Украина жоғарғы радасы биыл сәуірде коммунистік және нацистік режимдерді насихаттауға тыйым салатын заң қабылдады. Бұл заңда Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Украинаның көп бөлігін басып алған нацистік режим де, 1917-1991 жылдар аралығында билік орнатқан коммунистік режим де «мемлекеттік террор саясатын жүргізген» деп танылған.
Украина радасы сол күні «1917-1991 жылдар аралығындағы коммунистік тоталитарлық режимнің репрессиялық органдарының архивтерін ашу» туралы тағы бір заң қабылдады. Ол заң бойынша репрессияға, адам құқығы мен бостандығына қатысты құжаттардың барлығы Украина ұлттық еске алу институтының архивіне тапсырылып, зерттеушілерге берілуі керек. Украинаның бұл бастамасы Ресей тарапынан сынға ұшырады.
Азаттық осыған орай Шоқан Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының ғылыми қызметкері Алмас Жүнісбаевпен сұхбаттасып, Қазақстанның совет өкіметі билік құрған кезеңді қалай бағалайтынын сұрады.
Азаттық: – Украинаның советтік режимге баға беруі мен репрессияға қатысты құжаттарын жария ету заңын қалай бағалайсыз?
Алмас Жүнісбаев: – Қазіргі жағдай Украинаны тарихи шешімдер қабылдауға итермелеп отыр. Украинаның нацизм мен советтік коммунистік режимді бір сипатта қарастырар қарсаңда құпия архивтерді ашуы дәлелге, айғаққа сүйенгісі келетінін көрсетеді. Құпия қорлар ашылып, тарихшылар академиялық зерттеулер жазса, онда украиналықтар үшін, олардың әсіреоңшыл топтары үшін советтік режимді фашизмге теңейтін, совет үкіметінің қылмыстарын ашатын мүмкіндіктер пайда болуы мүмкін. Мәселен, Украина мен Ресей арасында Голодомор мәселесі бойынша да тартыс бар. Украинадағы архивте ол туралы дерек жеткіліксіз, айғақтың көбі – Ресейде. Бірақ оны Ресей бермейді. Ашық диалог жүргізу үшін құжат базасы екі жаққа ортақ болу керек. Сондықтан Украина өзінде бар құпия қорды ашты.
Азаттық: – Ал Қазақстандағы ондай құпия қорлар ашылды ма?
Алмас Жүнісбаев: – Украинадағыдай Ресейдің қарсылығын туғызуы мүмкін қандай да бір резонансты құжат қабылдау үшін [Қазақстанда] билік өзгеріп, мемлекет тарихына қатысы бар құпия архивтер ашылуы керек. Ресей Қазақстанмен арадағы бейбіт қарым-қатынастарды пайдаланып, ондай қорларды мүмкіндігінше ашқызбауға тырысады. СССР-дің ыдырағанына 20 жылдан асса да, құпия құжаттардың берілмеуі – ресейшіл ұстанымның бір белгісі. Қазақстанда ғана емес, саяси режимі өзгермеген постсоветтік авторитарлық елдердің барлығында зерттеушілерге еркіндік берілмейді. Құпия құжаттарға ғылыми көзқарас болмай, советтік кезеңге толыққанды баға беру қиын.
Азаттық: – Архивтегі құпия құжаттардың Қазақстан үшін маңызы қандай?
СССР-дің ыдырағанына 20 жылдан асса да, құпия құжаттардың берілмеуі – ресейшіл ұстанымның бір белгісі.
Алмас Жүнісбаев: – Құпия архив 20-ғасырдағы қазақ тарихын кешенді зерттеу үшін керек. Біз 20-ғасырдың тарихын әлі толық білмейміз. Соның ішінде қазақтың жанына бататын ашаршылық, репрессия, Ұлы Отан соғысы (Екінші дүниежүзілік соғысты айтады - ред.) кезеңіне байланысты сұрақтар өте көп. Осы үш негізгі тарихи оқиғаны толық білу үшін құпия архив құжаттары керек. Егер архив ашылып, мүмкіндік туған жағдайда жаңа зерттеулер шығады, пікірталас пайда болады. Хаттамалар академиялық формада әртүрлі жинақтарда түсініктемелерімен бірге жарияланады. Содан кейін концепция пайда болады. Мүмкін, Қазақстанда да жаңа серпіліс пайда болар.
Азаттық: – Қазақстанда 1931-33 жылдардағы ашаршылыққа, 1937-1938 жылдардағы репрессияға баға берілді емес пе?
Алмас Жүнісбаев: – Жалпылама баға берілді. Репрессияның тарихы толық емес. Репрессияны кезіндегі сұрақ-жауап хаттамаларының шет жағасын ғана көрдік. Зерттеушілерді архивке кіргізбесе, деректерді ҰҚК архивінің қызметкерлері өздері шығаруы керек қой. Басқа архивтер аз-маз шығарып жатыр, ҰҚК архивінде ол да жоқ. Совет үкіметі жүргізген репрессияны процесс ретінде толық қалпына келтіріп түсінбесек, репрессияның өзіне қалай баға береміз? Бұл ретте Украина ерлік жасады десе де болады. Өйткені ашылған деректер міндетті түрде зерттеліп, талқыланады, сөйтіп тарихи платформа қалыптасады. Ал біз өйте алмаймыз. Қазіргі режим жалғаса берсе, 10 жылдан кейін де, 20 жылдан кейін де архив жабық тұра береді. Режимнің сипаты солай.
Азаттық: – «Ұлы Отан соғысы да зерттелген жоқ» дедіңіз. Қазақстанда ең көп зерттелген тарихи кезең осы емес пе?
Украина ерлік жасады десе де болады... Ал біз өйте алмаймыз. Қазіргі режим жалғаса берсе, 10 жылдан кейін де, 20 жылдан кейін де архив жабық тұра береді. Режимнің сипаты солай.
Алмас Жүнісбаев: – Соғыстың аяқталғанына 70 жыл болса да, әсіресе аймақтардағы жағдай әлі зерттеліп болған жоқ. Мәселен, майданға бәрі өз еркімен сұранып кеткен жоқ. Арасында әскерге де, еңбек майданына да барғысы келмей қашқан, арнайы топ құрып қарсы шыққандар да, олармен арнайы күресетін отрядтар да болған. Соғыс кезіндегі еңбек армиясы туралы зерттеу жоқ. Өйткені ол туралы құжаттардың барлығы архивтерде жабық немесе құпия қорларда сақтаулы. Еңбек армиясының мобилизациясы майданға кеткендердің санынан кем емес. Ол жерде де дезертирлік болды, штрафбаттар жұмыс істеді, қылмыс жасалды. Адамды қинау, зорлау, күшпен жұмыс істеткізу де болды. Совет үкіметі соны қалай жасағанының механизмін ашып көрсету үшін қолда құжат болу керек. Ал оның құжаттары Қазақстанда да, Ресейде де жабық тұр.
Азаттық: – Қазақстан архивтеріндегі құпия құжаттарды оқу үшін тағы қандай кедергілер бар?
Алмас Жүнісбаев: – Ішкі істер министрлігінің архивіне кіру процедурасы өте қиын, тексерісі мен кедергісі көп. Құжаттың бір шетін бергенімен, екінші шетін көрсетпейді. Бір істе 200 бет болуы мүмкін. Соның ішінде бір-екі бетке «өте құпия» деген белгі қойылса, онда іс түгел берілмейді. Прокуратураның архиві, ҰҚК-нің архиві бар. Советтік арнайы қызметтің, НКВД-ның архивтеріне қол жетпейді. Жергілікті жердегі органдардың, партияның, қазақ өлкелік партия комитетінің қоры бар. Оларда да құпия көп. Оқырмандарға берілетін тізбелер – бөлек, архив қызметкерлері пайдаланатын тізбелер – бөлек. Екеуінің алшақтығы өте үлкен. Біз құпиялылығы алынған тізбелерге ғана тапсырыс береміз. Одан басқа қандай құпия қорлар тұрғанын, ондағы іс түгілі, оның тізімін көру де мүмкін емес. Осы деректер түбі ашылуы керек.
Советтік кезеңге әділ тарихи баға беру үшін архивті әр жерінен жұлмалап жазбай, бір-біріне жалғастырып жазу керек. Тарих объективті, архив деректеріне сүйеніп, сыни талдаудан өтіп жазылуы тиіс. Ал Қазақстан 24 жыл бұрын жойылған мемлекеттің құпиясын ұстап отыр. Кей зерттеушілер «қазақ қоғамы құпия құжаттарды ашуға дайын емес» дегенді айтады. Мүмкін, ол дайындыққа бір ғасыр керек болатын шығар. Сонда бірнеше ұрпақ өзінің төл тарихын білмей кетуі керек пе? Ойланатын сұрақ.
Азаттық: – Сұхбатыңызға рақмет.
