2019 жылы маусымның 5-і күні бір топ қазақстандық белсенді "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы құрылғанын жариялады. Қозғалыс мүшелері саяси партиялармен жұмыс істемейтінін, қозғалысты ресми тіркеуден өткізбейтінін, қазақстандық және шетелдік ұйымдардан қаржы алмайтынын мәлімдеді. Белсенділер Қазақстанда саяси қудалауды тоқтатуға шақырып, сайлау жүйесін реформалауды, сөз бостандығы мен президенттік басқару жүйесінен парламенттік билік жүйесіне көшуді қолдайтынын айтты.
Әсем Жәпішева Азаттыққа өткен бір жылда өзі мен қозғалыстағы жақтастары қандай өзгеріс байқағанын, осы кезеңді мемлекет қалай өткергенін айтып берді.
Азаттық: Әсем, өзіңіз бен "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы үшін бұл бір жыл қалай өтті?
Әсем Жәпішева: Маған және "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы мүшелеріне қиындыққа толы жыл болғанымен, өткен уақыт ішінде біз қозғалыс ретінде бұрынғыдан да батыл бола түстік деп ойлаймын. Жұмысты енді бастаған кезде "бір жылдан соң өзгерісті қалайтын, белсенді азаматтық позициясы бар кемінде 50 адам шықса, біз үшін зор жетістік болады" дедім. "Мұның бәрі бұрын да болған, бұларың ешқандай жаңалық емес, біз келіп, бәрін өзгерттік деген сыңай танытпаңдар" деп сынайтындарды да білемін. Оның бәрін жақсы түсінеміз. Бірақ ірі тектоникалық өзгерістер дәл сол 2019 жылы басталды деп ойлаймын. Тіпті биліктің Ұлттық қоғамдық келісім кеңесін құру, заңға өзгерістер енгізу сияқты жеңіл-желпі істерінің өзі реформа қажет деген талаптың олардың құлағына жеткенін көрсетеді. Әрине, мұның қалай жүзеге асатыны өз алдына бөлек әңгіме, бірақ шиеленіс екі тарапқа (бір жағынан азаматтық қоғам, екінші жағынан – өзгерісті қаламайтын адамдар) бірдей артып келеді деп ойлаймын. Кейінгі бір жылда билік осы қысымды сезе бастады.
Жеке өзіме бұл трансформациясы көп, қатты қысым көрген жыл болды. Мен еңбекқор адаммын, бірақ бір сәтте өте қатты шаршап, жұмыс істеуден уақытша шеттеп қалған кезім де болды.
Қазір журналист Айсана Әшіммен бірге жаңа жоба бастап жатырмын. Өзім дұрыс әрі қажет деп тапқан іспен айналысып, болашаққа көз тігіп отырмын.
Азаттық: "Oyan, Qazaqstan" қозғалысының құрылуы елді отыз жылға жуық басқарған Нұрсұлтан Назарбаев отставкаға кетіп, Қасым-Жомарт Тоқаев президент болып, елде әртүрлі себеппен жаппай митингілер басталған уақытқа дөп келді. Осы оқиғалармен қатар "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы пайда болды. Көбі "бұл қозғалыс тегін емес, ол – биліктің жобасы" деді. Мұндай пікірлерге қалай қарайсыз?
Әсем Жәпішева: Бұл ескі оппозицияның жұртты мезі қылған әдеттегі әңгімесі. Қозғалыс мүшелерінің бір ерекшелігі – олар ешқашан өзгелерді ашық сынап-мінемейді, басқалар ұйымдастырған митингіні ұрлауға тырыспайды, олардың бізге қарым-қатынасы қандай болғанына қарамастан, бәрін қолдаймыз. Барлық іс-әрекетті билік пен сайлаушыларды бөліске салып, өзара айыптауға әкеліп тіреуге болмайды. Ондайдан жұрттың бәрі шаршаған, ол жол жақсылыққа апармайды. Мұндай әңгіме қоғам назарын басқа арнаға бұрып, елдің көз байлағысы келетіндерге пайдалы деп ойлаймын. "Oyan, Qazaqstan" – бір де бір партия не саяси күшпен байланысы жоқ азаматтық қозғалыс. Қозғалыс елде өзгерістерді қалайтындардың барлығына тиімді болатын саяси реформалар ұсынады. Бөліп-жару ең алдымен билікке ғана тиімді. Тек іс-әрекетіңмен ғана дәлелдей аласың, оны елдің бәрі көреді. Қозғалыс толық тәуелсіз. Қозғалыс мүшелері құндылықтары мен жақтастарын сатпайды. Олардың бәрі дербес. Қатармызға жаңадан қосылғандар ешкімнің қозғалыс атынан сөйлеп, өзін көшбасшы деп таныстыра алмайтынын көріп, мұны бірден түсінеді. Қозғалыс қызметіне ақша қажет емес. Сондықтан маған әлгіндей әңгімелер күлкілі көрінеді.
Азаттық: "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы бір жылға қандай да бір мақсат не міндет қойды ма? Қойса, оның қайсысы орындалды, қайсысы жүзеге аспай қалды?
Әсем Жәпішева: Негізгі мақсаттардың бірі – өңірлерден барынша көп азаматты қатарымызға қосу болатын. Бұл мақсатымыз орындалды. Бірақ өңірлерде тұратын қозғалыс мүшелеріне "университеттен не жұмыстан шығарамыз" деп, ата-анасына хабарласып, үнемі қоқан-лоқы мен қысым көрсетеді… Әдеттегі "керемет" амалдар ғой. Соған қарамастан, олардың бәрі қозғалыстың белсенді мүшесі болып қалды. SERUEN акциясын бір мезетте сегіз-тоғыз қалада ұйымдастырдық. Екінші мақсат – ағарту жұмыстарын жүргізу. Бұл Міржақып Дулатов пен басқа да алашордашылардың арманы еді. Алаш зиялыларының өмір жолы мені тәнті ететін, солардан үлгі алуға тырысып өстім.
Азаттық: Өйткені олар өз заманындағы өзгерістерді байқап, елде бірнәрсе өзгертуге мүмкіндік барын сезді ме?
Әсем Жәпішева: Иә, олар бірнәрсе өзгертеміз деп ойлады. Өкінішке қарай, олай болмады. Одан бері жүз жыл өтті… Өзімді Алаш зиялыларымен салыстырудан аулақпын, олар әлдеқайда зор іс атқарды. Іштей олардың ісін жалғастырғым келеді. Түпкі мақсат – саяси реформалар.
Әрине, әдемі сөйлеуге, мысалы, партия туралы заңға енгізілген түзетулер сияқты өтірік өзгерістермен манипуляциялық қадамдар жасауға болады. Бірақ бұдан ештеңе өзгермейді. Назарбаев кеткенімен, ол құрған жүйе қалды. Жүйе өздігінен жоғалып кете салмайды.
Азаттық: Бір жылда "Oyan, Qazaqstan" не нәрсеге қол жеткізе алмады?
Әсем Жәпішева: Елде өзгеріс болғанын қалайтын барлық азаматтың басын біріктіре алмадық (бірақ бұл процесс жүріп жатыр) деп ойлаймын. Көп қозғалыс құрылды, бәріміз бір-бірімізді танимыз. Бірақ маған реформаны қалатйтын адамдардың әрқайсының көзқарасы әртүрлі сияқты көрінеді. Мысалы, "Oyan, Qazaqstan" "әуелі жүйені өзгертіп, мүмкіндіктерге жол ашып, бір мандатты округтер болуына, әкімдер сайлауына қол жеткізейік. Бірақ жүйелі өзгеріс болмаса ештеңеге қол жеткізе алмаймыз. Жүйенің өзі сызған ережесімен ойнауға келіспей, оны өзгертуге немесе солай жасауға талпынуға тиіспіз" дейді.
Бір белсенді қызбен сөз таластырып қалдық. Ол "парламенттен тым болмағанда бір орын бұйырса, адал депутат боламын" дейді. Мен "жарайды, сен жалғыз адал депутат боласың, қалған 120 адам "Нұр Отаннан" өтеді. Сонда не істейсің? Бұл тек сенің беделіңе ғана жақсы, басқа ешкімге пайдасы жоқ. Сондықтан ол ұғымдарды шатастырма" дедім.
Азаттық: "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы мүшелерінің арасына іріткі салуға тырысқандар болды ма? Бір жылда қозғалыс біраз назарға ілігіп үлгерді ғой.
Әсем Жәпішева: Әзірге ондай ештеңе байқаған жоқпыз. Билік қозғалыс мүшелерінің телефонмен немесе кофеханада болған кездесулерде (екеуміздің қазіргі сұхбатымыз сияқты) айтқан әңгімесін жазып алып, бопсалауға тырысты. Университеттегі бір жігітті шақырып алып: "Oyan, Qazaqstan" қозғалысына мүше екеніңді білеміз, енді бізге олардың ішінде не болып жатқанын жеткізіп отыр" деген. Тағы бір адамды ұлттық қауіпсіздік комитетінің өкілдері жеке мотив бойынша бопсалап, "бізге көмектесуге тиіссің" деп айтқан. Қозғалыс жұмысы толық ашық болсын деген ереже орнатқанбыз. Қорқатын еш нәрсеміз жоқ, ешқашан ешкіммен мәміле жасасқан емеспіз, ешкімнен ақша алған жоқпыз. Бопсалауға ұшырағандардың бәрі әлгілерге: "Мейлі, қолда бар жазбаларды жариялап, мәз болыңдар" деп жауап берген. Әрине, ешкім ештеңе жариялаған жоқ.
Маған қатысты да бір қызық жағдай болған: жақтаушыларымызға әлеуметтік желіде "Жәпішеваның ұлттық қауіпсіздік комитеті қызметкері екенін білесіз бе?" деген хабарлама келген. Маған әлі де әзілдеп, ҰҚК қызметкері деп атайтындар бар…
Азаттық: Шеніңіз қандай дейді?
Әсем Жәпішева (күліп): Әр жолы жаңа нәрсе құрастырып айтамыз. Шынын айтқанда, бұл өте күлкілі әрі барып тұрған сандырақ, әрине. Олар алыс туыстарымның ұлттық қауіпсіздік комитетіне қызмет көрсететін шаруашылық компаниясының қаржы бөлімінде істейтінін анықтаған (мен оны ешқашан жасырған да емеспін). Мен – қазақпын, туысым көп, ал әлгі туыстарымды өмірімде екі рет – той мен жерлеу рәсімінде ғана көргенмін. Бірақ арандатушыларға ол тоқтау бола ма?
Оның үстіне тіпті қозғалыс мүшелерінің жоғары лауазымды туысы болған күннің өзінде, көлденең құрылымды ұйымда оның қандай әсері бар?
Азаттық: Бұл қисынға салсақ, туыстары "Oyan, Qazaqstan" қозғалысына мүше ұлттық қауіпсіздік комитетінің қызметкерлері де оппозиционер болғаны ғой.
Әсем Жәпішева: Иә, иә. Олар да жүйеге қарсы деген сөз.
Азаттық: Қазақстанда кейінгі бір жылда не өзгерді? Елде қандай да бір оң өзгеріс байқала ма?
Әсем Жәпішева (ойланып): Белсенді азаматтардың көбейгенін жалғыз оң өзгеріс деп атар едім. [Тоқаевтың] ерен еңбегі деп көрсетуге тырысқан қалған дүниенің бәрін оң өзгеріске жатқызуға болмайтыны былай тұрсын, олай деп санаудың өзі қауіпті деп ойлаймын. Өйткені қазір манипуляция өте көбейді, "Нұр Отанды" бұрынғыдан да белсенді түрде пайдалана бастады. Заңға "парламенттік оппозиция" жайлы өзгеріс енгізуі де бәріміз үшін масқара дүние болды. Бұл "Нұр Отанды" парламенттен ешқашан кетпейтін адамдар ретінде бекіткені ғой?
Азаттық: Ал бейбіт жиындар туралы заң туралы не айтасыз?
Әсем Жәпішева: Бұл заңға БҰҰ-дан бастап, Human Rights Watch ұйымына дейін барлық халықаралық ұйым әділ баға берді деп ойлаймын: заң бұрынғыдан да нашарлай түсті. Митингі өткізетін арнаулы орындар, шын мәнінде [биліктен] рұқсат алуға жататын "хабардар ету" тәртібі, ұйымдастырушыларды үгіт жүргізгені үшін жазалау…
Азаттық: Бұрынғы президент пен қазіргі президенттің резиденциялары алдында пикет өткізуге тыйым салғаны да бар.
Әсем Жәпішева: Әрине, бәрі бұрынғыдан әлдеқайда нашарлап кетті. Егер әлдебір мәселеге байланысты митингіге шығатын болсам бұл заңды басшылыққа алмаймын. Мен бұрынғы заңның да талаптарына мойынсұнған емеспін, ал жаңа заңды мүлде мойындамаймын. Бұл менің ғана позициям емес деп ойлаймын. Егер заң ақылға қонбаса, адам құқығын таптаса ондай заңға бағынбаймын. Бұл өз құқығым және өзін құрметтейтін кез келген азамат осылай істеуі керек деп есептеймін.
Азаттық: 2019 жылдан бастап карантин енгізілгенге (2020 жылдың наурызына) дейін Қазақстанда бұрын-соңды болмаған көп пикет пен митинг өтті.
Әсем Жәпішева: Айтпақшы, бұл да оң өзгеріс. "Бізге дейін ештеңе болмаған, бәрін біз ойлап таптық" дегім келмейді. Бірақ "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы акцияларына дейін өзім көрген митингілерде сценарий өте сирек еді. Қозғалыс әрдайым митингілерде баннер, сценарий, сөз сөйлеушілер, резолюция – бәрін өте мұқият ұйымдастырады. Митинг суықта екі сағат тұрып, уақыт өткізу емес, билікке өз үніңді жеткізу. Митинг мәдениеті қалыптаса бастады, бұл жақсы. Дайындалып келсең, өз даусыңды жеткізуге, өзіңе жақтастар табуға мүмкіндік артады.
Азаттық: Қазақстанда коронавирус пандемиясы кезінде болған оқиғаларға тоқталсақ. Төтенше жағдай режимі мен коронавирусқа қарсы енгізілген карантин шараларын сынайтындар көп. "Карантин кезінде (қанша дегенмен коронавирустың таралуын тоқтату үшін пайдалы шара) билік шектеу шараларын өз пайдасына асыруға тырысты, болашақта оның қоғамға кері салдары болуы мүмкін" деген пікірлер де бар.
Әсем Жәпішева: Сөзсіз солай. Төтенше жағдай туралы заңға енгізілген өзгерістер биліктің мұны Тоқаевтың өкілетін нығайтуға жақсы мүмкіндік деп қабылдағанын көрсетеді. Пандемияның екінші толқыны болмаса да, басқа себеп бойынша төтенше жағдай жариялап, бірнәрсе істей алады. Бұл тұрғыда карантинді пайдаланып, Конституцияға өзгерістер енгізу туралы дауыс беруге дайындалып жатқан, пикетке шыққан журналистерді ұстаған Ресейдің әрекеті мысал болады. Журналистерді жалғыз адам пикетінде тұрғанына қарамастан, ресми карантин ережесін бұзды деген желеумен ұстаған. Қазақстанда да бәрі соған ұқсас болды: карантин кезінде депутаттар сайлау, саяси партиялар, митингілер туралы үш заңды бірден қабылдады. Белсенділерге қысым көрсетіп, үйін торуылдап, оларды карантин ережелерін бұзуға итермелеуге тырысты.
Әлнұр Ильяшевтың хикаясы (азаматтық белсенді Әлнұр Ильяшевты сәуір айында "төтенше жағдай кезінде көрінеу жалған ақпарат тарату" айыбымен ұстап, екі айға қамаған - ред.) да сондай. Оған көмектесуге тырысқан адамдардың өзін мазақ қылды. Мысалы, мен үш күн бойы Әлнұрға сәлем-сауқат беріп жіберуге тырыстым. Ол ораза ұстады, сондықтан жаңғақ, құрма сияқты дұрыс тамағы болса деп едім.
Телефонмен сұрағанымда сәлем-сауқат қабылдаймыз деді, ал оны алып барған кезде мені мазақ қылып (онысы анық көрінді), бір сағат күттірді. Сосын "карантин" деп, үйге қайтарды. Келесі күні де солай болды. Олар табиғат өздеріне карантинді сыйға тартады деп күтпесе керек.
Азаттық: Тоқаев жайлы сөйлессек. Ол президент болғанда қазақстандықтардың көбі америкалық "День сурка" фильмінің бас кейіпкері сияқты "кез келген өзгеріс жақсылыққа бастайды" деген пікірде болды. Сіз Тоқаевтан қандай да бір оң өзгеріс күттіңіз бе? Оның президенттігіне қандай баға бересіз?
Әсем Жәпішева: Тоқаев қанша жерден интеллигент, дипломат болып, БҰҰ-да істесе де, оның қандай жүйеде отырғанын екенін ескерсек… Тоқаевпен жеке таныстығым жоқ. Мүмкін, ол жақсы адам шығар, мысықты жақсы көретін шығар. Бірақ оның қандай жүйеде жүргенін, қандай ойын ережесіне келіскенін ескерсек, ештеңе өзгермейтіні әу бастан белгілі болған. Тоқаев – осы жүйенің өнімі. Ол кімнің мүддесіне жұмыс істейтінін жақсы білді. "Шапырашты кландары", "Кітапхананың Ақордаға қарсылығы" деген әңгімелердің еш мән-мағынасы жоқ. Өйткені әзірге ешқандай нақты әрекет байқалмайды, ештеңе өзгермейді.
Азаттық: Қазір Қазақстанда ел басқаруға лайықты азаматтар бар ма?
Әсем Жәпішева: Президент билігіне қарсы адаммын. Бізде, қазақтарда үнемі қожайынды қажетсінетін менталитет бар. Бұл жерде "қазақтар" деп этникалық тұрғыдан емес, біртұтас ұлт ретінде қалыптасқан өзімізді айтып отырмын.
Азаттық: Оны нақтылап айтқаныңызғы рақмет. Бұл сөзіңіз бізді хейтерлердің қажауынан құтқаруы мүмкін.
Әсем Жәпішева: Бұл біздің ұжым болып өз шамамызды төмен бағалауымыздың әсері шығар деп ойлаймын. Әрқашан барлығын уысында ұстайтын мықты жұдырық керек деп келдік. Билікке бір жеткен адамның одан ешқашан айрылмауға тырысып, жабысып алатыны да содан. Сондықтан мейлі қанша жерден жақсы болса да, бізге президенттің қажеті жоқ. Бізге парламенттік республика керек. Өйткені біз әртүрліміз. Мемлекет үлкен, бәрінің мүддесі әртүрлі. Мысалы, мұнайшылардың мүддесі "АрселорМиттал" компаниясына жұмыс істейтіндердің мүддесімен тоқайласпайды, бірақ екеуі де – жұмысшы топтан. Қостанай мен Шығыс Қазақстан облыстарында тұратындардың мүддесі бюджеттегі субвенция көлемі 70 пайыздан асатын, отбасында көп баласы бар Оңтүстік Қазақстан облысы тұрғындарының мүддесімен үйлеспейді.
Азаттық: Бірақ бұл шағын детальдер, ал түптеп келгенде, бәрінің проблемасы ортақ қой?
Әсем Жәпішева: Проблема, әрине ортақ. Бірақ бізде барлық әлеуметтік, этникалық топтың өкілінен тұратын парламент, ұжымдық шешім қабылдау, өкілеті шектелген премьер-министр болғанда ғана қандай да бір өзгеріс туралы әңгіме қозғауға болады. Сондықтан мына адам президент болуға лайық деп айтуым екіталай. Олай айтқым да келмейді. Қазір саяси карьерасын құруға тырысып, он жылдан кейін президент сайлауына қатысуды мұрат тұтқан азаматтардың бәріне оның қажеті жоқ дер едім. Ойымызды қазіргі жағдайдың аясымен шектемей, оның шартын өзгертіп, ары қарай қалай боларын бірге көрейік дегім келеді.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
ПІКІРЛЕР