24 жастағы Артур Гаспарян Арменияның Спитак қаласында туып-өскен. Ол мамыр айында Шығыс Украинаға соғысуға аттанған. Қайтадан Ресей астанасына оралған ол Азаттық тілшісіне басынан өткен оқиғаларын айтып берді.
Азаттық: Одессадағы кәсіподақ үйі өртеніп, мәскеушіл 42 сепаратист қаза тапқан соң ВКонтакте желісіндегі форумға хат жазып, Украинаға баруға қызығушылық танытқан екенсіз. Содан кейін не болды?
Артур Гаспарян: Оншақты жігіт ВДНХ (Халық шаруашылығы жетістігі көрмесі) қасына келіп, бізді қарсы алды. Сол жердегі тұрғын үйдің қасындағы арканың астында сөйлестік. Славян келбетті, азаматтық киімдегі жігіт келді, бізге өзін таныстырмады. «Қару ұстай аласыңдар ма?» деп сұрады. Украинаның шығысындағы Славянск қаласына баратынымызды, ұрлық-тонау жасаған жағдайда бірден өлім жазасына кесілетінімізді ескертті. Оның сөзінің растығына Украинада жүргенде бірнеше рет көзім жетті. Бізбен бірген бармақ болған екі жігіт бірден айнып қалды.
Азаттық: Олар ақша береміз деп уәде етті ме?
Артур Гаспарян: Тәулік бойынша төлейміз немесе жалақы береміз деген жоқ. Тек «тамақтарың, киімдерің, қару-жарақтарың тегін» деді. «Опат болған жағдайда денелеріңді тапсақ, Дондағы Ростовға әкеліп, туысқандарына табыстаймыз» деп уәде етті. «Аккаунттағы барлық жазбаларыңды, әлеуметтік желілердегі барлық жеке басқа қатысты деректеріңді өшіріңдер» деді. Мен ВКонтакте мен Одноклассникидегі жазбаларымды өшіріп тастадым.
Азаттық: Украина шекарасына қалай жеттіңіздер?
Артур Гаспарян: Мамырдың 12-сі күні таңертең біздің тобымыз екі көлікке мініп, оңтүстікке бет алды. Ростовқа 24 сағатта жеттік. Көлік жүргізушілер де
еріктілер екен, олардың бірі кейін опат болды. Бізді лагерьге әкелді, ол өзеннің жағасында орналасқан шағын үйлер болатын, қасында орманы бар – қай жер екенін білмеймін. Қолымыздағы жол карталарын алып қойды. Телефондарымыз бен басқа да жеке заттарымызды қолхатпен алды. Бізге басқа киімдер берді, соны киіп алдық.
Азаттық: Ол жерде қанша уақыт болдыңыздар?
Артур Гаспарян: Екі аптадай болдық. Күн сайын жаңа адамдар келіп жатты. Ақыры жүздей адам болдық. Мүлдем демалған жоқпыз – әскери тәртіппен өмір сүрдік. Таңертең тұрып, жүгіріп, таңғы ас ішіп, жаттығуға баратынбыз, алаңға, орманға қарап бағдар білдік, ишараларды меңгердік.
Азаттық: Ишара деген не?
Артур Гаспарян: Бір-бірімізді тану үшін, түнде дауыстамай сөйлесу үшін, «алға, артқа, жат, тұр, қауіп төнді» деген тәрізді бұйрық беру үшін ишарамен сөйлесіп үйрендік. Қазір мылқау адам тәрізді қолыммен ымдап сөйлей
аламын. Оны бізге азаматтық киім киген жаттықтырушы үйретті. Басқа да басшылар сияқты ол да өзін таныстырмады. Тіпті бір-біріміздің шын атымызды да білмедік, тек лақап атпен атадық. Әлі күнге дейін сол жерге менімен бірге барған, сонда қаза тапқан жігіттердің атын білмеймін.
Азаттық: Украинаға барғанға дейін соғыс тәжірибеңіз болды ма? Бұрын Әзербайжанның Таулы Қарабағында болған екенсіз, бірақ ол нағыз соғыс емес қой.
Артур Гаспарян: Ол жақта атысып, гранататқыш және минометтен оқ жаудыратынбыз. Белсенді соғыс болған жоқ. Бірақ басқа жігіттерге қарағанда соғыс туралы көбірек біледі екенмін.
Азаттық: Орталарыңда орыс ұлтшылдары болды ма?
Артур Гаспарян: Ұлтшылдарды көрмедім, бірақ жігіттердің көбі славян халқы өкілдері еді. Белорус па, орыс па, украин ба – айта алмаймын, бірақ бәрі патриоттар болатын. Жақсы жігіттер, ұлты армян маған қырын қараған ешқайсы болмады. Кавказдан келгендер, Краснадор мен Украинаның Кривой Рог қаласынан келген армяндар болды. Кейін шешендер де келді. Олардың біразымен достасып алдым – біреуін «Рыжик», екіншісі «Малый» деп атадық. Екеуі де «КамАЗ»-да қаза тапты (төменнен оқыңыз).
Азаттық: Шекарадан қалай өттіңіздер?
Артур Гаспарян: Мамырдың 23-і күні түн ортасында 100 шақты жігіт «КамАЗ» көлігіне мініп, базадан шықтық. Бізді «Нива» көлігі алып барды. Бірнеше сағат жүрген соң шекараға тоқтадық. Басқа лагерьлерден келген 50 шақты жігіт қосылды, гранататқыш, пулемет, автомат, тапанша, граната сияқты қаруларды алып, қайтадан көлікке міндік.
Азаттық: Атуды үйретті ме?
Артур Гаспарян: Арамызда граната атуды білетін жігіттер бар еді. Мен пулеметпен ататын топқа командир болдым, қарамағымда 3-6 адам
болды. Менің әскери билетіме қарап, сондай тапсырма берді. Онда мен бұрын байқамаған код бар екен. Олар маған хабарласқан кезде кодты оқуды сұраған еді. Солайша мені кәсіби тұрғыда пайдалануды білген. Әркіммен солай жеке жұмыс істеген сияқты.
Азаттық: «Олар» деп кімдерді айтып отырсыз? Федералдық қауіпсіздік қызметі ме, басты барлау басқармасы ма, әлде ішкі істер министрлігі ме? Сіздермен кездесіп, жаттықтырған, шекараны бірге кесіп өткендер кім?
Артур Гаспарян: Олардың аттарын да, фамилиясын да білмеймін. Славян келбетті адамдар, бәрі азаматтық киім киген. Тіпті түрлері де есімде қалмапты.
Азаттық: Шекарадан қашан өттіңіздер?
Артур Гаспарян: Мамырдың 24-і күні таңға жуық өттік. Украина жақтан бізді ДНР-дың (Донецк халық республикасының) танымал өкілдері қарсы алды. Олар Донецкідегі әскери бөлімдерді басып алыпты, бізді казармаларға жайғастырды. Күні бойы ұйықтадық. Тұрған соң өзімізді тәртіпке келтірдік. Келесі күні, мамырдың 25-інде «КамАЗ-ға» мініп, атышулы парадқа қатыстық, сонда шешендер көзге түсті. Олар сұхбат беріп, аспанға оқ атты, камераға түсті. Жұрт қуанып, Ресейден келген еріктілерді құтқарушылар ретінде қарсы алды. Кешке казармаға оралдық.
Азаттық: Алғашқы ұрысқа қашан қатыстыңыздар?
Артур Гаспарян: Мамырдың 25-інен 26-сына қараған түнде дабыл қақты. Менің тобымда Мәскеу, Липецк және Чукоткадан келген үш адам бар еді. Олардың бәрі опат болды. Азаматтық автобусқа мініп, әуежайға бардық. Жүз адамнан құралған топпен ғимаратқа кірдік, бізге осетиндер қосылды.
Жолаушыларды дереу басқасына көшірді, бірақ қызметкерлер орындарында қалды. Таңертең екі ұшақ ұшып кетті, біз әуежай ісіне кедергі келтірген жоқпыз. Ғимаратты бақылауға алдық. Көмекшім екеуіміз жетінші қабатқа, шатырға көтерілдік. «Жарты шақырым қашықтықта тұрған мұнараға ешкім келмесін» деген бұйрық түсті. Пулеметті сонда орнаттық.
Азаттық: Донецкідегі азаматтық әуежайды басып алудың не қажеті болды? Ол кезде ұрыс Славянск маңында жүріп жатты ғой.
Артур Гаспарян: Киевтен келген әскери ұшақтар қонбасын дедік. Олар бізге: «Сендерді ешкім атпайды. Тек камераға түскенді білсеңдер болғаны. Олар бізді көрген бетте айғайлап қашады, қаруларын тартып алып, өздерін үйлеріне қайтарамыз. Әуежай бізге қалады» деді.
Азаттық: Кімді айтып тұрсыз?
Артур Гаспарян: Әуежай маңындағы Украина әскерилерін айтамын. «Біз бәрінен мықтымыз, бәрі бізден қорқады» деп елірді. Бірақ бәрі керісінше болды. Сағат екіде тікұшақтар келді. Одан кейін ұшақтар келіп, біз тұрған жерді ата бастады. Мен көмекшіммен бірге шатырда тұрғанмын, алтыншы қабатқа жетіп үлгердім. Шабуыл өте күшті болды – мен төрт тікұшақ пен екі ұшақты санап үлгердім.
Азаттық: Сіздерде ұшаққа қарсы қару болды ма?
Артур Гаспарян: «Восток» («Шығыс») батальондағы (Ресейлік еріктілерден құралған) жетекшіміз Александр Ходоковский (бұрынғы Украина президенті Виктор Януковичке қараған арнайы «Альфа» арнайы жасағының облыстағы басшысы) әуежайды атқыламайды, зениттер (ұшаққа қарсы зенитті зымыран кешенді қару) қажет болмайды» деді. Біз оларды базада қалдырып кеттік. Ходоковскийдің мергендері де сонда болды. Олар Украина қауіпсіздік кеңесінің ДНР жағына өткен агенттері болатын. Олардың қолында мен бұрын-соңды көрмеген ерекше мылтық болды, Драгунов винтовкасы емес. Олар сағат бір кезінде кетті, бомбалау сағат екіде басталды.
Азаттық: Сіз отырған қабатта не болды?
Артур Гаспарян: Шешен жігіті бірден қаза тапты, тағы екі адам жараланды. Олар қолында бар қаруымен тікұшақты атты. Екі-үш секундта сол жерге жеттім. Мерген бізді атқылап жатқан мұнараға шықтым. Олар бізді ғимаратқа
қамап, жан-жағымыздан атты. Әуежай шетінде зенитті зымырандары бар екен, терминалды атқылады. Ходорковский Еуропа чемпионатына орай жаңадан салынған әуежайды ауыр қарумен атпайды деп ойлап, аңғалдық танытты. Қолымызда зениттік қару болғанда ондай жағдайға түспес едік.
Азаттық: Оны сатқындық деп ойлайсыз ба, әлде біліксіздік пе?
Артур Гаспарян: Ол жағын білмеймін. Біз көп адамнан айрылдық. Шешендердің бірі, өте батыл жігіт еді, шатырға түтін құтысын тастап, сонда жараланып жатқан жолдастарын алып шықты. Біз бірінші қабатқа түсіп, ажалды күтіп отырдық. Сыртқа шыға алмадық.
«Искра» («Ұшқын») деген лақап аты бар командирімізге біреу хабарласты. Бізге көлікке мініңдер деген бұйрық түсті. Кеш түсіп қалған еді, көліктер іште, терминалда тұрды. Оған мінгім келмеді, қауіпті екенін сезіп тұрдым. «Искра» маған: «Бұйрыққа бағынбасаң, тұрған жеріңде атып тастаймын» деді. Қаруымды алып, ішіне кірдім.
Азаттық: Көлікте қанша адам болды?
Артур Гаспарян: Екі жүк көлігі бар еді, әрқайсында 30-35 адамнан отырды. Әуежайда бой тасалаушы отряд қалды, олар түнде шыққан екен, бәрі аман қалыпты. «Искра» терминалдан шыққан бетте қыбырлағанның бәрін атамыз деген бұйрық берді. Еріктілер толып отырған көліктің төбесі ашық еді. Біздің көлік терминалдан өтті, жан-жақты атып жатырмыз, аспанға, барлық жаққа оқ жаудырдық. Төрт-бес шақырым жер жүріп өттік. Көліктердің арасы 500-600 метрдей болатын. Екі көлік те тоқтамай атып келеді. Бұл сұмдық көрініс еді. Ешкім жоғын көрген соң мен атуды доғардым. Қаладан шыққан соң бірінші көліктің жолда тұрғанын көрдік. Не болғанын түсінбедім. Машиналар жүріп жатыр, адамдар да тоқтап қарайды – бұл Донецкінің шет жағы болатын.
Азаттық: Онда қаза тапқандар мен жараланғандар бар ма екен?
Артур Гаспарян: Оның қасынан ағызып өте шықтық. Қарап үлгермедім. Біреулер әлі де атып жатты. 500 метр өткен соң біреу біздің көлікті гранататқышпен
атты. Оқ жүргізушінің кабинасына түсті. Біз көліктен ұшып кеттік, бірақ еш жеріміз сынған жоқ. Олар бірінші көлікті тұс-тұстан атыпты, жігіттерді мергендер атқылаған, кем дегенде 30 адам қаза тапқан сияқты.
Бізді де бір жақтан ата бастады, мен пулеметті лақтырып жіберіп, Қырымнан келген жаралы жігітті арқалап аулалармен жүгірдім. Сәлден соң дәрігер жігіт қосылды. Оның қолында қару бар екен, мен оны алып, барлық бағытты атқылап шықтым. Шатырларды да атып жүріп, жаралы жігітпен ары қарай жүгірдім.
Азаттық: Қаланы кімдердің бақылауға алғанын білетін бе едіңіз?
Артур Гаспарян: Біз қаланы ұлттық гвардияның басып алғанына, енді бізді іздеп жатқанына сенімді болдық. Жедел жәрдем жиналатын орынға келдік, олардың назарын аудару үшін шатырды атқыладым. Жолдасым қансырап жатты, аяғы мен қолына оқ тиген екен. Дәрігерлерге: «Оны құтқарыңдар, көмектесіңдер!» деп айғайладым. Дәрігер әйел: «Алаңдама, біз сендер жақпыз!» деді. Қырымдық жігітті жедел-жәрдем көлігіне жатқызып, ауруханаға жібердік. Оларға көліктің тұрған жерін айттым, алты жедел жәрдем көлігі бірден сонда аттанды. Сәлден соң жаралыларды ауруханаға алып келді.
Біреу маған бірінші көліктен тек үш жігіттің аман қалғанын айтты. Бәрінің есі шығып кетті, сұмдық болыпты. Кейін естідім, бір жігіт украиналықтардың қолына түспес үшін өзін гранататқышпен жарған. Өз адамдары атқылап жатқанын білмеген ғой. Жергілікті жасаққа жолда «Оңшыл сектор» (Майдан шерушілерін қолдаған Украинаның ұлтшыл тобы) екі жүк көлігімен келе жатыр десе керек.
Азаттық: Ресми деректер не деді?
Артур Гаспарян: Бір теледидар «жасақшыларға ұқсайтын адамдар жаралыларды Қызыл крест туымен әкетіп бара жатқанда украиналық
солдаттар оларды атты» деді. Ол кезде мен өзіміздің адамдар атқанын білген жоқпын. Ұлттық гвардия атты деп ойлап жүрдім. Мамырдың 27-сі күні таңертең тасада қалған топтағы екі жігіт мені оятты. Олар маған «оқ жаудырған – өз адамдарымыз» деді.
Ары қарай не істейміз деп ойладық. Түн ішінде, жаяу-жалпы шекарадан өтіп, Ресейге қашуды ұйғардық. Қарапайым адамдардың киімдерін тауып алып, соларды кидік, жолқапшықтарды алып, бөлімшеден кеттік. «Шумахер» деген лақап аты бар жүргізушіміз «Донецк сыртында ағайым тұрады» деді. Алтауымыз жеке үйге келіп, түнедік. 28-і күні таңертең көрші үйден: «Атпаңдар! Бізді өлтірмеңдер!» деген айғай шықты. Олар бізді ұстауға жасақ жіберіпті.
Азаттық: Олар сіздерді қалай тауып алған?
Артур Гаспарян: Білмеймін, біреу ұстап берген сияқты. Жолдорбамыз бен заттарымызды тастап, өзіміз қаша жөнелдік. Ақша, құжаттан жұрдаймыз, көшелерді кезіп жүрміз. Қалаға келіп, бақылау-өткізу пунктісіне барып, оқиғамызды баяндадық. Осы жерде бізді ұстап, Горловкадағы «Бес» («Әзәзіл») атты командирге алып барды. Бірақ бұл басқа оқиға.
Азаттық: Неге екі апта бойы оның қасында болдыңдар?
Артур Гаспарян: Басқа амалымыз болмады. Қалай кету керектігін білмедік. «Бес» жақсы адам екен, Горловкадан шыққан кәсіби солдат. «Ыңғайы келген бетте Ресейге жіберемін» деп уәде етті. Бесеуіміз оның қасында қалдық. Оған басымнан өткен жағдайды айттым, енді «шығыстағыларға» жібермеймін деді. Бізді мазаламады. Кейін соғысты жалғастырғысы келгендер қалды. Ал мен кетіп қалдым.
Азаттық: Мамырдың 28-інен маусымның 15-іне дейін «Бестің» қасында Горловкада не істедіңіздер?
Артур Гаспарян: Қайтадан әскери киім кидім. Қолымызға қару алып, бірнеше операцияға қатыстық. Олар жақсы, жүйелі ұйымдастырылған шаралар еді. Диверсия жасадық, жақындап барып, жарылыс жасап, қайтып кетіп жүрдік. Докучаевскідегі украиналық мұнай базасын жардық. Түнде азаматтық көлікпен бардық. Мен біздің позицияны пулеметтен оқ жаудырып бүркемелеп тұрдым, граната атқыштар атқылады.
Азаттық: Мұнай базасын неге жардыңыздар?
Артур Гаспарян: Танктері мен көліктеріне мұнай құя алмасын деп.
Азаттық: Өздеріңе мұнай керек болмады ма?
Артур Гаспарян: Бізде көлік болған жоқ. Мен кеткен соң үш күннен кейін жасақшыларда болған екен.
Азаттық: Теледидардан айтылған өтіріктің қайсысы сізге өте арсыз әрі ашу тудырарлықтай көрінді?
Артур Гаспарян: ДНР өкілдерімен сұхбат алады. ДНР деген жалған нәрсе. Ол тек кеңседе ғана бар ұйым: [өзін премьер-министр деп жариялаған Александр] Бородай, [өзін парламент спикері деп жариялаған Денис] Пушилин, [Украина парламентінің бұрынғы депутаты Олег] Царев дегендер. Ал шешімді басқа жерде басқа адамдар қабылдайды.
Азаттық: Сол аймақта болған журналистер «соғысып жүргендердің 20 пайызы – ресейліктер, қалған 80 пайызы – жергілікті әскерилер» дейді.
Артур Гаспарян: Мен керісінше дер едім. Көбісі – орыс, шешен, ингуштар. Мен сияқты армяндар бар. Жергілікті халықпен сөйлесіп көрдім, олар «бізден талап етілген әрекетті істедік» дейді. «Сендерге не істе деп айтты?» деп сұрасаң: «Біз дауыс бердік. Қалғанын сендер істейсіңдер» дейді.
ДНР тәуелсіздігі туралы референдум өткіздік, бірақ соғысуға ниетті емеспіз дейді. Бір жігіт маған: «Жалақымды алып, келесі жалақыға дейін ішкім келеді» деді. Олардың көбі тәжірибесіз, қару ұстай алмайды. Ешбірі әскерде болмаған. Мен Донецк туралы айтып отырмын.
Азаттық: Горловкада ше?
Артур Гаспарян: Онда 50-50. Бірақ ресейліктер жақсы соғысады. Олар әскерде болған. Оны нағыз армия деуге болады. Ал Украинада 23 жыл бойы (нағыз) армия болмаған.
Азаттық: Неліктен осының бәрін бізге айтып бердіңіз?
Артур Гаспарян: Бізді сатып кеткен адамдар (әуежайда болған жағдайдың алдын алуға болатын еді, егер бәрін сауатты ұйымдастырса, көп оқиға басқаша өрбитін еді) әлі күнге дейін бұйрық беріп жүр. Ресейдегі еріктілер әлі соларға барады. Олар өздеріне кімнің бұйрық беретінін түсінсе деймін. Мен бардым, әйтеуір аман қалдым, ал оларды аяймын. Олар Ходоковский сияқты (аты-жөндерін білмеймін) адамдардың қарамағына барады.
Азаттық: Ресейге қалай жеттіңіз?
Артур Гаспарян: «Бес» сөзінде тұрды. Бізге алғысын айтып, әрқайсымызға 1000 гривен беріп, сәттілік тілеп шығарып салды. Үш жігіт менімен бірге кетті. Біреуі жаралы болатын. Луганск облысы арқылы өтетін азаматтық машинаға міндік, кедендік пунктен өтіп, 150 шақырым жүрдік. Ресейге келген соң күтіп алып, Ростовқа апарды. Өзіміз жаттыққан базаға бардық. Киіміміз бен құжаттарымызды беріп, телефонымызды қайтарып, жолға ақша беріп, шығарып салды.
Азаттық: Сіз Арменияның азаматысыз ғой.
Артур Гаспарян: Мен ол жақта армян туымен жүрдім. Суреттерім де бар.
Азаттық: Неліктен өзге біреудің отаны үшін жаныңызды қиюға әзір болдыңыз?
Артур Гаспарян: Ресейді жат отан санамаймын. Менің бойыма советтік менталитет сіңген. Аталарым Совет Одағы үшін соғысты, мен де солай істеймін. Ресей маған бөгде ел емес.
(Азаттық тілшісі Мумин Шакировтың сұхбатын аударған – Динара Әлімжан).
