Еуропа одағы – Орталық Азия, оның ішінде Қазақстанның ең ірі экономикалық серіктесінің бірі. Еуроодақтың саяси ықпалы не себепті аса байқалмайды? Брюссель Қытайдың аймақтағы ықпалы туралы не ойлайды? Еуропа Одағының (ЕО) өкілдері жоғары деңгейдегі кездесулерде Қазақстандағы адам құқығы мәселесін қозғай ма? Қазақстанға және өзге де елдерге Covid пандемиясының салдарымен күреске бөлінген миллиондаған еуроның игілігін кім көреді? Азаттық ЕО-ның Орталық Азия (ОА) және Қазақстан бойынша арнайы өкілі Петер Бурианмен сұхбаттасып, осы сұрақтарды қойды.
Азаттық: Петер мырза, әуелі қаржылық көмек бағдарламасынан бастасақ. Соңғы алты жылда ЕО Қазақстан мен Түркіменстанға "табысы ортадан жоғары" елдер деп қарай бастады. Сол себепті бұл елдер кедейлікпен күрес, халықтың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсарту жобаларынан қаржы алмайды. Қазақстан экономикасы коронавирус пандемиясы және мұнай нарығының құлдырауы салдарынан терең экономикалық дағдарыста әлі тұр. Дүниежүзілік банк елде кедейлік шегінде өмір сүретін тұрғындар үлесі 8-ден 13 пайызға дейін өседі деп болжайды. Қалай ойлайсыз, Қазақстанды "табысы ортадан жоғары ел" санатына жатқызу қаншалық дұрыс? ЕО-ның бұл жіктеуді қайта қарайтын ойы бар ма?
Петер Буриан, Еуроодақтың орталық Азия бойынша арнайы өкілі.
Петер Буриан: Табысы ортадан төмен елдерге, оның ішінде Орталық Азия мемлекеттеріне қатысты ұстанымымызда белгілі бір кемшіліктер барын білеміз. Сол себептен қаржылай көмек көрсетудің жаңа тетіктерін дайындау арқылы осы кемшіліктерді жоюға тырысып жатырмыз. Бұл тетіктер әлі толық дайын болмады, бірақ ол туралы талқылауда табысы ортадан жоғары елдердің де қаржылай көмек алу құқығы болуы керек деген идея қарастырылып жатыр.
[Сонымен қатар], өзіңіз білесіз, былтыр Қазақстанмен кеңейтілген әріптестік және ынтымақтастық туралы келісім күшіне енді. Бұл келісімде де климаттың өзгеруі мәселесін шешу, экономикалық ынтымақтастық, инвестиция сияқты ғаламдық бағдарламаларды қаржыландыруға белгілі бір деңгейде жол ашу қарастырылған.
Азаттық: 2020 жылы жазда ЕО коронавирус дағдарысы кезінде 3 миллион еуро көлемінде қаржылай көмек беретінін жариялаған. Қаржы алатындар арасында Қазақстан да аталды. 17 қарашада Еуропа одағы мен Орталық Азия елдері министрлерінің кездесуінде пандемия салдарымен күресуге 134 миллион еуро көлемінде қаржылай көмек бөлу жайын талқылады. Бұл қаржыны да алатын елдер қатарында Қазақстан бар. Сіздер Қазақстанның денсаулық сақтау министрлігі төңірегіндегі ахуалдан хабардарсыздар: бұрынғы министр мен бұрын оның қоластында қызмет еткен бірнеше адам сыбайлас жемқорлық айыбы бойынша тергеліп жатыр. Жалпы, Қазақстанда және ондағы мемлекеттік органдарда сыбайлас жемқорлықтың үлкен проблема екені жасырын емес. Аталмыш қаржылай көмектерден Қазақстанға қанша қаржы тиеді? Денсаулық сақтау министрлігі қандай да бір қаржы ала ма? Мемлекет бюджетіне тікелей қаржы түсе ме? Егер ондай қаржылай көмек берілетін болса, оны дұрыс шешім деп санайсыз ба?
Питер Буриан: Біз өте ұзақ мерзімдік мақсаттағы ынтымақтастық жөніндегі кейбір бағдарламаларымызды қайта бағдарлауға тырысып жатырмыз және сіз айтқандай Covid-пен күреске арналған 134 миллион еуро көлеміндегі ынтымақтастық пакетін жасадық. Ол негізінен Өзбекстан, Тәжікстан және Қырғызстан сияқты табысы ортадан төмен елдерге арналған. Бірақ біз Қазақстан және Түркіменстан сияқты табысы жоғарырақ елдер де коронавирус салдарын жою үшін біздің қолдауымыз бен көмегімізге мұқтаж екенін түсіндік.
Үш миллион еуролық бағдарлама біздің басқа көмек бағдарламаларымызға қатыспайтын дәл осы Қазақстан мен Түркіменстанға арнап түзілген. Бірақ біз ақшаны мемлекеттің бюджетіне тікелей аудармаймыз. Бағдарламаның мақсаты – Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) қызметіне қазіргі дағдарыс қана емес, болашақтағы дағдарыстарға да қарсы әрекет етудің тиімді жүйесін жасау үшін қаржы бөлу. Бұл үш миллион еуро іс жүзінде күн сайын көбейіп жатқан жедел көмекке мұқтаж науқастарды емдей алуы үшін ауруханаларды техникамен жабдықтауға бөлінген. Бағдарламаның басты мақсаты – осы.
Азаттық: Демек, қаржыны негізінен ДДСҰ алады ғой?
Петер Буриан: Иә, ДДСҰ – қаржыны игерудегі басты серіктесіміз. Біз ұйымның коронавирус жұқтырудың алдын алу және оған қарсы әрекет ету шараларын дайындауға және көмек көрсетуге қауқары жетеді деп сенеміз. Бірақ келешекте тікелей ынтымақтастық орнату бағдарламалары болатынын жоққа шығармаймыз.
Азаттық: Қарашада өткен министрлер кездесуі қарсаңында Human Rights Watch халықаралық құқық қорғау ұйымы ЕО-ны кездесудің күн тәртібіне адам құқығы мәселесін шығаруға шақырды. Мәлімдемеде Қазақстан туралы "Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың реформаларға қатысты уәдесінен ахуал жақсарып кетпеді. Бейбіт жиын туралы жаңа заң қабылданғанына қарамастан, бейбіт наразылық танытушылардың тұтқындалуы, қуғын көруі тоқтайтын емес. Үкімет жала жабу бабын декриминализация жасады, бірақ көп журналист кәсіби міндетін атқару кезінде әлі де бұрынғыдай шабуылға немесе қуғынға ұшырайды" делінген. Қазақстан өкілдерімен кездесуде бұл мәселелер талқыланды ма? Егер талқыланса, қандай жауап алдыңыздар, ал талқыланбаған болса, неге талқыланбады?
Петер Буриан: Аймақта бұл механизмдердің қалай жұмыс істейтінін түсіндіру үшін ескерте кететін маңызды нәрсе бар. Біз адам құқықтарына қатысты жекелеген жайттар мен проблемаларды қарастыруда екіжақты арналарға – адам құқықтары жөніндегі екіжақты диалогтарымызға көбірек жүгінеміз (ЕО Орталық Азияның әр елімен жеке-жеке жылына бір рет диалог өткізеді – ред.). Бұл – біздің екіжақты кеңесу механизмдеріміздің маңызды бөлігі. Ол бізге мәселені ашуға ғана емес, оларды шешу жолдарын анықтауға да көместеседі. Бірақ адам құқығын сақтау, әсіресе оны коронавирус пандемиясы аясында қорғау туралы айтқанда аймақтық платформалар аталған проблемаларды шешуде, аймақтағы кереғар үрдістерді тоқтатуда даға аспайды деген сөз емес.
Human Rights Watch-тың сіз айтқан үндеуін білемін. Тағы да қайталап айтамын, біз бұл мәселелерді елемей өте алмаймыз, біздің өз тәсіліміз бар. Сонымен қатар аталған министрлер кездесуінде коммюнике қабылданғанын да еске сала кетейін. Құжатта адам құқығы мен заң үстемдігі ынтымақтастық орнатудағы ұстанымымыздың аса маңызды элементі ретінде аталады. Коммюникеде олар көрініс тапқан және [Орталық Азиядағы серіктестерімізбен] заң үстемдігі мен адам құқықтары саласында үлкен ілгерілеуге қол жеткізу керек делінген, оның үстіне келешекте бұған азаматтық қоғамның қатысуына көбірек мүмкіндік береміз деген уағда жасалды.
Біз азаматтық қоғамның қатысуыы үшін жаңа платформа – ЕО-ның Орталық Азия азаматтық қоғам форумын құрдық. Алғашқы кездесу Бішкекте өтті. Кездесуде азаматтық қоғамды кеңінен қатысуға қалай ынталандыру керек деген мәселе жақсы талқыланды. Сонымен қатар кездесу азаматтық қоғамның әлеуетін, оның үкімет немесе мемлекетке "жау", саяси қарсылас емес, реформалар жүргізудегі маңызды серіктес екенін көрсетудің жақсы мүмкіндігі болды.
Президент Тоқаевтың қыркүйектегі халыққа жолдауында азаматтық қоғамның рөлі маңызды екенін және біздің пікірімізше, көркею мен тұрақтылықтың негізгі аспектілері – заң үстемдігі, сот билігінің тәуелсіздігі және басқаларын атап өткеніне сүйсіндім. Бұл өзгерістерді іске асыруға қатысты проблемалардың ауқымды екенін түсінеміз, бірақ әдемі реформа жасап, заң әзірлеп қана қою аздық ететінін үнемі айтамыз. Нәтиже шығу үшін оларды өмірде іске асыру керек.
Орталық Азия елдерінің сыртқы істер министрлері Еуропа одағының сыртқы істер бойынша жоғары уәкілімен онлайн кездесу өткізіп жатыр. 17 қараша, 2020 жыл.
Біз Орталық Азия елдеріне, оның ішінде Қазақстанға әлеуетін күшейтуде, тәжірибе алмасуда серіктес болғымыз келеді. Себебі реформа жасау деген – тоқтап қалатын процесс емес. Оған үнемі қолдау көрсетіп отыру керек, өйткені адам құқығына [автоматты түрде] кепілдік берілмейді. Біз мұны тіпті дамыған елдердің өзінен де байқаймыз. Сол себепті де адам құқығының маңызын түсінуде өзара көмек көрсету, тәжірибе алмасу маңызды. Адам құқығы дегеніміз ол Батыстың ойлап тапқаны емес, бүкіл әлем мойындаған стандарттар. Ол стандарттар мемлекеттің тұрақты дамып, көркеюіне көмектеседі және инвесторларды тартуға септеседі.
Азаттық: Еуроодақтың пен Орталық Азия елдерімен, оның ішінде Қазақстанмен адам құқығына қатысты екіжақты диалогтары жыл сайын жабық өтеді және оған ақпарат құралдары қатыстырылмайды. Солай емес пе?
Петер Буриан: Ақпарат құралдары қатыспайды, себебі біз ол диалог ашық және нақты болуы тиіс деп санаймыз. Біз әдетте талқыланған мәселелерді қысқаша баяндау үшін коммюнике немесе пресс-релиз жариялаймыз. Бірақ тікелей, ашық қарым-қатынас орнатуды, сондай-ақ мемлекеттің халықаралық қауымдастықтың және өз азаматтарының алдындағы міндеттемелерін орындауына көмек көрсетуді ең тиімді тәсіл деп санаймыз.
Азаттық: Еуропа парламенті жайында аз-кем айтсақ. Еуропа парламентінің депутаттары көп жыл Қазақстандағы адам құқықтарының бұзылуы жайлы ашық айтып жүр. Көп қарар қабылданды. Осындай құжаттардың бірі – Еуропа парламентінің бір топ депутатының қарашада президент Тоқаевқа жазған хаты. Депутаттар Қазақстандағы жағдайға алаңдап, үш белсендінің, оның ішінде Дулат Ағәділдің өлімін, түрмедегі азаптауларды, саяси тұтқындар санының артқанын және саяси белсенділердің қудаланатынын қозғады. Олар сонымен қатар "дағдарысқа қарсы шаралар теріс мақсатта – үкімет қызметін әшкерелеп жүрген құқық қорғаушыларды жазалауға қолданылатынын" айтты. Брюссельдің де Страсбург сияқты бұл мәселелерге қатысты белсенді пікір білдіруіне не кедергі? Еуропа парламентінің мүшелері Қазақстанда байқаған тенденциялар сізге байқала ма?
Петер Буриан: Мен мұндай нақты проблемалар туралы айтуға құзыретті емеспін. Бірақ түптеп келгенде өзіміздің іс-әрекетіміз және серіктестеріміздің іс-әрекеті – барлығы ортақ құндылықтарға негізделуі тиіс екеніне мән беремін. Адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеудің маңызды екенін баса айту керек деп есептеймін. Пандемия кезінде адам құқықтарын сақтауда келеңсіз тенденцияларды байқадық және мұны Қазақстандағы түрлі наразылық акциялары кезінде де көрдік.
Азаматтардың арыз-арманын ашық айту мүмкіндігі болуы тиіс және ол проблемаларды шешіп, ахуалды жақсартудың бірден-бір жолы деп санаймыз. Сол себепті "еститін үкімет" концепциясы (Тоқаев 2019 жылы жаппай қарсылық акцияларынан кейін жария еткен – Ред.) қалай жұмыс істейтінін және мемлекеттің азаматтардың үніне (тіпті ол сын болса да) құлақ асып, мәселені шешуге тырысатынын көру бізге де өте қызық.
Президент Тоқаев осының бәрін атап өтті. Біз мұны пікір алуандығы үшін өте маңызды және әлеуметтік-экономикалық тұрғыдан дұрыс дамудың қозғаушы күші деп санаймыз. Енді бұл нақты іске асуы тиіс және Еуроодақ серіктес ретінде бұл бағытта көмек көрсетуге дайын. Өзіміз мінсізбіз деп айта алмаймыз, бізде де проблемалар бар, бірақ кемшіліктерді айту оларды түзеуге мүмкіндік тудырады. Бұл жерде проблемаларды барынша айқын көрсететін серіктестердің қолдауы да маңызды.
Мен өзім Словакияның тумасымын. Ол елде де өтпелі процестер кезінде қиын кезеңдер болды және біз азаматтық қоғамның үніне, Еуропа одағындағы, Еуропа кеңесі сияқты басқа да институттардағы серіктестерімізге арқа сүйедік. Бұл мәселелердің шешілуі Словакияның өтпелі кезеңде жылдам ілгерілеп, инвесторлар қызығатын көркейген елге айналуына септігін тигізді. Словакияда проблема жоқ деп айта алмаймын, бірақ ол елге қаншама инвестордың қаржы құйып жатқанына қараңыз. Словакия – автомобиль өндіретін ең ірі ел, ақпараттық технологиялар дамып жатқан маңызды орталық.
Осы мысалдардың негізінде реформалар жүргізудің маңызды екенін және оның нәтиже беретінін айтсам деймін. [Елде] "қолдануға келмейді" деп кей нәрселерді кейінге қалдырмай, "әуелі экономика, сосын адам құқығымен айналысу керек" демей, керісінше, процесті жылдамдатып алға жылжыту керек. Меніңше, қауіпсіздік, экономикалық даму және адам құқықтары бір-бірімен қатар жүруі тиіс, сол кезде ғана нәтиже болады.
Азаттық: Сірә, сарапшылар арасында Орталық Азия – түрлі геосаяси ойыншылар арасындағы ықпал ету алаңы деген тақырыпта пікірталас қайта басталғанға ұқсайды. Негізгі талқы экономикалық және қаржылық ықпалы күшейіп келе жатқан Қытайға қатысты өрбіп жатыр. Әсіресе Қытайдың "Бір белдеу – бір жол" бастамасы және ол Ресейді алаңдата ма деген сұрақ талқыланып жатыр. Батыс, оның ішінде Еуропа одағы бұл "теңдіктің" бір бөлшегі деп саналмайтын сияқты. Сіздіңше, Орталық Азиядағы Қытайдың ықпалы қалай болып жатыр?
Петер Буриан: Меніңше, біздің модель (ескерте кетейін, біз қандай да бір модельдер ұсынбаймыз, дұрысы, оларды шабыттандыру үшін пайдаланамыз) Орталық Азия үшін өте тартымды. Мұның ішінде осыған дейін атап өткен элементтер – аймақтық ынтымақтастық, көпжақтылық, жекелеген елдерді және тұтас аймақты әлдеқайда ірі көршілерінің әлдебір кеудемсоқтығынан қорғайтын ережелерге негізделген кеңістік құру да бар.
Сіз аймақтағы бірнеше проблема және қауіп-қатерді атадыңыз. Біз қандай да бір геосаяси бәсекеге ұрынғымыз келмейді, себебі ол аймақтың орнықты дамуына ғана емес, үлкен ойыншылардың өздеріне де зиян келтіруі мүмкін. Орталық Азияның көршілері аймақтың қауіпсіз болғанын қаласа, онда біржақты ұлттық мүдделер мен менмендікті көздеп аймақ есебінен әрекет етудің залалды екені, тіпті бұдан нәтиже шықпайтыны айдан анық.
Осы себептен де кей бағдарламалардың орнықсыз жасалғанын байқасақ, оларға балама ұсынамыз. Біз айталық, "Бұл жол дұрыс емес, ол арқылы Қытай аймаққа ескі технологиясын өткізіп, өз проблемаларын шешіп алуы мүмкін немесе аймақ елдерін несиеге тәуелді қылып, торға түсіруі ықтимал" деп үнемі ашық айтамыз. Амал не, кейбір елдер мұны бастан өткерді. Бұл бағыт зиянды. Қаржыңызды тиімсіз нәрсеге жұмсасаңыз, оған тәуелді бола түсесіз, бірақ бұдан мемлекеттің проблемасы шешілмейді.
Сондықтан аймаққа қызығушылық оңтайлы мүмкіндіктерге бола емес, біздің аймаққа көңіл бөлмеуімізден немесе әрекетсіздігімізден болатын ықтимал келеңсіз салдарға байланысты да арта береді. Әрине, біз тап болып отырған проблемаларды, өз шегімізді білеміз, бірақ қазір [ынтымақтастықты нығайтуға] жақсы уақыт деп санаймын.
Алайда, бұл – екіжақты үдеріс, сондықтан Орталық Азиядағы серіктестерімізге реформа жасап, ұқсас құндылықтарға негізделген [ынтымақтастық орнататын] кеңістік құру керек деп санаймын. Қаржы - проблема емес. Ақша түседі, себебі ол қазір банктерде нөлге жетеқабыл мөлшерлемемен тұр. Біздегі бизнес өкілдері аймаққа келіп, инвестиция құюға дайын. Біз [Орталық Азиядағы] серіктестеріміз мұндай мүмкіндікті құр жібермейді және ол ашық әрі бәсекеге қабілетті ел болу үшін реформаларды жеделдетеді деп сенеміз.
Азаттық: Таяуда Қазақстанда парламент сайлауы өтеді. Бұдан не күтесіз?
Петер Буриан: Біз бұған баса назар аударып отырмыз. Сайлау қорытындысы мемлекеттің халықаралық қауымдастық алдындағы барлық міндеттемелеріне сай болады деген үмітіміз бар. Сондықтан біз Қазақстан, Қырғызстан және басқа да елдермен диалог орнатып, кеңес беретін ДИАҚБ-ның (ЕҚЫҰ-ның Демократиялық институттар және адам құқығы жөніндегі институты, ол сайлауды демократиялық түрде өткізуге көмектеседі – Ред.) рөлі маңызды екенін айтып жатырмыз. ДИАҚБ сайлауды бұрмалау [қазан айында парламент сайлауынан кейін] тұрақтылықты шайқалтқан Қырғызстандағыдай жағдайды болдырмауға кеңес береді. Қателіктен сабақ алмасақ, ол түбімізге жетеді.