Тәуелсіз Қазақстанда 1986 жылғы Желтоқсан рухы сезілмейді. 23 жыл бұрын желтоқсанда қызыл империяның қаһарынан қаймықпай, Алматыдағы алаңға шыққан қазақ жастарының толқуы күшпен басып-жаншылды.Тәуелсіздіктің алғашқы қарлығаштары болған өрімдей жастардың Желтоқсан оқиғасы туралы айтылмай жүрген, ашылмай жүрген қандай мәселелер бар?
Дөңгелек үстел талқылауына белгілі қазақ ақыны, қоғам қайраткері әрі «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысының төрағасы Мұхтар Шаханов, белгілі қоғам қайраткері, Жоғарғы Кеңестің бұрынғы депутаты Жасарал Қуанышәлі, саясаттанушы, «Ұлт тағдыры» қоғамдық қозғалысының жетекшісі Дос Көшім және совет дәуіріндегі қазақтың тұңғыш саяси диссиденттерінің бірі әрі Желтоқсан көтерілісіне қатысқаны үшін түрме жазасына кесілген белгілі қоғам қайраткері Хасен Қожахмет қатысты.
Дөңгелек үстелді Азаттық Радиосының қызметкері Сұлтанхан Аққұлұлы жүргізді. Дөңгелек үстел сұхбатын мына арадан тыңдай аласыздар.
«МЕТЕЛЬ» ОПЕРАЦИЯСЫ ҚАРУСЫЗ ЖАСТАРҒА ҚАРСЫ ҚОЛДАНЫЛЫП СЫННАН ӨТТІ
Жүргізуші:
– Желтоқсан толқуы турасында не айтылмай қалды, немесе әлі де айтылмай келеді. Және не себептен деген сауал тастап, әңгімені Мұхтар мырза, сіз бастасаңыз.
Мұхтар Шаханов, қазақ ақыны, қоғам қайраткері, «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысының төрағасы. Алматы, 27 қараша 2009 жыл.Мұхтар Шаханов:
– Жалпы Желтоқсан көтерілісі бұрынғы советтер одағындағы демократиялық көтерілістердің көшбасшысы болды. Ал енді желтоқсан көтерілісіне дейін бір жыл екі ай бұрын егер совет одағында көтерілістер бола қалған жағдайда соны қалай дымын шығармай баса қоямыз деген ойдың төңірегінде КСРО Қауіпсіздік комитеті мен КСРО Ішкі істер министрлігі бірлесіп, жұмыс жасаған. Сөйтіп, “Метель” деген операцияны дүниеге әкелген. Бірақ оны сынайтын жер таба алмай жүрген. Алматыдағы қарусыз жастар желтоқсанда алаңға шыққан кезде оның авторлары жүрегі жарыла қуанған. Сөйтіп, КСРО Қауіпсіздік комитетінің төрағасы Крючков Горбачевтің ауызша рұхсатын алған. Сөйтіп, “Метель” операциясын бастап жіберген. Міне, бұл белгісіз жағдай. Мұны көп адам біле бермейді. Желтоқсан көтерілісінің негізінде жұртқа қысым көрсету, әскер күшін қарсы қою қылмысы жатыр.
БИЛІК ЖЕЛТОҚСАННЫҢ МӘНІН ЖОЙЫП ОТЫР
Жүргізуші:
– Ал, Жасарал мырза, Желтоқсан толқуы турасында не айтылмай қалды, не айтылмай келеді?
Жасарал Қуанышәлі:
– Желтоқсан көтерілісі бойынша ең негізгі айтылмай келе жатқан мәселе, менің пікірімше, ол осы желтоқсан кезінде алаңға шыққан жастардың арманы орындалмай қалғандығы. Олар қолдарына тікелей тәуелсіздік жөнінде ұран алып шықпаса да, бұл толқудың ар жағында соны аңсау жатты. Сол тұрғыда, әлбетте жастар өздеріне қызмет етті, тәуелсіздік күнін жақындатты.
Алайда, тәуелсіздік келген кезде, сол жастар да, бүкіл халқымыз – қазақ халқы түгел алданып қалды. Бізге өкінішке қарай, шын мәнінде
Мәскеудің шешімімен Қазақстан басшылығына бейтаныс адамның тағайындалғанына наразы қазақ жастары Алматыдағы Брежнев атындағы алаңға бет алды. Желтоқсан, 1986 жыл. «Біз білмейтін желтоқсан» кітабындағы сурет.тәуелсіздік бұйырмады. Бізден тәуелсіздікті ұрлап алды. Қазіргі жеке Назарбаев бастаған режим билігі тәуелсіздікті меншіктеп алды да, осы жеке билік режимінің халықтан тәуелсіздігіне айналдырып жіберді.
Соның нәтижесінде, қазіргі билік Желтоқсан көтерілісінің бүкіл маңызын жойып жіберді деп айтуға болады. Желтоқсан көтерілісі жөнінде айтқан кезде, осы мәселе алдыңғы қатарда тұруы керек. Демек, ең алдымен қойылатын мәселе: Желтоқсанның, оған шыққан жастардың, жалпы сол кездегі халқымыздың мақсаты орындалды ма, жоқ па? Орындалған жоқ.
Сол тұрғыда әлбетте, осы мәселе орындалмай, біз сол алаңға төгілген қанды ақтай алмаймыз. Сол кездегі жастардың еңбегін бағалай алмаймыз. Сол кездегі ұлтымыздың еңсесін көтеріп, басын тіктеген жағдайын қайтадан қалпына келтірмей, біз Желтоқсан көтерілісінің маңызын өзгертуге өзімізге дұрыстап түсіндіруден алшақ тұратын боламыз.
Жасарал Қуанышәлі, Жоғарғы Кеңестің бұрынғы депутаты, қоғам қайраткері. Алматы, 10 шілде 2009 ж.Соның ішінде, күні бүгінге дейін әлі көтерілмей, жабылып жатқан мәселе, ол 1993 жылы басталып, 1995 жылы тоқтатылған Конституциялық сотта болған осы желтоқсан бойынша сот процесі, сонда ашылған шындықтардың қайта бүркемеленіп қалғандығы, сонда көтерілген мәселелердің қайтадан жабылып қалғандығы. Мұны әрмен қарай тізіп айта беретін болсақ, әлбетте бірінен-бірі шыға береді.
Демек біздің билік Желтоқсан көтерілісін жоққа шығарып отыр. Соның бір дәлелі – мына тәуелсіздік күнін әкеліп, Желтоқсан күніне тіреп қойды. Міне, осының бәрі қолдан жасалған нәрсе. Назарбаев билігінің жасап отырған құйтырқылығы, желтоқсанды халықтың жадынан өшіріп тастау үшін, оның маңызын төмендетіп қана қоймай, жойып жіберу үшін жасап отырған тірліктерінің бәрі осыны көрсетіп отыр. Осы жағдай түзелмей, Желтоқсан шындығы, ақиқаты ашылмайды.
– Рақмет, Жасарал мырза.
ҚАЗАҚТЫҢ ҚЫЗДАРЫН ИТКЕ ТАЛАТҚАН СТАРШИНА ӘЛІ ОРДЕНІМЕН ЖҮР
Жүргізуші:
– Енді Дос мырза, сөз кезегі өзіңізде. Сіз не айтасыз?
Дос Көшім:
– Менің ойымша айтылмаған нәрселер өте көп. Ешнәрсе айтылмады десе де болады. Себебі, сол уақытта халық 1986 жылға қандай баға берді, әлі сол бағаны ұстап отыр. Ал билік пен мемлекет ондай баға берген жоқ. Ең негізгі мәселе, менің ойымша біз қаһармандарды таптық, боздақтарды таптық. Оларға кейде үй беріп қояды, кейде атақ беріп қояды. Бірақ, соларды қанға бөктірген кімдер, бізде солар
Дос Көшім, «Ұлт тағдыры» қоғамдық қозғалысының төрағасы, Алматы, 4 қыркүйек 2009 жыл.туралы ешнәрсе айтылған жоқ. Бірақ оны халық біледі. Соны жасағандардың көбі қазір билік басында отыр. Сондықтан болуы керек, қазір сол қылмыс жасағандардың көбі үлкен үлкен орындарға өсіп кетті. Қазақтың қыздарын итке талатқан старшина сол орденімен әлі жүр 1-ші Алматыда жұмыс істеп.
Дәл сондай грамота алғандардың көбісі өсті, жетілді. Сондықтан ең айтылмай қалған мәселе, менің ойымша қылмысты жасаған адамдар кімдер деген айтылған жоқ. Әңгіме оларды соттау емес, олар арының алдында, халықтың алдында ақталуы керек еді. Мысалы біздің талантты ағаларымыз, Асанәлі Әшімов, Ермек Серкебаев сияқты кісілер қазақтың жастарын «нашақорлар, маскүнемдер, қазақ халқын масқара қылғандар» деп жазылған хатқа қол қойған адамдар. Оларды біз әлі күнге дейін басымызға көтереміз. Егер шетелде болса, олардың бетіне түкіретін еді.
Менің ойымша, Желтоқсан мәселесінде осы мәселе айтылған жоқ. Және менің ең қорқатыным, біздің де балаларымыз өсіп келе жатыр. Олар да ертең әділеттілік, ұлттық мәселе бойынша алаңға шығады. Сол уақытта оларды 86-шы жылдары жастарды соттаған соттар күтіп отырады. Және жастарды итке талатқан адамдар күтіп отырады. Себебі олар әлі жасаған қылмысын түсінген жоқ және оны ұстап отырған осы билік, оларға оны түсіндірмейді де.
ЖЕЛТОҚСАН БОЗДАҚТАРЫНА ЕСКЕРТКІШТІҢ ӨЗІ 20 ЖЫЛДАН КЕЙІН БҰЙЫРДЫ
Менің осы жағдайда ең қынжылатын нәрсем, алаңға жыл сайын 17-ші желтоқсанда 400-500 адам жиналамыз. Сонда мен таң қалам да, неге осы алаңда құрбан болған жастарға құрмет көрсетіп, гүл шоқтары қойылмайды. Олардың рухына тағзым етіп, әруақтарына бағыштап құран оқуға Алматыдағы 40-қа жуық оқу орындарының ректорлары келмейді жастарды ертіп. Неге гүл қоймайды, неге құран оқымайды. Себебі олардың іштері біліп отыр биліктің Желтоқсан оқиғасын амалсыздан, өздерін-өздері қинап отырып мойындағандарын.
20 жылдан кейін ескерткіш қойылуының өзі де осының нақты себебі сияқты. Сондықтан, менің ойымша ең негізгі мәселелердің бірі – осы
Брежнев атындағы алаңға шыққан қазақтың бойжеткенін милиция мен әскерилер ұстап әкетіп барады. Желтоқсан, 1986 жыл. «Біз білмейтін желтоқсан» кітабындағы сурет.қылмыстан соны жасаған адамдардың, биліктегі адамдардың арылуы болып табылады. Ондай арылуды біз көріп отырған жоқпыз, сондықтан қазақ елі әлі күнге дейін тәуелсіз еркін ел болып, өзінің еркіндігі үшін тәуелсіздігі үшін күрескен адамдарын құрметтей алмай отыр. Оларға әлі күнге дейін заң да қабылданған жоқ.
Мен бір ғана параллель келтірейін, бөтен елге барып, енді тырнақшаның ішінде өздерінің «интернационалдық міндеттерін» атқарған ауғандықтарға тәуелсіздік орнағаннан бастап, 8 қалада ескерткіш орнады. Ал тәуелсіздік үшін күрескен, өздерінің бастарын өлімге тіккен қазақ жастарына менің ойымша 3-ақ жерде ғана ескерткіш қойылды. Бұл біздің бетіміздегі бір қара таңба, масқаралығымыз. Әрине, бұл қазақ халқының емес, қазақ халқын билеп отырған адамдардың масқарашылығы. Біз осыны ұмытпауымыз керек.
– Рақмет, Дос мырза.
"МЕНІҢ ӨЗ БАСЫМ ЖЕЛТОҚСАН ТУРАЛЫ БӘРІН АЙТТЫМ"
Жүргізуші:
– Хасен мырза, Сіз желтоқсан оқиғасының қайнаған ортасында болдыңыз емес пе, сол толқуларға қатысты не айтылмай келеді әлі де және не себептен?
Хасен Қожахмет:
– Енді мына совет кезінде үш рет сотталған ең ескі диссидент деп маған сөзді соңынан беріп отырған боларсыз, Желтоқсан көтерілісіне қатысқан деп, оған рақмет. Біз осылай ылғи да соңында қалып келеміз. өздеріңізден бастасаңыздаршы, ана Шаханов деген қайда жүрді
Советтік Қазақстанның диссиденті, 1986 жылғы желтоқсан қозғалысына қатысушы композитор Хасен Қожахмет Арқалық түрмесінде. Қазан, 1988 жыл. Сурет «Қазақтелефильм» түсірген «Версия» деректі фильмінен алынды.сонда? Алматыда алаңға бармақ түгілі, Қазақстанда болмаған адамдар. Міне, сіздер желтоқсанға хабар арнай отырып, желтоқсандықтарды соңына шығарып отырсыздар. Бұл жалпы қалыптасқан психология болып отыр. Билікті қалай түзейміз, өзіміз түзелмей.
Ал енді менің Желтоқсан көтерілісі туралы айтылмаған нәрсем қалмады шындығында. Бәрін айттым, жүзден аса мақала жаздым. Түрмеде жатқан жерде келіп, КГБ-лар Колбин сұрап жатыр не себепті шықты деп жазып әкеткен. 1988 жылы Арқалық түрмесінде жатқан жерімде жазып бергем. Фильм түсірді ғой, онда да айтып бергем, бұл отаршылдыққа қарсылықтан деп.
1989 жылы түрмеден оралып, бір топ адам Желтоқсаншылар ұйымын құрған кезде, сол ақталу, түрмедегілерді босату деген екі шарт тұрған. Мен сонда оған саяси баға беру керек дедім. Сол кезде «саясатта нең бар» деп, Шаханов ағамыз кішкене қарсы болғаны бар. Өйткені, сол кезде қазақ халқы отаршылыққа қарсы шықты деген сөздер айтылмаған болатын. Сондықтан, мен оны бәрібір жарлыққа қосқамын.
Бірақ кейін тәуелсіздік алғаннан кейін бұл ұмытылып қалды. Жаңа Жасарал айтып отыр ғой, отаршылдану мәселесі деп, өкінішке қарай міне сол мәселе әлі мойындалған жоқ. Шала-шарпы ғана айтамыз, бірақ әлі ресми мойындалмады. Менің мақсатым сол еді, жарлыққа кіргізгенде. Көп нәрсе айтылды, енді білмеймін, тыңдайтын құлақ болса, түсінетін адам болса бәрі айтылды.
ЖЕЛТОҚСАН ЖЕНДЕТТЕРІ ЖАЗАЛАНБАЙ ҚАЛДЫ
Мына Желтоқсан көтерілісіне сотталып, түрмеден шыққан 99 адамның мәселесі сияқты қарау пайда болды халықта. «Әй, мынау,
Алматыдағы Брежнев атындағы алаңға шыққан қазақ жастарының наразы шеруін күшпен басып-жаншыған соң, полиция мен қауіпсіздік комитеті (КГБ) ұсталғандардың әрқайсысын суретке түсірді . Желтоқсан, 1986 жыл. «Біз білмейтін желтоқсан» кітабындағы суреттер.қазақтың тарихи және әлемді дүр сілкіндірген оқиғасы НАТО-ның өзі қорқып отырған Кремльге қарсы шыққан қазақ екен» деген мақтаныш емес. Өздері барып, өздері сотталды, өз мәселелерін өздері шешсін деген ой қалып келеді әлі де.
Ал енді жанашырымыз осы желтоқсанды айтайық, көмектесейік дегендер өз мәселелерін шешіп алуға тырысты, соны айтып трибунаға шығып, көрініп қалып, өйтіп-бүйтіп депутат болып, тағы жоғары қызмет алып деген сияқты болып кетті. Тағы артынан комиссия құрып, біз ол комиссия құрылмаса да халықты көтерейік деп ұйым құрғамыз. Ал енді комиссия құрылғанда не істеді?
Жаңа Дос айтып отыр ғой, жендеттер жазаға тартылмай қалды. Негізгі мәселе осы еді. Комиссия құрылғанда, не істеді? Бәлен адам оқудан шығарылды, пәлен адам жарақат алды, пәлен адамның басы жарылды, өлді деп. Дос жаңа көбейтіп айтып отыр 400-500 адам деп. Ондай адам шықпайды алаңға. Жылда алаңға шығатын сол Алматыда тұратын 50-60 қара сотталған, сосын тағы бір оншақты адам ғана алаңға келеді. Қалған студенттер аяғын баспайды алаңға мұғалімдері түгілі. Өйткені, Шахановтың комиссиясы айтқандарды естіп-естіп зәрелері ұшқан. Құрсын ойбай, барсақ бізді де солай құртады деген пікір қалыптасқан.
ЖЕЛТОҚСАН РУХЫН ЖОҒАЛТЫП АЛДЫҚ
Ал егер репрессияға халықты ұшыратқандарды жауапқа тартқан жағдайда, басқаша пікір қалыптасар еді. Онда халық батылданар еді. Аштан өліп бара жатса да халықтың алаңға шықпайтындай психологияны Мұхтар Шаханов білмей қалыптастырды ма, әлде біліп қалыптастырды ма, ол жағын қайдам.
Дәл 86-шы жылдағыдай құқын қорғап шығатын халық бар ма қазір? Ұлттық намысы түгіл, аштан өліп бара жатса да, алаңға ешкім шықпайды қазір. Міне, осындай күйге түсірдік. Жанашырмыз деген адамдардың жұмысының нәтижесі.
Ал енді жуырда Қазақфильмде Нұрсұлтан Назарбаев сөйлеп жатыр. Мықты-мықты патриоттық, халықты өжеттілікке тәрбиелейтіндей фильмдер түсіріңдер дейді. Әй, өжет болғанда желтоқсандықтарды жарылқағаны осы ма, тентіретіп жіберді ғой, аштан өліп жатыр бәрі. Өжеттікті қажет етпейтін, батырлықты қажет етпейтін жылпостар мен алыпсатарларды қажет ететін қоғамға айналдық сүйте келе.
Жүргізуші:
– Рахмет, Хасеке. Құрметті қонақтар, енді дөңгелек үстел сұхбатымызды одан әрі жалғастыра отырып, сол кездегі билікте болған және қазіргі Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев Желтоқсан оқиғасын басып-жаншыған ресми билік өкілдерін жазаға тартамын, қызметтен босатамын деп уәде берді. Байқап қарасақ, жоғарыда Дос мырза атап өткендей, солардың бірі де жазаға тартылған жоқ, не қызметтерінен босаған жоқ. Керісінше, қайта жоғарылай түсті. Оның сыры неде? Екіншіден, Нұрсұлтан Назарбаев билігі кетпей, Желтоқсан ақиқаты толық ашылмайды деген пікір де бар. Осындай пікірге негіз бар ма? Сөз Хасен Қожахметке беріледі.
КІМНІҢ ХАЛЫҚШЫЛ ЕКЕНІ ЖЕЛТОҚСАНДА БЕЛГІЛІ БОЛДЫ
Хасен Қожахмет:
– Енді ол талай айтылған нәрсе ғой. 90- жылдардағы «Желтоқсан» газетінің екінші санындағы мақалада айтқам, Қазақстандағы Желтоқсан көтерілісі демократияның барометрі іспеттес. Желтоқсан көтерілісі қалай тексеріліп жатыр, әділ бағасын алды ма, әділ шешіліп жатыр ма, шешілмей жатыр ма? Соған қарап білуге болады демократия бағасын. Ал енді шын мәнінде әділеттілік қашан орнайды?
Хасен Қожахмет Азаттықтың Алматыдағы бюросында, 1 желтоқсан 2009 жыл.
Әділеттілік үшін айтады ғой, бұл дүниенің қысасы ақыретке кетпейді деп, әр адам өзінің ісіне, қылмысына жауап бермесе, онда мемлекетте қоғам бола ма? Қазір біреу кісі өлтірсін көшеде, сабасын біреуді, ешқайсысын жазаламай жіберейік жүре берсін деп. Сонда бұл қандай ел болады? Тура мына Желтоқсан көтерілісі сондай болып отыр ғой. Бірде біреуі жауапқа тартылмады, жаңағы Серкебаев, Әшімовтерді айтамыз ғой, ол бержағы ғой оның. Білеміз ғой, ол кісілерді зорлап қол қойғызады үйтіп-бүйтіп.
Бірақ енді олар тікелей репрессияға бұйрық берген адамдар емес, ол байғұстар. Ал енді сол тікелей бұйрық берген адамдар, шын мәнінде өзінің істеген қылмысы үшін жауапқа тартылмаған қоғам - қоғам емес, мемлекет - мемлекет емес. Ол былық жалғаса береді, қылмыскерлер көбейе береді. Өзі солай болып та отыр ғой. Коррупцияны бастаған кімдер, сол билікте отырғандар. Жылдан-жылға үдеп жатыр.
Міне өздерін-өздері қамап жатыр. Өздерін-өздері әшкерелеп, өмір өзі көрсетіп жатыр. Менің айтатыным, кім халықшыл екені желтоқсанда белгілі болды өзі. Кім халқын да сатып кететін арам екені сол кезде-ақ белгілі болған. Сол кезде түзету керек еді, бәрі олай болмады, бәрі орын-орнында қалды. Және Дос Көшім айтқандай, ертең бір нәрсе болса, тағы да халықты қырып, қанға бөктіруден тайынбайды. Оны халық біліп отыр. Олар жауапқа тартылмаған соң, халық бұға-бұға осындай халге түсіп отыр.
КОМИССИЯНЫҢ ШЕШІМІНІҢ ӨЗІ ЖАРИЯЛАНБАЙ ҚАЛДЫ
Жүргізуші:
– Мұхтар мырза, cіз бұған не айтасыз?
Мұхтар Шаханов:
– Желтоқсан кезінде маған жағдайын айтып келген екі орыстың офицері болды. 168 адам өлді деген мәлімет берді бізге. Соны мен прокуратураға тапсырдым. Оны тексеру керек. Бірақ одан ешқандай нәтиже болған жоқ, біздің қолымызда билік жоқ. Хасен Қожахмет айтады, Шаханов аяғына дейін апарған жоқ деп. Ау, біз күні-түні ұйықтағамыз жоқ. Сол жұмыс тобына Хасен Қожахметтің өзін кіргізгем, сәл жұмыс істеді де, қашып кетті. Осы тұста, Қожахмет неге қайта-қайта маған тисе береді?! Соны мен ашып берейін. Ақыры өзі қоймады.
Мәселен, бір топ желтоқсандық Хасен Қожахметтің үстінен арыз жазған, бұл Қауіпсіздік комитеті қызметіне жұмыс істейді деп. Содан кейін мен қауіпсіздік комитеті төрағасынан сұрадым. Ол егер депутаттық сұраныс берсеңіз айтайын деді. Біз оны екінші ретінде өзімізге қаратып алғанбыз деді. Міне, тіптен күні-бүгінге дейін бар сол адам. Ал енді кез-келген мәселеде айқайлайды Шаханов аяғына дейін жетпеді деп. Әй, менің қолымда қандай билік болды?!
Тіптен біздің ашқан нәрсеміз жарияланған жоқ қой, күні-бүгінге дейін. Желтоқсан көтерілісіне қатысты 168 адам өлді деп екі офицер жазып берді ғой, неге соны тексермейміз. Одан басқа да үлкен-үлкен проблемалар бар әлі. Керек десеңіз, жаңа айттым ғой, "Метель" операциясы деп, сонда анау жас қыз-жігіттерді қаладан 30-40 шақырым жерге апарып, қыздарды зорлап, жігіттерді ұрып, аяқ-киімдерін алып қалып, өздерін жалаң аяқ айдап жіберген. Бұл деген фашистер жасамаған қылмыстар. Міне, осының бәрін біз айттық.
Ол комиссияның шешімдерінің бәрі жарияланған жоқ қой керек болса. Одан басқа біз көрсеткен мәселелердің бәрі жарияланған жоқ қой. Ойбай, бәріне Шаханов кінәлі дейді. Мен не істеймін, менің қолымда қандай билік бар?! Міне бұл арада ойланатын, толғанатын мәселелер бар. Проблемалар шаш етектен.
Жүргізуші:
– Жақсы, Мұхтар мырза.
БИЛІК ҚАШАН ДА УАҚЫТША, АЛ ЕРЛІК - МӘҢГІЛІК
Жүргізуші:
– Жасарал мыра, сіздің қосарыңыз бар ма?
Жасарал Қуанышәлі:
– Әлбетте, қосарым бар. Қазір қараңыз, мына көз алдымызда болып жатқан жағдайлар. Анау «Қазақ елі» деген монумент тірі масқара ғой. Қазақ хандығының негізін қалаған заңғар хандарымыздың ескерткішін далаға лақтырып тастады. Назарбаев жарбитып өзінің жалғыз мүсінін қойды ғой сол жерге. Назарбаевтың ол жерде тұруға ешбір қақы жоқ, өйткені, ол Горбачевпен бірге одақты сақтаймын деп Қазақстанның тәуелсіздігіне қарсы күрескен адам. Назарбаев бастаған жеке билік режимі кетпей, қазақ оңбайды, құдай өзі кешірсін мұндай ауыр сөз айтқаныма.
Жүргізуші:
– Жақсы, енді сөз кезегін Дос мырзаға берсек.
Дос Көшім:
– Шындығында да сол Желтоқсанға қатысы бар адамдар билікте отырған уақытта, бұл шындық ашыла қоймайды, бұл белгілі мәселе. Бірақ, баяғыда Бауыржан Момышұлы батыр атағын алмаса да, қазақ оны батыр деп таныған. Сол сияқты Желтоқсан көтерілісіне қатысқандарды халық бәрібір солай деп таниды. Халық өз бағасын бере алады оған. Әңгіме сол, сол халықтың азаматтары қолдарынан келгенше, көтеріліске қатысқан азаматтарын құрметтеп, дастарханының төрінен орын беретіндей халге жетіп, халықтың өзі сыйлай білу керек.
Сонда билік қашанғы жүреді. Бәрібір кетеді, келесі бір билік келеді. Сонда алдыңғы биліктің мойындамағаны келесі билікке сабақ бола ма деп ойлаймын. Сондықтан менің ойымша, қазақ халқы ешқашан Желтоқсанды ұмытпайды. Билік әрдайым уақытша, ал халықтың ерлігі мәңгі.
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, әңгімемізді енді мына бір арнаға бұрсақ. Қазақ жастарының Желтоқсан толқуы құлдық сана-сезімнен құтылуға бастаған алғашқы үлкен қадамы болды. Ал енді ширек ғасырдай уақыт өткенде, оның ішінде 18 жыл тәуелсіздік туы астында өмір сүріп жатқан қазақ қоғамы аз да болса сол құлдық сана сезімнен арыла алды ма? Сөз кезегі Хасен Қожахметте.
Хасен Қожахмет:
– Арылмағанымыз жаңағы әңгімемізден көрініп тұр ғой, алға жылжу жоқ, тек кері кеткеніміз байқалады. Ал Дос Көшім мырза жаңа желтоқсандықтардың бәрі батыр, оларға сыйлық беруіміз керек деді. Шаханов болса, мені КГБ деп отыр. Комиссияны басқарған адамның айтып отырғаны мынау, желтоқсандықтарды сыйлағаны осы ма? Және мені ғана емес әкімшілікте болған бір жиында айтады, бүкіл алаңға шығып, милицияға тас лақтырғандар жәй киім киіп алған КГБ-ның қызметкерлері деп. Сөйтіп, бүкіл желтоқсандықтарды КГБ-ғып отыр ғой бұл адам. Москвада болған өзі нөмірі бірінші желтоқсаншы болады да, анау әскерилермен төбелескен біздің бәріміз КГБ болып шығамыз. Осы ма түсінгені.
Оны айтып жүрген Тоқтархан Нұрахметов деген буржуазиялық ұлтшылдықпен күрес деген бөлімді басқарған. Маған қоқан-лоққы жасаған. Мен оның бәрін 1995 жылы газетке жазып, айтып бергем. Сол мені қорқытқан, қайтадан түрмеге тығам сені бізге жұмыс істемесең деп қорқытқанын бәріне айтып-жазып беріп отырсам, Шаханов өзіне қалай қажет, солай бұрмалап сөйлеп отыр.
Ал шын мәнінде КГБ өз агенттерін ешқашан ашпайды. Ол үшін олардың басы кетеді. Оны Шаханов жақсы білуі керек қой. Солай бола тұра, желтоқсандықтарға көлеңке түсіріп, сол кезде Москвада болғандар батыр болады да, милицияға тас лақтырғандар КГБ қызметкерлері болып шығады. Осындай көзқарас комиссия құрған адамда болса, басқа не деуге болады?!
Ал енді Желтоқсан күнін демократия күні дейді, жаңару күні дейді. Бірақ жастарымызды көріп отырмыз ғой, алаңға бармайды, қоғамдық саяси ұйымдарға қатыспайды, араласпайды. Соған қарағанда, қорқытып-үркітіп, бәлен мың адамды сыртқы апарып тастады деп айта берсек не болады?
ҰЛТТЫ САҚТАП ҚАЛМАСАҚ - ҚҰНЫМЫЗ КӨК ТИЫН
Жүргізуші:
– Енді сөз кезегін Мұхтар Шахановқа берсек.
Мұхтар Шаханов:
– Дұрыс, бірақ мен Хасен Қожахметтің айтқанына түзету айта кетейін. Тас лақтырғандардың бәрі КГБ-ның қызметкерлері деген жоқпын, олардың ішінде болды кейбіреулері дедім.
Ал енді Желтоқсан рухы шын мәнінде біздің ұлтымыздың рухани шыңдалуы. Яғни сондай жігіттер болды бізде сол кезде намысты жігіттер болған. Ал енді міне 23 жылдың ішінде қазіргі биліктің тұсында орыстандыру саясаты, ұлтсыздандыру саясаты бірнеше есе жылдамдықпен жүрді.
Сондықтан, бүгінгі таңда ең басты мәселе - ұлтты сақтап қалу. Желтоқсан рухын қолдауымыз керек, насихаттауымыз керек. Бірақ ең басты мәселе ұлтты сақтап қалмасақ, бәріміздің құнымыз көк тиын.
Жүргізуші:
– Жасарал мырза, сіз не айтасыз?
– Менің пікірімше, Желтоқсан кезінде, одан кейін әсіресе, тәуелсіздік жылдарының алғашқы кезінде күрт көтерілген халықтың рухын, содан өлердей қорыққан жеке билік режимі басып тастады. Сол рухты басу үшін қолдан келгеннің бәрін жасады, әлі де жасап келеді.
Сондықтан Желтоқсан мен тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы көтерілген рух қазір құлдырап кетті. Қазір халықты билеп-төстеген мемлекет, ал бұл жағдайдан шығу өте қиын. Одан шығу үшін бізге әлбетте үлкен күш жұмсау керек. Бұл тұрғыда Қазақстандағы демократиялық күштер, ел азаматтары бас біріктіріп, күрес жасау керек.
Жүргізуші:
– Дос мырза, сіз де өз ойыңызды қоссаңыз?
Дос Көшім:
– Қазіргі кезде шынында, ұлттық рух, намыстың төмендеп кеткен кезеңі болып отыр. Бұл бәрімізге де байланысты шығар, бәріміз де кінәлі шығармыз. Көріп отырмыз, бірімізді-біріміз сынаймыз, бірімізге-біріміз өкпе айтамыз. Саяси партияларды сынаймыз, оларға өкпе айтамыз. Ертең бізді де біреулер сынайтын шығар.
Сондықтан, менің айтайын дегенім, «болар елдің баласы бірін-бірі батыр дейді» дегендей, белгілі бір бағытта бәріміз басымызды қосып, бірігіп іс жасағанымыз дұрыс сияқты. Мен қазақтың ұлтшылдығына сенем, намысына сенемін. Біз көп ұйықтап кететін, бір демде тұра қоймаймын халық болғанымен, бір тұрсақ, бізді тоқтату қиын екеніне сенем.
– Рақмет, Дос мырза. Құрметті ағайын, сонымен Азаттық радиосы "Желтоқсан толқуына 23 жыл: айтылмай жүрген не бар?" деген тақырыпта дөңгелек үстел сұхбатын өткізді. Баршаңызға көп рақмет, Азаттықта келесі кездескенше сау болыңыздар.
Дөңгелек үстел талқылауына белгілі қазақ ақыны, қоғам қайраткері әрі «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысының төрағасы Мұхтар Шаханов, белгілі қоғам қайраткері, Жоғарғы Кеңестің бұрынғы депутаты Жасарал Қуанышәлі, саясаттанушы, «Ұлт тағдыры» қоғамдық қозғалысының жетекшісі Дос Көшім және совет дәуіріндегі қазақтың тұңғыш саяси диссиденттерінің бірі әрі Желтоқсан көтерілісіне қатысқаны үшін түрме жазасына кесілген белгілі қоғам қайраткері Хасен Қожахмет қатысты.
Дөңгелек үстелді Азаттық Радиосының қызметкері Сұлтанхан Аққұлұлы жүргізді. Дөңгелек үстел сұхбатын мына арадан тыңдай аласыздар.
«МЕТЕЛЬ» ОПЕРАЦИЯСЫ ҚАРУСЫЗ ЖАСТАРҒА ҚАРСЫ ҚОЛДАНЫЛЫП СЫННАН ӨТТІ
Жүргізуші:
– Желтоқсан толқуы турасында не айтылмай қалды, немесе әлі де айтылмай келеді. Және не себептен деген сауал тастап, әңгімені Мұхтар мырза, сіз бастасаңыз.
– Жалпы Желтоқсан көтерілісі бұрынғы советтер одағындағы демократиялық көтерілістердің көшбасшысы болды. Ал енді желтоқсан көтерілісіне дейін бір жыл екі ай бұрын егер совет одағында көтерілістер бола қалған жағдайда соны қалай дымын шығармай баса қоямыз деген ойдың төңірегінде КСРО Қауіпсіздік комитеті мен КСРО Ішкі істер министрлігі бірлесіп, жұмыс жасаған. Сөйтіп, “Метель” деген операцияны дүниеге әкелген. Бірақ оны сынайтын жер таба алмай жүрген. Алматыдағы қарусыз жастар желтоқсанда алаңға шыққан кезде оның авторлары жүрегі жарыла қуанған. Сөйтіп, КСРО Қауіпсіздік комитетінің төрағасы Крючков Горбачевтің ауызша рұхсатын алған. Сөйтіп, “Метель” операциясын бастап жіберген. Міне, бұл белгісіз жағдай. Мұны көп адам біле бермейді. Желтоқсан көтерілісінің негізінде жұртқа қысым көрсету, әскер күшін қарсы қою қылмысы жатыр.
БИЛІК ЖЕЛТОҚСАННЫҢ МӘНІН ЖОЙЫП ОТЫР
Жүргізуші:
– Ал, Жасарал мырза, Желтоқсан толқуы турасында не айтылмай қалды, не айтылмай келеді?
Жасарал Қуанышәлі:
– Желтоқсан көтерілісі бойынша ең негізгі айтылмай келе жатқан мәселе, менің пікірімше, ол осы желтоқсан кезінде алаңға шыққан жастардың арманы орындалмай қалғандығы. Олар қолдарына тікелей тәуелсіздік жөнінде ұран алып шықпаса да, бұл толқудың ар жағында соны аңсау жатты. Сол тұрғыда, әлбетте жастар өздеріне қызмет етті, тәуелсіздік күнін жақындатты.
Алайда, тәуелсіздік келген кезде, сол жастар да, бүкіл халқымыз – қазақ халқы түгел алданып қалды. Бізге өкінішке қарай, шын мәнінде
Соның нәтижесінде, қазіргі билік Желтоқсан көтерілісінің бүкіл маңызын жойып жіберді деп айтуға болады. Желтоқсан көтерілісі жөнінде айтқан кезде, осы мәселе алдыңғы қатарда тұруы керек. Демек, ең алдымен қойылатын мәселе: Желтоқсанның, оған шыққан жастардың, жалпы сол кездегі халқымыздың мақсаты орындалды ма, жоқ па? Орындалған жоқ.
Сол тұрғыда әлбетте, осы мәселе орындалмай, біз сол алаңға төгілген қанды ақтай алмаймыз. Сол кездегі жастардың еңбегін бағалай алмаймыз. Сол кездегі ұлтымыздың еңсесін көтеріп, басын тіктеген жағдайын қайтадан қалпына келтірмей, біз Желтоқсан көтерілісінің маңызын өзгертуге өзімізге дұрыстап түсіндіруден алшақ тұратын боламыз.
Демек біздің билік Желтоқсан көтерілісін жоққа шығарып отыр. Соның бір дәлелі – мына тәуелсіздік күнін әкеліп, Желтоқсан күніне тіреп қойды. Міне, осының бәрі қолдан жасалған нәрсе. Назарбаев билігінің жасап отырған құйтырқылығы, желтоқсанды халықтың жадынан өшіріп тастау үшін, оның маңызын төмендетіп қана қоймай, жойып жіберу үшін жасап отырған тірліктерінің бәрі осыны көрсетіп отыр. Осы жағдай түзелмей, Желтоқсан шындығы, ақиқаты ашылмайды.
– Рақмет, Жасарал мырза.
ҚАЗАҚТЫҢ ҚЫЗДАРЫН ИТКЕ ТАЛАТҚАН СТАРШИНА ӘЛІ ОРДЕНІМЕН ЖҮР
Жүргізуші:
– Енді Дос мырза, сөз кезегі өзіңізде. Сіз не айтасыз?
Дос Көшім:
– Менің ойымша айтылмаған нәрселер өте көп. Ешнәрсе айтылмады десе де болады. Себебі, сол уақытта халық 1986 жылға қандай баға берді, әлі сол бағаны ұстап отыр. Ал билік пен мемлекет ондай баға берген жоқ. Ең негізгі мәселе, менің ойымша біз қаһармандарды таптық, боздақтарды таптық. Оларға кейде үй беріп қояды, кейде атақ беріп қояды. Бірақ, соларды қанға бөктірген кімдер, бізде солар
Дәл сондай грамота алғандардың көбісі өсті, жетілді. Сондықтан ең айтылмай қалған мәселе, менің ойымша қылмысты жасаған адамдар кімдер деген айтылған жоқ. Әңгіме оларды соттау емес, олар арының алдында, халықтың алдында ақталуы керек еді. Мысалы біздің талантты ағаларымыз, Асанәлі Әшімов, Ермек Серкебаев сияқты кісілер қазақтың жастарын «нашақорлар, маскүнемдер, қазақ халқын масқара қылғандар» деп жазылған хатқа қол қойған адамдар. Оларды біз әлі күнге дейін басымызға көтереміз. Егер шетелде болса, олардың бетіне түкіретін еді.
Менің ойымша, Желтоқсан мәселесінде осы мәселе айтылған жоқ. Және менің ең қорқатыным, біздің де балаларымыз өсіп келе жатыр. Олар да ертең әділеттілік, ұлттық мәселе бойынша алаңға шығады. Сол уақытта оларды 86-шы жылдары жастарды соттаған соттар күтіп отырады. Және жастарды итке талатқан адамдар күтіп отырады. Себебі олар әлі жасаған қылмысын түсінген жоқ және оны ұстап отырған осы билік, оларға оны түсіндірмейді де.
ЖЕЛТОҚСАН БОЗДАҚТАРЫНА ЕСКЕРТКІШТІҢ ӨЗІ 20 ЖЫЛДАН КЕЙІН БҰЙЫРДЫ
Менің осы жағдайда ең қынжылатын нәрсем, алаңға жыл сайын 17-ші желтоқсанда 400-500 адам жиналамыз. Сонда мен таң қалам да, неге осы алаңда құрбан болған жастарға құрмет көрсетіп, гүл шоқтары қойылмайды. Олардың рухына тағзым етіп, әруақтарына бағыштап құран оқуға Алматыдағы 40-қа жуық оқу орындарының ректорлары келмейді жастарды ертіп. Неге гүл қоймайды, неге құран оқымайды. Себебі олардың іштері біліп отыр биліктің Желтоқсан оқиғасын амалсыздан, өздерін-өздері қинап отырып мойындағандарын.
20 жылдан кейін ескерткіш қойылуының өзі де осының нақты себебі сияқты. Сондықтан, менің ойымша ең негізгі мәселелердің бірі – осы
Мен бір ғана параллель келтірейін, бөтен елге барып, енді тырнақшаның ішінде өздерінің «интернационалдық міндеттерін» атқарған ауғандықтарға тәуелсіздік орнағаннан бастап, 8 қалада ескерткіш орнады. Ал тәуелсіздік үшін күрескен, өздерінің бастарын өлімге тіккен қазақ жастарына менің ойымша 3-ақ жерде ғана ескерткіш қойылды. Бұл біздің бетіміздегі бір қара таңба, масқаралығымыз. Әрине, бұл қазақ халқының емес, қазақ халқын билеп отырған адамдардың масқарашылығы. Біз осыны ұмытпауымыз керек.
– Рақмет, Дос мырза.
"МЕНІҢ ӨЗ БАСЫМ ЖЕЛТОҚСАН ТУРАЛЫ БӘРІН АЙТТЫМ"
Жүргізуші:
– Хасен мырза, Сіз желтоқсан оқиғасының қайнаған ортасында болдыңыз емес пе, сол толқуларға қатысты не айтылмай келеді әлі де және не себептен?
Хасен Қожахмет:
– Енді мына совет кезінде үш рет сотталған ең ескі диссидент деп маған сөзді соңынан беріп отырған боларсыз, Желтоқсан көтерілісіне қатысқан деп, оған рақмет. Біз осылай ылғи да соңында қалып келеміз. өздеріңізден бастасаңыздаршы, ана Шаханов деген қайда жүрді
Ал енді менің Желтоқсан көтерілісі туралы айтылмаған нәрсем қалмады шындығында. Бәрін айттым, жүзден аса мақала жаздым. Түрмеде жатқан жерде келіп, КГБ-лар Колбин сұрап жатыр не себепті шықты деп жазып әкеткен. 1988 жылы Арқалық түрмесінде жатқан жерімде жазып бергем. Фильм түсірді ғой, онда да айтып бергем, бұл отаршылдыққа қарсылықтан деп.
1989 жылы түрмеден оралып, бір топ адам Желтоқсаншылар ұйымын құрған кезде, сол ақталу, түрмедегілерді босату деген екі шарт тұрған. Мен сонда оған саяси баға беру керек дедім. Сол кезде «саясатта нең бар» деп, Шаханов ағамыз кішкене қарсы болғаны бар. Өйткені, сол кезде қазақ халқы отаршылыққа қарсы шықты деген сөздер айтылмаған болатын. Сондықтан, мен оны бәрібір жарлыққа қосқамын.
Бірақ кейін тәуелсіздік алғаннан кейін бұл ұмытылып қалды. Жаңа Жасарал айтып отыр ғой, отаршылдану мәселесі деп, өкінішке қарай міне сол мәселе әлі мойындалған жоқ. Шала-шарпы ғана айтамыз, бірақ әлі ресми мойындалмады. Менің мақсатым сол еді, жарлыққа кіргізгенде. Көп нәрсе айтылды, енді білмеймін, тыңдайтын құлақ болса, түсінетін адам болса бәрі айтылды.
ЖЕЛТОҚСАН ЖЕНДЕТТЕРІ ЖАЗАЛАНБАЙ ҚАЛДЫ
Мына Желтоқсан көтерілісіне сотталып, түрмеден шыққан 99 адамның мәселесі сияқты қарау пайда болды халықта. «Әй, мынау,
Ал енді жанашырымыз осы желтоқсанды айтайық, көмектесейік дегендер өз мәселелерін шешіп алуға тырысты, соны айтып трибунаға шығып, көрініп қалып, өйтіп-бүйтіп депутат болып, тағы жоғары қызмет алып деген сияқты болып кетті. Тағы артынан комиссия құрып, біз ол комиссия құрылмаса да халықты көтерейік деп ұйым құрғамыз. Ал енді комиссия құрылғанда не істеді?
Жаңа Дос айтып отыр ғой, жендеттер жазаға тартылмай қалды. Негізгі мәселе осы еді. Комиссия құрылғанда, не істеді? Бәлен адам оқудан шығарылды, пәлен адам жарақат алды, пәлен адамның басы жарылды, өлді деп. Дос жаңа көбейтіп айтып отыр 400-500 адам деп. Ондай адам шықпайды алаңға. Жылда алаңға шығатын сол Алматыда тұратын 50-60 қара сотталған, сосын тағы бір оншақты адам ғана алаңға келеді. Қалған студенттер аяғын баспайды алаңға мұғалімдері түгілі. Өйткені, Шахановтың комиссиясы айтқандарды естіп-естіп зәрелері ұшқан. Құрсын ойбай, барсақ бізді де солай құртады деген пікір қалыптасқан.
ЖЕЛТОҚСАН РУХЫН ЖОҒАЛТЫП АЛДЫҚ
Ал егер репрессияға халықты ұшыратқандарды жауапқа тартқан жағдайда, басқаша пікір қалыптасар еді. Онда халық батылданар еді. Аштан өліп бара жатса да халықтың алаңға шықпайтындай психологияны Мұхтар Шаханов білмей қалыптастырды ма, әлде біліп қалыптастырды ма, ол жағын қайдам.
Дәл 86-шы жылдағыдай құқын қорғап шығатын халық бар ма қазір? Ұлттық намысы түгіл, аштан өліп бара жатса да, алаңға ешкім шықпайды қазір. Міне, осындай күйге түсірдік. Жанашырмыз деген адамдардың жұмысының нәтижесі.
Ал енді жуырда Қазақфильмде Нұрсұлтан Назарбаев сөйлеп жатыр. Мықты-мықты патриоттық, халықты өжеттілікке тәрбиелейтіндей фильмдер түсіріңдер дейді. Әй, өжет болғанда желтоқсандықтарды жарылқағаны осы ма, тентіретіп жіберді ғой, аштан өліп жатыр бәрі. Өжеттікті қажет етпейтін, батырлықты қажет етпейтін жылпостар мен алыпсатарларды қажет ететін қоғамға айналдық сүйте келе.
Жүргізуші:
– Рахмет, Хасеке. Құрметті қонақтар, енді дөңгелек үстел сұхбатымызды одан әрі жалғастыра отырып, сол кездегі билікте болған және қазіргі Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев Желтоқсан оқиғасын басып-жаншыған ресми билік өкілдерін жазаға тартамын, қызметтен босатамын деп уәде берді. Байқап қарасақ, жоғарыда Дос мырза атап өткендей, солардың бірі де жазаға тартылған жоқ, не қызметтерінен босаған жоқ. Керісінше, қайта жоғарылай түсті. Оның сыры неде? Екіншіден, Нұрсұлтан Назарбаев билігі кетпей, Желтоқсан ақиқаты толық ашылмайды деген пікір де бар. Осындай пікірге негіз бар ма? Сөз Хасен Қожахметке беріледі.
КІМНІҢ ХАЛЫҚШЫЛ ЕКЕНІ ЖЕЛТОҚСАНДА БЕЛГІЛІ БОЛДЫ
Хасен Қожахмет:
– Енді ол талай айтылған нәрсе ғой. 90- жылдардағы «Желтоқсан» газетінің екінші санындағы мақалада айтқам, Қазақстандағы Желтоқсан көтерілісі демократияның барометрі іспеттес. Желтоқсан көтерілісі қалай тексеріліп жатыр, әділ бағасын алды ма, әділ шешіліп жатыр ма, шешілмей жатыр ма? Соған қарап білуге болады демократия бағасын. Ал енді шын мәнінде әділеттілік қашан орнайды?
Әділеттілік үшін айтады ғой, бұл дүниенің қысасы ақыретке кетпейді деп, әр адам өзінің ісіне, қылмысына жауап бермесе, онда мемлекетте қоғам бола ма? Қазір біреу кісі өлтірсін көшеде, сабасын біреуді, ешқайсысын жазаламай жіберейік жүре берсін деп. Сонда бұл қандай ел болады? Тура мына Желтоқсан көтерілісі сондай болып отыр ғой. Бірде біреуі жауапқа тартылмады, жаңағы Серкебаев, Әшімовтерді айтамыз ғой, ол бержағы ғой оның. Білеміз ғой, ол кісілерді зорлап қол қойғызады үйтіп-бүйтіп.
Бірақ енді олар тікелей репрессияға бұйрық берген адамдар емес, ол байғұстар. Ал енді сол тікелей бұйрық берген адамдар, шын мәнінде өзінің істеген қылмысы үшін жауапқа тартылмаған қоғам - қоғам емес, мемлекет - мемлекет емес. Ол былық жалғаса береді, қылмыскерлер көбейе береді. Өзі солай болып та отыр ғой. Коррупцияны бастаған кімдер, сол билікте отырғандар. Жылдан-жылға үдеп жатыр.
Міне өздерін-өздері қамап жатыр. Өздерін-өздері әшкерелеп, өмір өзі көрсетіп жатыр. Менің айтатыным, кім халықшыл екені желтоқсанда белгілі болды өзі. Кім халқын да сатып кететін арам екені сол кезде-ақ белгілі болған. Сол кезде түзету керек еді, бәрі олай болмады, бәрі орын-орнында қалды. Және Дос Көшім айтқандай, ертең бір нәрсе болса, тағы да халықты қырып, қанға бөктіруден тайынбайды. Оны халық біліп отыр. Олар жауапқа тартылмаған соң, халық бұға-бұға осындай халге түсіп отыр.
КОМИССИЯНЫҢ ШЕШІМІНІҢ ӨЗІ ЖАРИЯЛАНБАЙ ҚАЛДЫ
Жүргізуші:
– Мұхтар мырза, cіз бұған не айтасыз?
Мұхтар Шаханов:
– Желтоқсан кезінде маған жағдайын айтып келген екі орыстың офицері болды. 168 адам өлді деген мәлімет берді бізге. Соны мен прокуратураға тапсырдым. Оны тексеру керек. Бірақ одан ешқандай нәтиже болған жоқ, біздің қолымызда билік жоқ. Хасен Қожахмет айтады, Шаханов аяғына дейін апарған жоқ деп. Ау, біз күні-түні ұйықтағамыз жоқ. Сол жұмыс тобына Хасен Қожахметтің өзін кіргізгем, сәл жұмыс істеді де, қашып кетті. Осы тұста, Қожахмет неге қайта-қайта маған тисе береді?! Соны мен ашып берейін. Ақыры өзі қоймады.
Мәселен, бір топ желтоқсандық Хасен Қожахметтің үстінен арыз жазған, бұл Қауіпсіздік комитеті қызметіне жұмыс істейді деп. Содан кейін мен қауіпсіздік комитеті төрағасынан сұрадым. Ол егер депутаттық сұраныс берсеңіз айтайын деді. Біз оны екінші ретінде өзімізге қаратып алғанбыз деді. Міне, тіптен күні-бүгінге дейін бар сол адам. Ал енді кез-келген мәселеде айқайлайды Шаханов аяғына дейін жетпеді деп. Әй, менің қолымда қандай билік болды?!
Тіптен біздің ашқан нәрсеміз жарияланған жоқ қой, күні-бүгінге дейін. Желтоқсан көтерілісіне қатысты 168 адам өлді деп екі офицер жазып берді ғой, неге соны тексермейміз. Одан басқа да үлкен-үлкен проблемалар бар әлі. Керек десеңіз, жаңа айттым ғой, "Метель" операциясы деп, сонда анау жас қыз-жігіттерді қаладан 30-40 шақырым жерге апарып, қыздарды зорлап, жігіттерді ұрып, аяқ-киімдерін алып қалып, өздерін жалаң аяқ айдап жіберген. Бұл деген фашистер жасамаған қылмыстар. Міне, осының бәрін біз айттық.
Ол комиссияның шешімдерінің бәрі жарияланған жоқ қой керек болса. Одан басқа біз көрсеткен мәселелердің бәрі жарияланған жоқ қой. Ойбай, бәріне Шаханов кінәлі дейді. Мен не істеймін, менің қолымда қандай билік бар?! Міне бұл арада ойланатын, толғанатын мәселелер бар. Проблемалар шаш етектен.
Жүргізуші:
– Жақсы, Мұхтар мырза.
БИЛІК ҚАШАН ДА УАҚЫТША, АЛ ЕРЛІК - МӘҢГІЛІК
Жүргізуші:
– Жасарал мыра, сіздің қосарыңыз бар ма?
Жасарал Қуанышәлі:
– Әлбетте, қосарым бар. Қазір қараңыз, мына көз алдымызда болып жатқан жағдайлар. Анау «Қазақ елі» деген монумент тірі масқара ғой. Қазақ хандығының негізін қалаған заңғар хандарымыздың ескерткішін далаға лақтырып тастады. Назарбаев жарбитып өзінің жалғыз мүсінін қойды ғой сол жерге. Назарбаевтың ол жерде тұруға ешбір қақы жоқ, өйткені, ол Горбачевпен бірге одақты сақтаймын деп Қазақстанның тәуелсіздігіне қарсы күрескен адам. Назарбаев бастаған жеке билік режимі кетпей, қазақ оңбайды, құдай өзі кешірсін мұндай ауыр сөз айтқаныма.
Жүргізуші:
– Жақсы, енді сөз кезегін Дос мырзаға берсек.
Дос Көшім:
– Шындығында да сол Желтоқсанға қатысы бар адамдар билікте отырған уақытта, бұл шындық ашыла қоймайды, бұл белгілі мәселе. Бірақ, баяғыда Бауыржан Момышұлы батыр атағын алмаса да, қазақ оны батыр деп таныған. Сол сияқты Желтоқсан көтерілісіне қатысқандарды халық бәрібір солай деп таниды. Халық өз бағасын бере алады оған. Әңгіме сол, сол халықтың азаматтары қолдарынан келгенше, көтеріліске қатысқан азаматтарын құрметтеп, дастарханының төрінен орын беретіндей халге жетіп, халықтың өзі сыйлай білу керек.
Сонда билік қашанғы жүреді. Бәрібір кетеді, келесі бір билік келеді. Сонда алдыңғы биліктің мойындамағаны келесі билікке сабақ бола ма деп ойлаймын. Сондықтан менің ойымша, қазақ халқы ешқашан Желтоқсанды ұмытпайды. Билік әрдайым уақытша, ал халықтың ерлігі мәңгі.
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, әңгімемізді енді мына бір арнаға бұрсақ. Қазақ жастарының Желтоқсан толқуы құлдық сана-сезімнен құтылуға бастаған алғашқы үлкен қадамы болды. Ал енді ширек ғасырдай уақыт өткенде, оның ішінде 18 жыл тәуелсіздік туы астында өмір сүріп жатқан қазақ қоғамы аз да болса сол құлдық сана сезімнен арыла алды ма? Сөз кезегі Хасен Қожахметте.
Хасен Қожахмет:
– Арылмағанымыз жаңағы әңгімемізден көрініп тұр ғой, алға жылжу жоқ, тек кері кеткеніміз байқалады. Ал Дос Көшім мырза жаңа желтоқсандықтардың бәрі батыр, оларға сыйлық беруіміз керек деді. Шаханов болса, мені КГБ деп отыр. Комиссияны басқарған адамның айтып отырғаны мынау, желтоқсандықтарды сыйлағаны осы ма? Және мені ғана емес әкімшілікте болған бір жиында айтады, бүкіл алаңға шығып, милицияға тас лақтырғандар жәй киім киіп алған КГБ-ның қызметкерлері деп. Сөйтіп, бүкіл желтоқсандықтарды КГБ-ғып отыр ғой бұл адам. Москвада болған өзі нөмірі бірінші желтоқсаншы болады да, анау әскерилермен төбелескен біздің бәріміз КГБ болып шығамыз. Осы ма түсінгені.
Оны айтып жүрген Тоқтархан Нұрахметов деген буржуазиялық ұлтшылдықпен күрес деген бөлімді басқарған. Маған қоқан-лоққы жасаған. Мен оның бәрін 1995 жылы газетке жазып, айтып бергем. Сол мені қорқытқан, қайтадан түрмеге тығам сені бізге жұмыс істемесең деп қорқытқанын бәріне айтып-жазып беріп отырсам, Шаханов өзіне қалай қажет, солай бұрмалап сөйлеп отыр.
Ал шын мәнінде КГБ өз агенттерін ешқашан ашпайды. Ол үшін олардың басы кетеді. Оны Шаханов жақсы білуі керек қой. Солай бола тұра, желтоқсандықтарға көлеңке түсіріп, сол кезде Москвада болғандар батыр болады да, милицияға тас лақтырғандар КГБ қызметкерлері болып шығады. Осындай көзқарас комиссия құрған адамда болса, басқа не деуге болады?!
Ал енді Желтоқсан күнін демократия күні дейді, жаңару күні дейді. Бірақ жастарымызды көріп отырмыз ғой, алаңға бармайды, қоғамдық саяси ұйымдарға қатыспайды, араласпайды. Соған қарағанда, қорқытып-үркітіп, бәлен мың адамды сыртқы апарып тастады деп айта берсек не болады?
ҰЛТТЫ САҚТАП ҚАЛМАСАҚ - ҚҰНЫМЫЗ КӨК ТИЫН
Жүргізуші:
– Енді сөз кезегін Мұхтар Шахановқа берсек.
Мұхтар Шаханов:
– Дұрыс, бірақ мен Хасен Қожахметтің айтқанына түзету айта кетейін. Тас лақтырғандардың бәрі КГБ-ның қызметкерлері деген жоқпын, олардың ішінде болды кейбіреулері дедім.
Ал енді Желтоқсан рухы шын мәнінде біздің ұлтымыздың рухани шыңдалуы. Яғни сондай жігіттер болды бізде сол кезде намысты жігіттер болған. Ал енді міне 23 жылдың ішінде қазіргі биліктің тұсында орыстандыру саясаты, ұлтсыздандыру саясаты бірнеше есе жылдамдықпен жүрді.
Сондықтан, бүгінгі таңда ең басты мәселе - ұлтты сақтап қалу. Желтоқсан рухын қолдауымыз керек, насихаттауымыз керек. Бірақ ең басты мәселе ұлтты сақтап қалмасақ, бәріміздің құнымыз көк тиын.
Жүргізуші:
– Жасарал мырза, сіз не айтасыз?
– Менің пікірімше, Желтоқсан кезінде, одан кейін әсіресе, тәуелсіздік жылдарының алғашқы кезінде күрт көтерілген халықтың рухын, содан өлердей қорыққан жеке билік режимі басып тастады. Сол рухты басу үшін қолдан келгеннің бәрін жасады, әлі де жасап келеді.
Сондықтан Желтоқсан мен тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы көтерілген рух қазір құлдырап кетті. Қазір халықты билеп-төстеген мемлекет, ал бұл жағдайдан шығу өте қиын. Одан шығу үшін бізге әлбетте үлкен күш жұмсау керек. Бұл тұрғыда Қазақстандағы демократиялық күштер, ел азаматтары бас біріктіріп, күрес жасау керек.
Жүргізуші:
– Дос мырза, сіз де өз ойыңызды қоссаңыз?
Дос Көшім:
– Қазіргі кезде шынында, ұлттық рух, намыстың төмендеп кеткен кезеңі болып отыр. Бұл бәрімізге де байланысты шығар, бәріміз де кінәлі шығармыз. Көріп отырмыз, бірімізді-біріміз сынаймыз, бірімізге-біріміз өкпе айтамыз. Саяси партияларды сынаймыз, оларға өкпе айтамыз. Ертең бізді де біреулер сынайтын шығар.
Сондықтан, менің айтайын дегенім, «болар елдің баласы бірін-бірі батыр дейді» дегендей, белгілі бір бағытта бәріміз басымызды қосып, бірігіп іс жасағанымыз дұрыс сияқты. Мен қазақтың ұлтшылдығына сенем, намысына сенемін. Біз көп ұйықтап кететін, бір демде тұра қоймаймын халық болғанымен, бір тұрсақ, бізді тоқтату қиын екеніне сенем.
– Рақмет, Дос мырза. Құрметті ағайын, сонымен Азаттық радиосы "Желтоқсан толқуына 23 жыл: айтылмай жүрген не бар?" деген тақырыпта дөңгелек үстел сұхбатын өткізді. Баршаңызға көп рақмет, Азаттықта келесі кездескенше сау болыңыздар.
