны қаладым.
Жаңа кезеңнің қалыптасуын «Караван» сатып жүріп қарсы алдым. Басында редакция әртүрлі әлеуметтік сауалнамалар жүргізетін, әр сауалнама қағазы үшін бір жарым рубль төлейтін. Әр парақта отыз адамның аты-жөні бар, оларға қоңырау шалып, сұрақ қою керек, сосын ол жауапты өткізесің. Теориялық тұрғыда өзіміз де белгілей салсақ болатын еді, бірақ бізге оның бәрін артынан топтағы арнайы адамдар тексереді деді, қоңырау шалмасаңдар парақ жарамай қалады деп қорқытты.
Біраз уақыт сол сауалнамаға сеніп, адал еңбек еттім, бір күні газет таратушылар керек деген хабарландыру көрдім. Ата-анама барып: «Караван» сатуға рұқсат етіңіздер» дедім. Ол жұма күні шығады, ал жұма-сенбі күндері сабақ қой. Әке-шешем: «Оқуың ше?» деп сұрады. «Рұқсат етсеңіздер, жұма мен сенбінің сабағын дүйсенбі және сейсенбі күндері өткіземін» дедім.
Пётр Троценко: - Жұмыс істесем деген ынтаңыз зор болған сияқты?
Аружан Саин: - Мүмкін қолымнан келер деп ойладым. Мектеп директорына бардым, түсінігі зор, прогресшіл адам еді. Ол маған «Егер бір төртің болса (үздік оқитынмын) онымен айналысуға тыйым саламын. Бірақ педагогтармен сөйлесемін» деді.
Сонымен жұма күні таңғы алтыда «Караванды» алып кетемін – ХШЖК-де (ВДНХ) өз сауда орным болды. «Караван» 15 тиын тұрды, кейін 25, 30, 75, одан соң бір жарым рубль, артынан бес рубль болып қымбаттады. Инфляцияның бәрін осы газет арқылы сездім.
Пётр Троценко: - Ол кезде «Караванды» оқитын ба еді?
Аружан Саин: - Әрине! «Караван» өте танымал еді. Қазір де танымал ғой, бірақ сол кезде керемет сатылатын. Екі күнде 200 газет сататынмын. Одан да көп сатуым мүмкін еді, бірақ 200-ден артыққа шамам келмеді. Қыс қатты суық болатын, күні бойы көшеде отыру оңай емес. Жақсы өтетін кездері бар: адамдар таңертең жұмысқа кетіп бара жатып, кешке үйлеріне қайтып бара жатып алады. Босқа тұрмас үшін түстен кейін сағат беске дейін қасымдағы газет сатушыларға бір бөлігін қалдырып, ғылыми-зерттеу институттарына баратынмын (олар сол кезде әлі бар еді). Вахтада отырған әйелге бір газет сыйлап, қабаттарды аралап жүріп, өте көп саттым.
Пётр Троценко: - Бір жерде тұра бермей, басқа да сату жолын тауыпсыз ғой.
Аружан Саин: - Ол жер жылы еді және көшеге қарағанда көбірек сатуға болатын.
«ЖАЛДАМАЛЫ ПӘТЕРДЕ ТҰРАДЫ, БІРАҚ АЙФОН САТЫП АЛАДЫ»
Вячеслав Половинко: - 1991-92 жылдардың тоғысқан кезі есіңізде ме? Бір мемлекетте қысқы каникулға шығып, басқа мемлекетте мектепке оралдыңыз. Ересектер қандай сезімде болды?
Аружан Саин: - Болып жатқан оқиғаларды ғаламдық тұрғыда түсінгенім жоқ. Ол кезде жастарға арналған «Лестница» бағдарламасы, жасөспірімдерге арналған «Мы» журналы шықты. Соған әуестендік.
Ата-анам үнемі жаңалық қарайтын, бірақ шынымды айтсам, мені Беловеж тоғайы мен онда болып жатқан оқиғалардан көрі Кашпировский мен «Санта Барбара» көбірек қызықтырды. Оның бәрі адамдардың шектеулі тобына маңызды сияқты. Қарапайым тұрғындар ондай үдерістерге егжей-тегжейлі мән бермейді.
Пётр Троценко: - Бірақ олар жұмыссыз қаламыз деп қорқады, дүкен сөрелерінде азық-түлік тұтастай таусылады, бір күні ақшамыз күйіп кетеді деп қорқады.
Аружан Саин: - Менің ойымша, біздің адамдар мұндай жағдайларды Еуропа мен АҚШ сияқты елдерге қарағанда (егер оларда солай болса) оңай өткерді деп ойлаймын, себебі Ұлы Отан соғысы сияқты тарихи сынақтар көп болды. Хронологиялық тұрғыдан алғанда көп уақыт өткен жоқ қой. Адамдар болып жатқан үрдістер қауіпті емес екенін, адамды өлтіру, концлагерьлер, фашизм мен жауыздық одан да қорқынышты екенін білді.
Оның үстіне, біздің халық ақша – басты құндылық емес деген санамен өсті. Ең бастысы – адамның еңбегі, жұмыстан ләззат алуы деген түсінік болды. Мұғалім мен дәрігер – құрметті адам. Оның жалақысы маңызды емес, адамдарға пайда әкелетіні маңызды.
Қазір адамдарға ондай өзгерісті бастан өткеру әлдеқайда қиын болады. Қазіргі заманның адамдары – Қазақстан ғана емес, бүкіл әлемде – пәтер жалдап тұрады, бір етікті үш-төрт жыл киеді, бірақ несиеге айфон алады. Содан соң әбіржіп жүреді, несиені екі жыл төлейді.
Вячеслав Половинко: - 1991-92 жылдары географиядан республикалық олимпиадада жеңіске жеттіңіз. Сол кезде география кімге керек еді? Тоқсаныншы жылдары неліктен географ-эколог мамандығын таңдадыңыз?
Аружан Саин: - Ата-анам физик-математик. Менен де сол ғылымдарды меңгеруді талап етті. Математиканы қатты жақсы көремін, өте қызық пән, бірақ сол кезеңде географияны таңдадым, себебі ол ғылымдардың түйіскен жері. Математиканы білмей, географияны түсіну өте қиын.
Мысалы, 11-сыныпта жазған жұмысым Каспий қайраңын өңдеу және мұнайды өндіру мен қайта өңдеу қалдықтарын пайдалану туралы болды. Бұл аймақта зауыттар салуымыз керек деп жоба әзірледім. Мұнай өнімдері қалдығындағы ең қажетті өнім – пластик, оның түйіршіктерінен әртүрлі заттар – елеген мен шелектен бастап медицина және басқа салаларға арналған түрлі заттар жасауға болады. Аймақта кәсіпорын мен жеңіл және ауыр өнеркәсіп орындарын сала аламыз. Ол жерлерге ел қоныстанып, инфрақұрылым дамиды.
Осы жобаның арқасында бірінші орын алдым. Идеяны жазу ғана емес, экономикалық тұрғыда негіздеп, есептеп, дәлелдеу қажет болды.
Негізінде актриса болуды армандаған едім. Бірақ әкем театр-көркемөнер институтына түсуіме рұқсат етпеді, олимпиаданың арқасында геофакқа емтихансыз түсу мүмкіндігі болғандықтан ҚазМУ-ге құжат өткіздім де, жазда пионер лагерінде тәрбиеші болып жұмыс істедім.
«АДАМДАР ДАУСЫҢЫЗДАН ҚУАТ АЛУЫ КЕРЕК»
Вячеслав Половинко: - 1994 жылы продюсерлік орталық аштыңыз. 1990 жылдары 18 жаста продюсерлік орталық ашу қалайша мүмкін болды?
Аружан Саин: - Енді, продюсерлік орталық аштым деу артық болар. Әріптесім Замира Садакинамен таныстым, екеуіміз продюсерлік орталыққа 50 де 50 үлеспен иелік етеміз. Түсірілім кезінде таныстық: ол модель, мен биші болып жүргенде достастық. Ол кезде телеарналарда аэробика пайда болды – қыздар гетрамен, байлауышпен шықты. Сол уақта балаларға хореографиядан сабақ беретінмін, гимнастар мен балериналар шпагатқа отыра алады, мен де отыра аламын, бірақ үйде отырған телекөрермен Сәуле апай немесе Валя тәте олай істей алмайтынын түсіндім. Демек, теледидарда көрсетілген әрекеттерді көрермендер қайталай алатындай болуы керек.
Бағдарлама жасау керек, құр жаттығу ғана емес, би билеп, әркез жаңа бейнеде шығу керек, себебі адамның жаны кино мен сахнаны қалайды. Музыка шексіз мүмкіндік пен жаңа түрге ену мүмкіндігін ұсынады. Замира «онда солай істейік» деді. Солайша 31-арнаға келдік.
Пётр Троценко: - Телеарнада тәжірибеңіз бар ма еді?
Аружан Саин: - Бар десек болар. «Айя – тағдырдың сүйгені» жарнамасына түстім, Замира модель болатын, ол да жарнамаға түскен. Арна басшылығына бардық, бағдарлама жасаңдар, алып келіңдер, эфирге шығарамыз деді. Камераны қайдан аламыз? Демеуші керек болар дедік. Сол кезде «Бутя-Adidas» алғашқы дүкендері ашылып жатқан болатын.
Пётр Троценко: - Дереу коммерциялық тұрғыда ойланып: демеуші іздеуге кіріскен екенсіздер.
Аружан Саин: - Оған дейін газет саттым ғой, тәжірибем бар. Ол деген әрі маркетинг, әрі кәсіпкерлік. Жалғыз таныс операторымызға бардық – ол әлі күнге дейін бізде істейді – қаламақы қалай болады, қанша камера керек және «Дала ТВ»-дан жарықты, дыбысты және монтажды жалға алу қанша болады деп сөйлестік. Шамамен 350 доллар керек екен, «Бутя» фирмасына бардық. Замира екеуміз басшылыққа кірдік, бізді «Бутя» командасынан Рүстем Бектұров қабылдады. Ол тыңдап шықты, әшейін аяп кеткендей көрінді. Коммерциялық директорға қоңырау шалып: «Қыздармен келісімге отырыңыз, бюджеті осындай екен, бақтарын сынап көрсін» деді. Содан бастап «Разминка» бағдарламасы күнде эфирге шығады. Тәуелсіздіктің құрдасы десе де болады (күледі).
Вячеслав Половинко: - Қай сәтте Қазақстанның секс-символы болып ояндыңыз? Хат жазатындар бар ма еді?
Бірақ бір жолым болғаны, менің иммунитетім өте мықты, танымал екенімді сезбеймін. Танымалдықтың жайлы сатысында жүрмін: дүкендерді еркін аралай беремін.
Аружан Саин: - Құдайға шүкір, ол кезде әлеуметтік желілер жоқ еді, бірақ хат жазатын: неше түрлі хат келді, әкеп те беретін. Бірақ бір жолым болғаны, менің иммунитетім өте мықты, танымал екенімді сезбеймін. Танымалдықтың жайлы сатысында жүрмін: дүкендерді еркін аралай беремін. Теледидардан көрсететіндей етіп билеу үшін балет залында көп жылдар жаттығу керек. «Мені бәрі таниды» деген көзқараспен емес, «Маған бәрі қарап тұр» деп, талапты одан әрі күшейту қажет. Көрермен алдына шыққан соң жалқаулыққа жол жоқ.
Ертеңгілік жаттығу (разминка) – хореография тұрғысынан алғанда қарапайым әрекет, бірақ оны ұсына білу маңызды. Адам теледидарды қосқан бетте экранға қарамай тұрып-ақ дауысыңнан, айтқан сөздеріңнен қуат алып, көңіл-күйі көтеріліп, не айтқың келгенін түсінуі керек. Ол күнін сенімен бірге бастайды, теледидар қосады да (өте көңілді дауыспен): «Қайырлы таң, қымбатты достар! Бүгін күн күлімдеп тұр! Таңғы жаттығуды жасап жатырсыз, демек бәрі жақсы болады» дегенді естиді. Адам үшін «Бу-бу-бу, пойыз жарылды» деген көңіл жабырқататын жаңалықтан бұл әлдеқайда жақсы.
Осындай теріс ақпараттардан адамдар қорғана алмайды. Бірақ оған көмектесуге болады. Бағдарламада айтатын маңызды сөзім бар: «Жақындарыңызға оларды қалай жақсы көретініңізді айтуды ұмытпаңыз!». Бірде бір әйел дүкенде маған мынандай оқиғаны айтты: «Таңертең ұлым келіп, мама, сені сондай жақсы көремін» деді. Мен «тағы не бүлдіріп қойдың» десем, ол жылап: «Ештеңе бүлдірген жоқпын, сені қатты жақсы көремін, Аружан тәте соны айтыңдар деді» дейді. Содан бері оларда дәстүр қалыптасқан: мектепке бара жатқанда бір-біріне қалай жақсы көретінін айтады. Ең бастысы – жаттығу жасау, жасамау емес, бір-екі-үшке тіреліп тұрған ештеңе жоқ. Керемет қой!
«КӨҢІЛІМІЗ ҚАЛАҒАН ІСПЕН АЙНАЛЫСАМЫЗ»
Вячеслав Половинко: - Кешіріңіз, қайтадан тұрмыстық сауал қоймақпын. Бұзақылар мазаламады ма? Продюсерлік орталық - жіліктің майлы басы ғой.
Аружан Саин: - Продюсерлік орталықтардың мүмкіндігі мен пайдасын артық бағалап отырсыз. Біздің орталықтың құпиясы: өзімізге ұнайтын іспен айналысамыз. Барлық адамдар солай жұмыс істеуі керек деп санаймын. «Джинсы» үшін жуғыш заттың бағдарламасын жасауға болар. Кейбір мемлекеттік бюджет те солай: тапсырыс бергендердің киносын түсіреді. Біз олай істей алмаймыз. Көңіліміз соққан, жүрегіміз қалаған іспен айналысамыз. Бағдарламаның ұзақ жасауы да содан шығар. Маржамыз өте аз. Бағдарламаны апта сайын түсіру қажет, ал сен өнім жасауға тиіссің. Күн сайын өндіру – өте қымбатқа түседі. Бұл – шынайы өндіріс орны, зауыт немесе фабрика.
Құдайға шүкір, бұзақылар ешқашан мазалаған емес.
Вячеслав Половинко: - 2006 жылы қайырымдылықпен айналыса бастадыңыз. 1990 жылдың соңы – 2000 жылдың басында қайырымдылықпен жалғыз-жарым адамдар айналысатын ба еді, әлде сол кезде адамдар біртіндеп мейірімді әрі шыдамды бола бастады ма?
Ол туралы мүлдем ойланбадым. Мен үшін ең қиын сауал: неліктен қайырымдылықпен айналыса бастадыңыз? Оған жауап бере алмаймын.
Аружан Саин: - Ол туралы мүлдем ойланбадым. Мен үшін ең қиын сауал: неліктен қайырымдылықпен айналыса бастадыңыз? Оған жауап бере алмаймын. Біріншіден, қайта құру кезінде жаз бойы пионер лагерінде жұмыс істеп, тәрбиеші болдым. Жыл сайын балалар үйінен келген балалар демалатын. «Эдельвейс» отрядында 11-12 жастағы балалар болды. Жаз бойы бірге болған соң достасып, кейін оларға үнемі барып тұрдық.
Замира екеуміздің «Еркем-ай» деген бағдарламамыз болды, екі команда бір-бірімен жарысады. Coca-Cola мен Lego демеуші болды. Демеушілердің сыйлығын сол балалар үйіне апарып жүрдік. Балалар үйінің балалары бағдарламамызға жиі түсті. «Ақ ерке» балалар саябағында бағдарламалар түсірдік, сол кезде біздің балалар үшін саябақты арнайы жауып та қоятын. Бұл оқиға 1990 жылдан бері жалғасып келеді.
2000 жылдардағы оқиғаларымыз кепкен нан әзірлейтін зауытпен байланысты. Мәскеуде өткен халықаралық «Телефорум» фестиваліне бардық, ол жерде спорт бойынша ең үздік телебағдарламаның үштігіне ендік. Сосын осы кептірілген нанды көрдік, Ресейде енді пайда болыпты, бізде әлі жоқ еді. «Қандай тамаша идея» дедім. Бизнес жоспар жасап, банкке барып, несие алдық. Зауытты ашып болғанша кем дегенде үш жоғары оқу орнын (экономикалық, заң және техникалық) бітіргендей болдық.
Бизнес пайда әкелмеді, бірақ кептірілген нандар балалар үйінде әркез болды – жиі апаратынбыз. Ол кезде сауданы жолға қоя алмадық, ол үшін сол уақытта Қазақстанда жұмыс істеген дилерлер мен дистрибьюторларға «рахмет» айту керек. Қазір қазақстандық затты сатып алу сәнге енді, ол кезде «кириешки алып келді, сендердің заттарыңнан ол арзандау» дейтін. Біз қымбат етіп жасадық, себебі барлық қоспасы табиғи болды, жасанды қоспаның килограмы 10 доллар болса, табиғи 110 доллар тұратын. Басында «кириешки» 17 теңге, біздікі – 20 теңге тұрғанымен, дистрибьютор мен тұтынушы үшін оның айырмасы әжептәуір.
«АҚПАРАТ АЛАҢЫНДА ЖЕҢІЛІП ЖАТЫРМЫЗ»
Пётр Троценко: - Телевидениеге мен бағдарлама өндірісіне оралсақ, 1990 жылдары шығармашылық деңгей жоғары ма еді? Неліктен біздің телеарнадағы бағдарламалардың бәрі – тіпті Ресейден келген қайталама емес, қайталанғанды қайталау болып кетті?
Аружан Саин: - Бұның бәрі жаһанданудың әсері. Не десек те, шекаралар жойылып барады. Шығармашылықтағы, ғылым мен бизнестегі адамдар сол шекараны жойды. Ол кезде креатив көп еді, ештеңе жоқ болғандықтан, қалағаныңды істей аласың, еркіндік болды. Қазір арна директоры рейтингті, т.б. дүниелерді жоспарлау керек дейді, ал ол кезде басыңа келген идеяны жүзеге асыруға болатын. «Мынандай бағдарлама жасайық! Кеттік!» деп құптай жөнелетін.
Пётр Троценко: - Ол кезде телеарна қызметкерлерінің ішкі еркіндігі көбірек пе еді?
Аружан Саин: - Байланыс тұрғысынан алғанда адамдар еркінірек болды деп ойлаймын. Телеарналардың басшылығымен көп сөйлестім, бізге бағдарлама жасау еркіндігін беріңіздер, солайша жұмыс орнын қалыптастырамыз, мемлекетке салық төлейміз дедім. Бұрынғы телеарна мамандары жарнамаға кетті, көбі базарға, барахолкаға шықты, елден кетіп қалды. Тәжірибелі кадрлар іс-әрекет түрін өзгертті, жеке контент жасағаннан «Юморинаны» сатып алып, эфирге шығару тиімдірек қой. Эстрада, театр, кинода да сол жағдай. Жарнаманы шығару үшін Ресей мен Украинаның сериалдары мен концерттерін сатып аламыз, қалған уақыт жергілікті өндірушілерге бұйырады. Уақытты толтыра алмайды екенбіз, онда бере салайық деп шештік.
Пётр Троценко: - Сенбі күні таңғы алтыда.
Аружан Саин: - Немесе күндізді 14:30-да. Телевидениенің гүлденген кезі деп «31» телеарна, КТК, кейін «Хабар» өте мықты болған кезеңді санаймын. Дариға Нұрсұлтанқызы «Хабарды» шығарғанда, олар шетелдік өнімді сатып алмады, журналистиканың шеберлерін жинады. Хабар таратудың 50 пайызы қазақ тілінде болсын деген «Тіл туралы» заңға үміт артып едім, бірақ ол мәселені үнді сериалдарын аударып берумен шештік.
Менің ойымша, біздің санамыз өзімізге емес, басқаға сенуге бейімделген, бұл - үлкен мәселе. Біз де халықаралық үлгімен көп жұмыс істейміз, ресми лизенциямен шығаратын «Такси», «Келісім» (Сделка)», «Караоке Такси», «Марат пен Жанна» сияқты көптеген бағдарламаларымыз бар. Бірақ әр идеяға өз үлесімізді қосамыз, себебі әр елдің өз ерекшелігі, мүддесі бар, талғамы басқа. Мысалы, «Суперпапа» («Астана» арнасындағы ойын-сауық бағдарламасы - Азаттық) бағдарламасының ағылшын нұсқасында сынап-мінесе (ол жерде байғұс әкелерді жерден алып, жерге салады!), біз оларға жұмсақ сөйлейміз.
Пётр Троценко: - Дегенмен де өзіміз қарсыласа қоймаған сияқтымыз, адамдар тіпті креатив тұрғысынан өзін көрсетуге қорқатын тәрізді.
Ақпараттық алаңда ресейлік арналар ғана емес, бәрінен ойсырап жеңілдік. Біздің арналардан адамдар корей, үнді, түрік сериалдарын көреді. Жанталасқаннан пайда жоқ, интернет заманы – үйде теледидар тұруы міндетті емес.
Аружан Саин: - Қазір соның жемісін жеп жатырмыз. Ақпараттық алаңда ресейлік арналар ғана емес, бәрінен ойсырап жеңілдік. Біздің арналардан адамдар корей, үнді, түрік сериалдарын көреді. Жанталасқаннан пайда жоқ, интернет заманы – үйде теледидар тұруы міндетті емес. Қазір басқа әдістерге көшу керек. Қалай болса да берілмеу керек деп ойлаймын. Қазақстанда «Сүлеймен сұлтан» түсіру мүмкін емес.
Пётр Троценко: - Түсіріп керегі де жоқ.
Аружан Саин: - Иә, керегі не? Көптеген жобаларға біріксе болады. Мысалы, «Намыс дода» (Большие гонки) – үлкен халықаралық жоба, оны әр мемлекет өзі қаржыландырып, өз сайыскерлеріне жанкүйер болады. Немесе «Евровидение» - тек сахнада ғана сайысайық. Осындай ортақ жобалар арқылы әлемдік деңгейдегі контент болуы керек, бірақ өз дүниемізді жасауымыз қажет. Адамдар өз еліндегі оқиғаларға қызығады, Баян Есентаева мен Нұртас Адамбайдың фильмдерінің табысы соны дәлелдеді.
Біздің қор туралы да солай дегім келеді. Тұрғындар қайырымдылық мақсатта берген ақшаның арқасында қызмет етіп келеміз. Жүздеген мың адам көмектеседі. 10 жылда 13 миллион доллардай жинадық, қазақстандық қор үшін бұл қомақты қаржы. Ол нені көрсетеді? Адамдар Амур жолбарысын құтқару қорына ақша беріп жатқан жоқ, өз еліндегі жағдайға көмектесуді қалайды. Ертең басыңа іс түссе, әлемдік деңгейдегі қорға жүгірмейсің, Қазақстандағы қорлардан көмек сұрайсың.
Вячеслав Половинко: - 1990 жылдардың қайтып оралғанын қалар ма едіңіз?
Аружан Саин: - Кейде әр адамға осындай тәжірибе керек деп ойлаймын. Әрине, өз балаларыма ең жақсысын тілеймін, мақсаттарына оңай жетсе деймін. Бірақ басымыздан өткен тәжірибе болмаса, қазіргідей болмас едік қой.
Сұхбатты орыс тілінен аударған – Динара Әлімжан.
