«Ақсарай» мюзикл театрының ендігі тағдыры...
Қаржы дағдарысы басталғалы Қазақстанның банк саласында болған көптеген жаңалықтардың бірі тілге тиек етіп отырған «Ақсарайдың» демеушісі «БТА Банкіне» қатысты болды, үкімет 78 пайыз акциясын иемденіп алған банктің басшылығы да ауысты. Банктегі өзгерістер театрдың ұжымына қаншалықты әсер етуде және басқа да сұрақтарға театрдың жетекшісі Болат Атабаев жауап береді.
— «Тұран Әлем Банкі» төңірегіндегі соңғы кездегі өзгерістер театрдың жұмысына кері әсер етпей ме? М. Әблязов «Ақсарайға» жылына 700 мың доллар бөліп тұрды деген ақпарат бар, алдағы уақыттағы ахуалдарыңыз қалай болмақ?
-«Ақсарай» мюзикл театрының құрылғанына 4 жыл болды, алғашқы жылы кәсіпкерлер мен жолдас жігіттер көмектесіп, аз-маз ақшаны мемлекеттен алып дегендей қаржыны өзім таптым. Ол кезде әртістерім өзімнің курсымда оқитын студенттер болды, сондықтан аса көп қаражат керек бола қойған жоқ.
Соңғы екі жарым жыл бойы бізді «БТА Банкі» қаржыландырып келген, өзіңіз айтпақшы жылына 700 мың доллар беріп тұрды. Банк ғимараттың жалдау құнын, әртістердің еңбекақысы мен костюмдер тіктіру, декорация сияқты шығындарын түгелдей төлеп тұрып еді. Енді басшылықтың ауысуына байланысты мұның бәрі тоқтап қалып, жағдайымыз қиындауы мүмкін.
«Қыз Жібек» қойылымынан кейін театр ұжымының өнеріне сүйсінген Мұхтар Әблязов «Қазақстанда ешкімге ұқсамайтын жақсы театр жасайық» деп «Ақсарайға» өзі көмек қолын созып еді.
Мюзикл деген Орта Азияда тұрақталмаған өнердің түрі, өзі Шығыста басталғанымен, кейіннен өңін өзгертіп Батысқа ауысқан жанр. Мұндай театрлар Мәскеу мен Балтық жағалауындағы баршылық, бірақ Орта Азияда жалғыз-ақ театр болып тұр. Қазір банктің жаңа басшылығымен телефон арқылы да, көмекшілері арқылы да сөйлесудемін.
«Сізді қабылдаймыз, шақырып сөйлесеміз, күте тұрыңыз» деп олар мені кідіртіп отыр, сөйтіп екі ай бойы әртістерім жалақысын да ала алмай қалды. Театрдың қаржыландырлуына тікелей жауапты Бренд-офистің қызметкерлері де жаңа басшылықпен сөйлескенде «қаржыландырмаймын деп айтпаймын, бірақ мына қиын жағдайдан шығып алайық» деген жауап алыпты, сонымен күтіп отырмыз.
-Мәдениет пен өнерді жүйелі түрде қолдау үшін құрылған «Әлем-арт» қоғамдық қоры мен «Керулен» фольклорлық тобына да аталған банктің қатысы бар ма?
-БТА бұл топты бір жыл бойы барлық жағынан қамтамасыз етті. Студиядағы дыбыстарын жаздырды, киімдерін тіктіріп берді, бірақ бұл бір жылға ғана созылған жоба болатын, бұл өзінің мерзімін аяқтады. Қазір құрамында Айгүл Үлкенбаева, Еділ Құсайынов сияқты шебер музыканттары бар «Керулен» тобының өнерін жұрт тамашалап жүр.
М.Әблязовтің екінші бір жобасы — қазақтың дәстүрлі музыкалық театрын ашамын деген еді, енді ол да жайына қалып отыр ғой. «Әлем-арттың» да қаржыландырылуы тоқтап тұр, бірақ бұған қатысты да ақша бермейміз деген үзілді-кесілді сөзді банк басшылығы тарапынан естіген жоқпыз, күтіңдер деді, күтіп отырмыз.
Зиялы қауым Үндеуге қол қоюдан қорқады
-Сізді осы жағдайға байланысты Үндеу дайындап жатыр деп естіп едік...
-«Ақсарай» Қазақстандағы жеке театрлардың бірі. Мемлекеттік емес ұйымдардың құрылуы деген азаматтық қоғамның дамуына үлес қосатын жағдай. Ал мына банктің басшылығын ауыстырып, банк жұмысына мемлекеттің араласуы біздің театрымыздың, яғни мемлекеттік емес ұйымның әрекетіне кедергі келтіргеннен кейін бәрін мемлекет тартып ала беруі керек пе деген ой келді.
«БТА» дүние жүзіне таныла бастаған банк еді. Әблязовтің мақсаты «Техсако банк», «Дойчебанк» сияқты дүниежүзілік бренд жасау болатын, сол үшін жер-жерлерден бөлімшелерін де ашқан еді. Ол банкті жамандап-жамандап алып, ақырында мемлекет тартып алды, ол егер жаман банк болса, оны алмас еді ғой. 12 миллиардтан астам доллар таза пайда таптық деген ақпаратты банк әлі таратуда.
Осындай қарқынмен жұмыс істеп жатқан банкті тартып алып, оның жұмысына кедергі келтіруге бола ма, осы себепті ҚР президентінің атынаҮндеу дайындағанбыз, бірақ зиялылардың көбі бұған қол қоюға әлі қорқып отыр.
Не болып, не қоятынын көрейік деп сылтауратады, болатыны болды ғой күтетін ештеңе қалған жоқ, меніңше. Бірақ осы үрей, қорқыныш деген жаман әдеттерден арыла алмай келеміз ғой.
Атабаев патриотизм мен фашизмді неге қатар қояды?
-Сіз бірде патриотизм мен фашизмді қатар қоямын дедіңіз, бұлай деуіңізге не себеп?
-Неліктен дейсіз бе, себебі мен Гитлердің «Майн кампфын» оқыдым. Содан кейін ойландым. Қазір қазақ жастарын шатастырып жүрген үлкендер бар, теледидар мен газетке сұхбат береді: «қазақ боп туғанымды мақтан етемін» деп. Оны естіген қазақтың жастары «біз де мақтан етеміз» деп өре түрегеледі.
Мен Берлинде жұмыс істеп жүргенде Александр Пляц алаңында жүз шақты жас жігітті көргенмін, қара киініп алған, аяқтарында ауыр етік, жеңдеріне қызыл шүберек тағып, «неміс болып туғаныма мақтанамын» деп жазып қойған, бірақ олар өздерін, неонацистер, неофашистерміз дейді. Біздің қазақ та дәл осы сөзді айтып отырып, патриотпын дейді.
Қазақ боп туғанымды мақтан етемін деген не сөз сонда, ол жексенбі күні таңғы тоғызда туғаныңды мақтан етумен бірдей ғой. Онда шошқа да шошқа боп туғанын мақтан етсін?!
Ұлтты сапалы бір деңгейге көтеретін ұран болмаса, осындай жалаң, өтірік ұран неге керек, бір ұлтты бір ұлттан биіктеткенде немесе кеміткенде ұтарымыз не? Қазақтың тілі ең бай тіл дегенді қазақтар да, қазақ еместер де айтып жүр, мұның бәрі жұртқа ұнау үшін айтылған сөздер. Бұл жүріспен жастарды шатастырамыз, оның орнына алға жетелейтін ойлар айтсақ жөн болар еді.
-Атақ пен даңқтың берілуі туралы да қызықты пікірлер айтасыз, өзіңіз осы жайлармен бетпе - бет келіп көрдіңіз бе?
-Өзіңіз қараңызшы, Қазақстанның халық әртісі Ақан сері немесе АҚШ халық әртісі Арнольд Шварценнегер деген күлкілі жай ғой. Совет үкіметінің кезінде номенклатура деген болатын, ақша аз еді, сонда артық ет, ұн алатын жабық дүкендерге тіркеу үшін сыйлықтың иегері, атақты болу қажетті болды. Содан қалып қойған нәрсе ғой бұл атақ пен даңқ деген, қазір мұның түкке керегі жоқ, оның орнына бір шелек ақша берсін.
Маған 1998 жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» деген атақ берді, мен мұны сұрап алған жоқпын және өнердің бе, спорттың ба әлде әдебиеттің бе, ненің қайраткері екенімді білмеймін, әйтеуір қайраткермін.
Бұл атақты берер кезде менімен бірге алатын адамдарға бәріміз бас тартайық деген ұсыныс жасадым. Жалғыз өзім бас тартсам, мені жынды деп қабылдайды, бәріміз бірігіп бас тартсақ, қоғамда ой тудырады, резонанс болады деген едім, ешкім үндемей қойды.
Айтатындары «атақты адамның қасында сыйым төмен болады, бала-шағамнан ұят» дегендей болмағыр уәж, бірақ атағы жоқ әртістің сахнада даңқы жер жарған әртістен шебер ойнайтынын көріп жүрміз ғой, бұл өнердің критерийі емес. Ал өнерді атақ-даңқсыз-ақ шын беріліп сүйетін кәсіби деңгейі биік адамға бір тиын пайдасы жоқ атақ бергенше, өнер мерекелерінде марапаттасын, атын атап шақырып, сыйлық берсін. Атақ беру деген социализмнің атавизмі ғой.
Азаматтық мәдениеті бар қоғамда жемқорлық болмайды
-Бір кезде Азаматтық қоғам мектебінде лекция оқимын деп едіңіз, сіз үшін бұл қандай қажеттіліктен туды және сіз онда тыңдаушыларды неге тәрбиелейсіз, қазір бұл мектеп бар ма?
-Азаматтық қоғам құру үшін азаматтық мәдениет болу керек, ол деген адамның қоғамдағы саяси, экологиялық... жалпы барлық белсенділігінің жиынтығы. Көшеде біреу соққы жеп жатса, әділетсіздікті көріп тұрсаң араласа кететін жағдайға жету керек, сонда ғана тәртіп болады, сонда ғана қоғам өзін-өзі емдейді.
Азаматтық мәдениеті бар қоғамда жемқорлық болмайды. Сондықтан азаматтық қоғам құрушы жастарға арнап дәріс оқыдық, шетелдерден де мамандар келіп сабақ берді. Менің тақырыбым — Азаматтық мәдениеттің түрлері болатын, жастар қызығып оқыды, шетелдік мамандарды тыңдап, мен де өзім білмейтін көп жайларды білдім.Үш-төрт жылдай жұмыс істеген бұл мектеп өкінішке қарай, қазір жабылып қалды.
Бұл негізі Ғ.Жақияновтың бастамасы еді, оны С.Дуванов жүргізді. Әділетті қоғам құру үшін біз оның тетіктерін білуіміз керек, сондықтан біз оқытқан жастар келесі қоғамды құруда осы білімдерін пайдаланады деген ойдамын.
Ең ауыры рухани – яғни санадағы дағдарыс
-Театрдың функциясы, ұстанымы жөнінде де сіздің пікірлеріңіз «стандартқа» сыймайтыны белгілі, қазіргі қазақстандық театрларға не жетіспейді деп ойлайсыз?
-Біздің театрларға идея мен форма жетіспей тұр, әлі күнге сөз қуамыз, әлі өнердің бес функциясының бір ғана — тәрбиелік қызметін ғана орындап келеміз. Ақыл айтып, лепіріп сөйлеп, бір-бірімізді тәрбиелеу мен жалған махаббатты ойнаудан арыла алмай келеміз, сахнада шынайылық жоқ. Сосын көрермен келмеді деп жылаймыз, әрине мұндай қойылымға ешкім бармайды. Себебі олар жақсы-жақсы фильмдерді көріп алады да, театрдағы әртістің өтірік ойынына сенбейді, яғни сендіре алмаймыз.
Қазір театр өнерінде біз бір орында тоқтап тұрмыз, осыдан елу жыл бұрын сүйреткен шұлғауымызды әлі сүйретіп жүрміз. Сахнада ауызбен орақ орып, тілімізбен баулап дегендей, нақты әрекет жоқ құр сөз көп. Театрға қарағанда сурет өнері мен фильм түсірушілер алға кетіп қалды.
-Сіз қай театрдың көрерменісіз?
-Менің тұрақты барып тұратын белгілі бір театрым жоқ. Бірақ кейбір жақсы деген спектаклдерге барып көремін, үйренемін, өзіме жаңалық ашамын, ондай қойылымдар бар, Құдайға шүкір.
Жанат Хаджиевтің, Нұрқанат Жақыпбаевтың қойылымдарын көріп тұрамын. Мәселен, соңғы кезде Нұрқанат сахналаған Гогольдің «Ревизоры» маған қатты ұнады, деңгейі өте жоғары, әдемі де қызық қойылған, бірақ көп көрермен оны түсінбей, боқтап кетіп қалады.
-Драматургтер мен режиссерлердің «айтысында» сіз кімді жақтайсыз?
-Мен олардың ешқайсысына жақтаспаймын, бұл өтірік дау, менің оған қатысым жоқ. Бұл мәселеде екі жақтың да кінәсі бар, жақсы драматургияны жүзеге асыра алмай жатсақ не істейміз? Өйтіп, бір-біріміздің көзімізді шұқығанша, неге жақсы дүниелерді бірігіп сахналамасқа?
Бізде ауызбіршілік жоқ, бір-бірімізді менсінбейміз. Оның үстіне өнер адамы деген ылғи гармонияда жүрмейді, өзіңе өзің ұнамайтын кездер болады, бұл да содан туған дүние болуы мүмкін, әйтпесе мәмілеге келіп, ұнамаған тұсын автормен келісіп, жақсы жағына өзгертсең, оған қай драматург қой десін?
-Театрдағы көп жайлармен келіспейсіз, ал енді азамат ретінде қоғамдағы театрдан тыс жағдайларға қатысты ойыңызды білуге бола ма?
-Мен саясаткер емеспін, болғым да келмейді, бірақ қоғамға өз үнімді естірткім келеді, сол үшін сұхбат беремін, мақалалар жазамын, бірақ содан пайда болмай тұр ғой.
Қазіргі экономикалық дағдарыстан гөрі рухани, яғни санадағы дағдарыс ауыр болып тұр, қаржының дағдарысы өтер, бірақ мидағы дағдарысты жеңу қиын. Осыдан келіп, «митингіңе өзің бар, сайлауға дауыс бермеймін, санаққа қатыспаймын» деген әңгімелер шығады, мұның бәрі жаңағы мен айтқан азаматтық мәдениеттің төмендігін көрсетеді.
Қазіргі адамдар «бірің өліп, бірің қал» дегенді мықтап ұстанып алған. Өйткені адамдар ешкімге сенбейді, сенейін десе есітетін әңгімелерінің бәрі өтірік. Сондықтан бәріміз ас үйде отырып, үстелді тоқпақтап, революция жасаймыз, көшеге шыққанда үнсіз қаламыз, өкінішке орай, осылайша екі жүзді болып барамыз.
Қоғамда ар-ұждан жағы ақсап тұр, «санитарлар» керек
-Өнер әлемінде сізді Болат Атабаев деп танимыз, өмірде өзіңізді қандаймын деп есептейсіз?
-Өмірде мен сұмырай, жексұрын адаммын. Өйткені жексұрындықты мен өз еркіммен арқалап жүрмін. Қоғамда біреу сол жексұрындықты мойнына алуы керек. Дүкенге барғанда ұрысатын мен, себебі мені алдайды. Қоғамдық орындарда да жөнсіз жайларды айтатын мен, өйткені басқалар үндемейді, әйтеуір біреу айту керек қой.
Бір ғана мысал, Астанадан «Эйр Астананың» ұшағымен келдім, сонда «Сіздерді Наурыз мейрамымен құттықтаймыз» деп айтпақшы болып, құттықтаудың орнына бізді «боқтап» жіберді. Қазақтар естіп алып, күліп отыра берді. Содан шақырып алып, кім оқыды мынаны десем, Юля деген қыз екен. Ұрыстым, сонда да жаңағы сөзді тағы қайталап айтты.
Осындай жайларға үндемей жүре берсек, кім көрінген біздің мойнымызға отырып алады ғой, сондықтан жексұрын болсам да айтуға тура келеді. Үйдегілер де маған «жалғыз өзің шырылдап қайтесің» дейді, басқалар қозғалмаса, шырылдамағанда қайтем?
Қоғамда ар-ұждан жағы ақсап тұр. Марқұм Асқар Тоқпанов ағамыз ылғи жұртпен ұрысып жүретін, өте мазасыз болып көрінетін, сөйтсем, ол да қоғамға «санитар» боламын деп, жексұрындықты өз еркімен алған екен. Осындай бір адамдар болмаса, ешкім қоғамның келеңсіздігін айтқысы келмейді, «соған бола» басын ауыртып, қарым-қатынасты бұзғысы келмейді. Сонымен мен өз еркіммен Асқар ағамның салып берген сара жолымен келе жатырмын.
-Осыны айтсам-ау деп жүрген ойыңыз бар ма?
-Әрине, бар. Қай салада да жастарға жол беру керек. Қазіргі билік шлагбаум сияқты не көтерілмей, не төмен түспей жолға жатып алған. Сөз бен істің арасы алшақтап кеткен. Билікті тыңдасаң, сөздері жақсы, істеген ісіне қарасаң құсқың келеді. Мұны көріп өскен жастар да екі жүзді, сұмпайы болады. Мұны мен ылғи айтамын да жүремін, бірақ әлі де көп айту керек, шаршамау керек.
Шаршау деген жаман қасиет кейде маған да жетеді, мен де кейде «бірің өліп, бірің қал» деп жұмысыма кірісіп кетемін. Менің жұмысым эмиграция болды, тек шетелге кетпегенім болмаса, шетелге кетуге ақшам жоқ.
Сондықтан жұмысыма ден қойып кетемін, арасында қоғамға мойнымды созып қарай қалсам көретінім — сол баяғы адамдар, сол баяғы өтірік сөз бен қолпаштаулар. Бірақ шаршау деген жаман, адамның белсенділігін құртады.
Сондықтан тынбай күресу керек, әйтпесе өмірге не үшін келіп, не үшін кеттім деймін, егер дені дұрыс қоғам құруға көмектеспесем? Сонда менің ұрпағым да итеңдеп қырық жыл жұмыс істеп, пара беріп, өтірік сөйлеп өмір сүру керек пе?
Сол үшін ешқайсымыз еш нәрсеге бей-жай қарамауымыз керек, әрбір азамат белсенді болу керек. Бұл үшін заңды, жүйені өзгерту керек, қоғамның мүшелері осыған атсалысуымыз керек.
Білім ұлттық идеологияға айналмайынша, түк те жақсылық болмайды. Ал білім мен денсаулық жағы бізде ақсап жатыр, сол себепті бәріміз өзімізді аяп қалмай, керек жерінде қоғамның кемшілігін айтып жүруіміз керек.
— Әңгімеңізге рахмет!
Қаржы дағдарысы басталғалы Қазақстанның банк саласында болған көптеген жаңалықтардың бірі тілге тиек етіп отырған «Ақсарайдың» демеушісі «БТА Банкіне» қатысты болды, үкімет 78 пайыз акциясын иемденіп алған банктің басшылығы да ауысты. Банктегі өзгерістер театрдың ұжымына қаншалықты әсер етуде және басқа да сұрақтарға театрдың жетекшісі Болат Атабаев жауап береді.
— «Тұран Әлем Банкі» төңірегіндегі соңғы кездегі өзгерістер театрдың жұмысына кері әсер етпей ме? М. Әблязов «Ақсарайға» жылына 700 мың доллар бөліп тұрды деген ақпарат бар, алдағы уақыттағы ахуалдарыңыз қалай болмақ?
-«Ақсарай» мюзикл театрының құрылғанына 4 жыл болды, алғашқы жылы кәсіпкерлер мен жолдас жігіттер көмектесіп, аз-маз ақшаны мемлекеттен алып дегендей қаржыны өзім таптым. Ол кезде әртістерім өзімнің курсымда оқитын студенттер болды, сондықтан аса көп қаражат керек бола қойған жоқ.
Соңғы екі жарым жыл бойы бізді «БТА Банкі» қаржыландырып келген, өзіңіз айтпақшы жылына 700 мың доллар беріп тұрды. Банк ғимараттың жалдау құнын, әртістердің еңбекақысы мен костюмдер тіктіру, декорация сияқты шығындарын түгелдей төлеп тұрып еді. Енді басшылықтың ауысуына байланысты мұның бәрі тоқтап қалып, жағдайымыз қиындауы мүмкін.
«Қыз Жібек» қойылымынан кейін театр ұжымының өнеріне сүйсінген Мұхтар Әблязов «Қазақстанда ешкімге ұқсамайтын жақсы театр жасайық» деп «Ақсарайға» өзі көмек қолын созып еді.
Мюзикл деген Орта Азияда тұрақталмаған өнердің түрі, өзі Шығыста басталғанымен, кейіннен өңін өзгертіп Батысқа ауысқан жанр. Мұндай театрлар Мәскеу мен Балтық жағалауындағы баршылық, бірақ Орта Азияда жалғыз-ақ театр болып тұр. Қазір банктің жаңа басшылығымен телефон арқылы да, көмекшілері арқылы да сөйлесудемін.
«Сізді қабылдаймыз, шақырып сөйлесеміз, күте тұрыңыз» деп олар мені кідіртіп отыр, сөйтіп екі ай бойы әртістерім жалақысын да ала алмай қалды. Театрдың қаржыландырлуына тікелей жауапты Бренд-офистің қызметкерлері де жаңа басшылықпен сөйлескенде «қаржыландырмаймын деп айтпаймын, бірақ мына қиын жағдайдан шығып алайық» деген жауап алыпты, сонымен күтіп отырмыз.
-Мәдениет пен өнерді жүйелі түрде қолдау үшін құрылған «Әлем-арт» қоғамдық қоры мен «Керулен» фольклорлық тобына да аталған банктің қатысы бар ма?
-БТА бұл топты бір жыл бойы барлық жағынан қамтамасыз етті. Студиядағы дыбыстарын жаздырды, киімдерін тіктіріп берді, бірақ бұл бір жылға ғана созылған жоба болатын, бұл өзінің мерзімін аяқтады. Қазір құрамында Айгүл Үлкенбаева, Еділ Құсайынов сияқты шебер музыканттары бар «Керулен» тобының өнерін жұрт тамашалап жүр.
М.Әблязовтің екінші бір жобасы — қазақтың дәстүрлі музыкалық театрын ашамын деген еді, енді ол да жайына қалып отыр ғой. «Әлем-арттың» да қаржыландырылуы тоқтап тұр, бірақ бұған қатысты да ақша бермейміз деген үзілді-кесілді сөзді банк басшылығы тарапынан естіген жоқпыз, күтіңдер деді, күтіп отырмыз.
Зиялы қауым Үндеуге қол қоюдан қорқады
-Сізді осы жағдайға байланысты Үндеу дайындап жатыр деп естіп едік...
-«Ақсарай» Қазақстандағы жеке театрлардың бірі. Мемлекеттік емес ұйымдардың құрылуы деген азаматтық қоғамның дамуына үлес қосатын жағдай. Ал мына банктің басшылығын ауыстырып, банк жұмысына мемлекеттің араласуы біздің театрымыздың, яғни мемлекеттік емес ұйымның әрекетіне кедергі келтіргеннен кейін бәрін мемлекет тартып ала беруі керек пе деген ой келді.
«БТА» дүние жүзіне таныла бастаған банк еді. Әблязовтің мақсаты «Техсако банк», «Дойчебанк» сияқты дүниежүзілік бренд жасау болатын, сол үшін жер-жерлерден бөлімшелерін де ашқан еді. Ол банкті жамандап-жамандап алып, ақырында мемлекет тартып алды, ол егер жаман банк болса, оны алмас еді ғой. 12 миллиардтан астам доллар таза пайда таптық деген ақпаратты банк әлі таратуда.
Осындай қарқынмен жұмыс істеп жатқан банкті тартып алып, оның жұмысына кедергі келтіруге бола ма, осы себепті ҚР президентінің атынаҮндеу дайындағанбыз, бірақ зиялылардың көбі бұған қол қоюға әлі қорқып отыр.
Не болып, не қоятынын көрейік деп сылтауратады, болатыны болды ғой күтетін ештеңе қалған жоқ, меніңше. Бірақ осы үрей, қорқыныш деген жаман әдеттерден арыла алмай келеміз ғой.
Атабаев патриотизм мен фашизмді неге қатар қояды?
-Сіз бірде патриотизм мен фашизмді қатар қоямын дедіңіз, бұлай деуіңізге не себеп?
-Неліктен дейсіз бе, себебі мен Гитлердің «Майн кампфын» оқыдым. Содан кейін ойландым. Қазір қазақ жастарын шатастырып жүрген үлкендер бар, теледидар мен газетке сұхбат береді: «қазақ боп туғанымды мақтан етемін» деп. Оны естіген қазақтың жастары «біз де мақтан етеміз» деп өре түрегеледі.
Мен Берлинде жұмыс істеп жүргенде Александр Пляц алаңында жүз шақты жас жігітті көргенмін, қара киініп алған, аяқтарында ауыр етік, жеңдеріне қызыл шүберек тағып, «неміс болып туғаныма мақтанамын» деп жазып қойған, бірақ олар өздерін, неонацистер, неофашистерміз дейді. Біздің қазақ та дәл осы сөзді айтып отырып, патриотпын дейді.
Қазақ боп туғанымды мақтан етемін деген не сөз сонда, ол жексенбі күні таңғы тоғызда туғаныңды мақтан етумен бірдей ғой. Онда шошқа да шошқа боп туғанын мақтан етсін?!
Ұлтты сапалы бір деңгейге көтеретін ұран болмаса, осындай жалаң, өтірік ұран неге керек, бір ұлтты бір ұлттан биіктеткенде немесе кеміткенде ұтарымыз не? Қазақтың тілі ең бай тіл дегенді қазақтар да, қазақ еместер де айтып жүр, мұның бәрі жұртқа ұнау үшін айтылған сөздер. Бұл жүріспен жастарды шатастырамыз, оның орнына алға жетелейтін ойлар айтсақ жөн болар еді.
-Атақ пен даңқтың берілуі туралы да қызықты пікірлер айтасыз, өзіңіз осы жайлармен бетпе - бет келіп көрдіңіз бе?
-Өзіңіз қараңызшы, Қазақстанның халық әртісі Ақан сері немесе АҚШ халық әртісі Арнольд Шварценнегер деген күлкілі жай ғой. Совет үкіметінің кезінде номенклатура деген болатын, ақша аз еді, сонда артық ет, ұн алатын жабық дүкендерге тіркеу үшін сыйлықтың иегері, атақты болу қажетті болды. Содан қалып қойған нәрсе ғой бұл атақ пен даңқ деген, қазір мұның түкке керегі жоқ, оның орнына бір шелек ақша берсін.
Маған 1998 жылы «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» деген атақ берді, мен мұны сұрап алған жоқпын және өнердің бе, спорттың ба әлде әдебиеттің бе, ненің қайраткері екенімді білмеймін, әйтеуір қайраткермін.
Бұл атақты берер кезде менімен бірге алатын адамдарға бәріміз бас тартайық деген ұсыныс жасадым. Жалғыз өзім бас тартсам, мені жынды деп қабылдайды, бәріміз бірігіп бас тартсақ, қоғамда ой тудырады, резонанс болады деген едім, ешкім үндемей қойды.
Айтатындары «атақты адамның қасында сыйым төмен болады, бала-шағамнан ұят» дегендей болмағыр уәж, бірақ атағы жоқ әртістің сахнада даңқы жер жарған әртістен шебер ойнайтынын көріп жүрміз ғой, бұл өнердің критерийі емес. Ал өнерді атақ-даңқсыз-ақ шын беріліп сүйетін кәсіби деңгейі биік адамға бір тиын пайдасы жоқ атақ бергенше, өнер мерекелерінде марапаттасын, атын атап шақырып, сыйлық берсін. Атақ беру деген социализмнің атавизмі ғой.
Азаматтық мәдениеті бар қоғамда жемқорлық болмайды
-Бір кезде Азаматтық қоғам мектебінде лекция оқимын деп едіңіз, сіз үшін бұл қандай қажеттіліктен туды және сіз онда тыңдаушыларды неге тәрбиелейсіз, қазір бұл мектеп бар ма?
-Азаматтық қоғам құру үшін азаматтық мәдениет болу керек, ол деген адамның қоғамдағы саяси, экологиялық... жалпы барлық белсенділігінің жиынтығы. Көшеде біреу соққы жеп жатса, әділетсіздікті көріп тұрсаң араласа кететін жағдайға жету керек, сонда ғана тәртіп болады, сонда ғана қоғам өзін-өзі емдейді.
Азаматтық мәдениеті бар қоғамда жемқорлық болмайды. Сондықтан азаматтық қоғам құрушы жастарға арнап дәріс оқыдық, шетелдерден де мамандар келіп сабақ берді. Менің тақырыбым — Азаматтық мәдениеттің түрлері болатын, жастар қызығып оқыды, шетелдік мамандарды тыңдап, мен де өзім білмейтін көп жайларды білдім.Үш-төрт жылдай жұмыс істеген бұл мектеп өкінішке қарай, қазір жабылып қалды.
Бұл негізі Ғ.Жақияновтың бастамасы еді, оны С.Дуванов жүргізді. Әділетті қоғам құру үшін біз оның тетіктерін білуіміз керек, сондықтан біз оқытқан жастар келесі қоғамды құруда осы білімдерін пайдаланады деген ойдамын.
Ең ауыры рухани – яғни санадағы дағдарыс
-Театрдың функциясы, ұстанымы жөнінде де сіздің пікірлеріңіз «стандартқа» сыймайтыны белгілі, қазіргі қазақстандық театрларға не жетіспейді деп ойлайсыз?
-Біздің театрларға идея мен форма жетіспей тұр, әлі күнге сөз қуамыз, әлі өнердің бес функциясының бір ғана — тәрбиелік қызметін ғана орындап келеміз. Ақыл айтып, лепіріп сөйлеп, бір-бірімізді тәрбиелеу мен жалған махаббатты ойнаудан арыла алмай келеміз, сахнада шынайылық жоқ. Сосын көрермен келмеді деп жылаймыз, әрине мұндай қойылымға ешкім бармайды. Себебі олар жақсы-жақсы фильмдерді көріп алады да, театрдағы әртістің өтірік ойынына сенбейді, яғни сендіре алмаймыз.
Қазір театр өнерінде біз бір орында тоқтап тұрмыз, осыдан елу жыл бұрын сүйреткен шұлғауымызды әлі сүйретіп жүрміз. Сахнада ауызбен орақ орып, тілімізбен баулап дегендей, нақты әрекет жоқ құр сөз көп. Театрға қарағанда сурет өнері мен фильм түсірушілер алға кетіп қалды.
-Сіз қай театрдың көрерменісіз?
-Менің тұрақты барып тұратын белгілі бір театрым жоқ. Бірақ кейбір жақсы деген спектаклдерге барып көремін, үйренемін, өзіме жаңалық ашамын, ондай қойылымдар бар, Құдайға шүкір.
Жанат Хаджиевтің, Нұрқанат Жақыпбаевтың қойылымдарын көріп тұрамын. Мәселен, соңғы кезде Нұрқанат сахналаған Гогольдің «Ревизоры» маған қатты ұнады, деңгейі өте жоғары, әдемі де қызық қойылған, бірақ көп көрермен оны түсінбей, боқтап кетіп қалады.
-Драматургтер мен режиссерлердің «айтысында» сіз кімді жақтайсыз?
-Мен олардың ешқайсысына жақтаспаймын, бұл өтірік дау, менің оған қатысым жоқ. Бұл мәселеде екі жақтың да кінәсі бар, жақсы драматургияны жүзеге асыра алмай жатсақ не істейміз? Өйтіп, бір-біріміздің көзімізді шұқығанша, неге жақсы дүниелерді бірігіп сахналамасқа?
Бізде ауызбіршілік жоқ, бір-бірімізді менсінбейміз. Оның үстіне өнер адамы деген ылғи гармонияда жүрмейді, өзіңе өзің ұнамайтын кездер болады, бұл да содан туған дүние болуы мүмкін, әйтпесе мәмілеге келіп, ұнамаған тұсын автормен келісіп, жақсы жағына өзгертсең, оған қай драматург қой десін?
-Театрдағы көп жайлармен келіспейсіз, ал енді азамат ретінде қоғамдағы театрдан тыс жағдайларға қатысты ойыңызды білуге бола ма?
-Мен саясаткер емеспін, болғым да келмейді, бірақ қоғамға өз үнімді естірткім келеді, сол үшін сұхбат беремін, мақалалар жазамын, бірақ содан пайда болмай тұр ғой.
Қазіргі экономикалық дағдарыстан гөрі рухани, яғни санадағы дағдарыс ауыр болып тұр, қаржының дағдарысы өтер, бірақ мидағы дағдарысты жеңу қиын. Осыдан келіп, «митингіңе өзің бар, сайлауға дауыс бермеймін, санаққа қатыспаймын» деген әңгімелер шығады, мұның бәрі жаңағы мен айтқан азаматтық мәдениеттің төмендігін көрсетеді.
Қазіргі адамдар «бірің өліп, бірің қал» дегенді мықтап ұстанып алған. Өйткені адамдар ешкімге сенбейді, сенейін десе есітетін әңгімелерінің бәрі өтірік. Сондықтан бәріміз ас үйде отырып, үстелді тоқпақтап, революция жасаймыз, көшеге шыққанда үнсіз қаламыз, өкінішке орай, осылайша екі жүзді болып барамыз.
Қоғамда ар-ұждан жағы ақсап тұр, «санитарлар» керек
-Өнер әлемінде сізді Болат Атабаев деп танимыз, өмірде өзіңізді қандаймын деп есептейсіз?
-Өмірде мен сұмырай, жексұрын адаммын. Өйткені жексұрындықты мен өз еркіммен арқалап жүрмін. Қоғамда біреу сол жексұрындықты мойнына алуы керек. Дүкенге барғанда ұрысатын мен, себебі мені алдайды. Қоғамдық орындарда да жөнсіз жайларды айтатын мен, өйткені басқалар үндемейді, әйтеуір біреу айту керек қой.
Бір ғана мысал, Астанадан «Эйр Астананың» ұшағымен келдім, сонда «Сіздерді Наурыз мейрамымен құттықтаймыз» деп айтпақшы болып, құттықтаудың орнына бізді «боқтап» жіберді. Қазақтар естіп алып, күліп отыра берді. Содан шақырып алып, кім оқыды мынаны десем, Юля деген қыз екен. Ұрыстым, сонда да жаңағы сөзді тағы қайталап айтты.
Осындай жайларға үндемей жүре берсек, кім көрінген біздің мойнымызға отырып алады ғой, сондықтан жексұрын болсам да айтуға тура келеді. Үйдегілер де маған «жалғыз өзің шырылдап қайтесің» дейді, басқалар қозғалмаса, шырылдамағанда қайтем?
Қоғамда ар-ұждан жағы ақсап тұр. Марқұм Асқар Тоқпанов ағамыз ылғи жұртпен ұрысып жүретін, өте мазасыз болып көрінетін, сөйтсем, ол да қоғамға «санитар» боламын деп, жексұрындықты өз еркімен алған екен. Осындай бір адамдар болмаса, ешкім қоғамның келеңсіздігін айтқысы келмейді, «соған бола» басын ауыртып, қарым-қатынасты бұзғысы келмейді. Сонымен мен өз еркіммен Асқар ағамның салып берген сара жолымен келе жатырмын.
-Осыны айтсам-ау деп жүрген ойыңыз бар ма?
-Әрине, бар. Қай салада да жастарға жол беру керек. Қазіргі билік шлагбаум сияқты не көтерілмей, не төмен түспей жолға жатып алған. Сөз бен істің арасы алшақтап кеткен. Билікті тыңдасаң, сөздері жақсы, істеген ісіне қарасаң құсқың келеді. Мұны көріп өскен жастар да екі жүзді, сұмпайы болады. Мұны мен ылғи айтамын да жүремін, бірақ әлі де көп айту керек, шаршамау керек.
Шаршау деген жаман қасиет кейде маған да жетеді, мен де кейде «бірің өліп, бірің қал» деп жұмысыма кірісіп кетемін. Менің жұмысым эмиграция болды, тек шетелге кетпегенім болмаса, шетелге кетуге ақшам жоқ.
Сондықтан жұмысыма ден қойып кетемін, арасында қоғамға мойнымды созып қарай қалсам көретінім — сол баяғы адамдар, сол баяғы өтірік сөз бен қолпаштаулар. Бірақ шаршау деген жаман, адамның белсенділігін құртады.
Сондықтан тынбай күресу керек, әйтпесе өмірге не үшін келіп, не үшін кеттім деймін, егер дені дұрыс қоғам құруға көмектеспесем? Сонда менің ұрпағым да итеңдеп қырық жыл жұмыс істеп, пара беріп, өтірік сөйлеп өмір сүру керек пе?
Сол үшін ешқайсымыз еш нәрсеге бей-жай қарамауымыз керек, әрбір азамат белсенді болу керек. Бұл үшін заңды, жүйені өзгерту керек, қоғамның мүшелері осыған атсалысуымыз керек.
Білім ұлттық идеологияға айналмайынша, түк те жақсылық болмайды. Ал білім мен денсаулық жағы бізде ақсап жатыр, сол себепті бәріміз өзімізді аяп қалмай, керек жерінде қоғамның кемшілігін айтып жүруіміз керек.
— Әңгімеңізге рахмет!
