Режиссер Сергей Әзімовтің 1990 жылдардағы деректі киноның жағдайы мен қазіргі «топас попкорн» туралы сұхбаты.
Азаттық Қазақстан тәуелсіздігінің 25 жылдығына арналған «Тәуелсіз адамдар» жобасын жалғастырады. 1990 жылдардың басынан бастап осы уақытқа дейін моральдық тұрғыда беделді, қоғамдық пікірдің жетекшісі болған саясаткерлер, музыканттар, журналистер, экономисттер, әртістер және танымал БАҚ өкілдерінен сұхбат аламыз. Жоба кейіпкерлері жаңа мемлекетте адам ретінде және маман ретінде алдына қандай мақсат қойғанын, 2016 жылы оның нәтижесі қандай болғаны туралы баяндайды.
Жобаның 14-сериясында режиссер-кинодокументалист Сергей Әзімов Нұрсұлтан Назарбаев туралы бірінші деректі фильмнің қалай түсірілгені туралы айтты және «кинода мемлекет көмегінсіз өмір сүруге бола ма?» деген сұрақтарға жауап берді.
«КАРТИНАМ МЕНІ ЕКІ ЖЫЛ АСЫРАДЫ»
Вячеслав Половинко: - Коммунизм идеясына кәміл сендіңіз бе?
Сергей Әзімов: - Сенім деген әртүрлі болады, мысалы мен Арал туралы картинамды бес жыл бойы «өткізуге тырыстым», аяғында жергілікті демеушілердің ақшасына жартылай партизандық әдіспен шығардым. Бірақ басқалар сияқты көпшілік алдында партиялық билетімді өртеген жоқпын. Максималистік сауалыңызға айтарым: кез келген жағдайда табиғи қалпыңды сақтап, жасықтық танытпау керек.
Пётр Троценко: - Совет Одағының тарауын қалай қабылдадыңыз?
Сергей Әзімов: - Күдікшіл үмітпен қабылдадым деуге болады. Ары қарай не боларын ешкім білмеді. Бостандық, егемендікті ресми түрде жарияласақ та, оған санамыз дайын болуы керек екенін түйсікпен түсіндім, ойымыз сан-саққа жүгіріп жатты. Бекер күдіктенбеппіз: одақтас республикалардың біразы – мысалы, Өзбекстан мен Түркіменстан – адам құқығын сақтау бойынша Совет Одағы кезіндегімен салыстырғанда әлдеқайда нашар өмір сүреді.
Вячеслав Половинко: - 1990 жылдары деректі фильмге ақшаны қайдан алдыңыздар? Жалпы қаржы қайдан келеді?
Сергей Әзімов: - 1980 жылдары Арал теңізі туралы картина шығардым, сол фильм мені екі жыл асырады. Фестивальдерге барып, қаламақы алдым.
Вячеслав Половинко: - Қомақты ма?
Сергей Әзімов: - Бес мың франк дегеніміз сол заман үшін өте қомақты сома. Бір айда жүз долларға еркін күнелтуге болатын. Сол картинаға алғыс айтамын, екі жылдай қиналмай өмір сүрдім.
Кино түсіруге келсек, Тур қаласында өткен кинофестивальде Гран-при ұтып алған соң француздық Canal+ арнасы стипендия беріп, француз тілін тегін үйренуді ұсынды, бірақ Африкаға барып кино түсіруім қажет екен. Үйге оралдым, отбасым жас еді, Африкаға барсам деген ынтам зор болды, бірақ әкем «Балам, бәрі сол жаққа барса, мұнда кім қалады?» деді. Жігерім жасып қалды, бармадым.
Пётр Троценко: - Оған өкінесіз бе?
Сергей Әзімов: - Сол кезде өкіндім, ұсыныстан бас тартқан соң тіршілік үшін күресетін кезеңге тап болдым. Отбасын асырау қажет болды.
«ОЛ КЕЗДЕ ЗАМАН БАСҚА ЕДІ»
Пётр Троценко: - Қалай күрестіңіз?
Сергей Әзімов: - Картиналарымнан бөлек, достарым мен таныстарым көмектесті. Сауда да жасадым: шам, шекілдеуік, кафель саттым. Ешкім танымасын деп кепкамды көзіме түсіріп кидім де (Лениндік комсомол жүлдесінің лауреатымын ғой) сауда жасадым. Сауда жақсы табыс әкелді: синхронды камера, көлік сатып алдым. Жеке тәуелсіз кино түсіруді бастасам деп армандадым.
Пётр Троценко: - Шам сатып, сонша ақша таптыңыз ба?
Сергей Әзімов: - Кафель де бар. Ақша табу қолымнан келді, бірақ неғұрлым көбірек тапқан сайын, соғұрлым көңілімді мұң басты. Бұл өз алдына бір жыр.
Сосын бір сәтте жолым болды: тәуелсіздіктің бес жылдығы жақындады. Оған үш ай қалғанда мерекеге арнап толық метражды кино түсірсем деген ой келді. Қайда, қалай, немен? 1996 жылдары Қазақстанда деректі кино құрып біткен еді. Деректі киноны таспаға түсіруді ешкім қажет етпейтін, өте қымбатқа түсетін. Тығырыққа тірелдік.
Билікке жақын таныстарым хабарласып: президенттің баспасөз қызметінде жақсы аппаратура бар деді. Оны сіздерге береміз, тек топ жасақтап, үш айда кино түсіріңдер деді. Ал ақшаны қалай береді? Киноны «Қазақстан» телеарнасы алатын болып міндеттелді, ал маған қалай төлейді? Нәтижесінде мені баспасөз қызметіне жұмысқа алды, үш айда кино түсірдік.
Пётр Троценко: - Жақсы болып шықты ма?
Сергей Әзімов: - Жаман емес. Сол дәуірдегі түрлі адамдардың: терезе орнатушылар, саудагерлердің портретін көрсеттім, солар арқылы мемлекеттің қандай кезеңде екенін бейнелеуге тырыстым. Әр қаһарман өзінің және мемлекеттің тәуелсіздігі туралы баяндады. Алғашқы бесжылдықты қорытындылаған картина болды.
Ең қызығы, фильмді түсіріп біткен соң мені жұмысқа әлі дұрыс қабылдамағандарын білдім, себебі өмірбаяныма қатысты көптеген сауалдар бар екен. Әйтеуір жұмысқа алды, сонымен үлкен кабинетте не істерімді білмей қабырғаға қарап отырмын. Шенеуніктерге тән атмосфера ол жерде сезіледі, ол маған керек емес. Сонымен Иманғали Тасмағамбетов (1997 жылы президент әкімшілігі басшысының орынбасары - Азаттық) пен Қырымбек Көшербаевтың (1997 жылы президенттің баспасөз қызметінің басшысы - Азаттық) көмегімен баспасөз қызметінде бар аппаратура негізінде президенттік телерадиокешен құру керек екені жайлы қызметтік хат жаздым.
Мені тыңдады, директор етіп тағайындады, ол жерде бес жыл еңбек еттім. Алғашқы екі-үш жылымыз рақат болды, жұмысымызға ешкім араласпады.
Пётр Троценко: - Не түсірдіңіздер?
Сергей Әзімов: - Тарихтағы «ақтаңдақтар» туралы, табиғат пен адамдар жайлы түсірдік. Бес жылда командамыз жүзден астам деректі фильм түсірді. Еліміздегі үздік документалистерді - Бақыт Қайырбеков, Ася Байғожина және т.б. мамандарды кешенге жинауға тырыстым. Деректі фильм түсіріп жатқанымызға бәрі қуанды. Оның үстіне алғашқы жылы телерадиокешен (ТРК) республика бюджетінде жеке бапқа кіретін.
Пётр Троценко: - Президенттің немесе биліктегі партияның беделін арттыратын кио түсіруге мәжбүрледі ме?
Сергей Әзімов: - Президент өміріндегі жылнама мен оның іс-әрекетін баяндау ресми түрде ТРК-нің басты қызметі саналды. Бірақ ол кезде президент те мүлдем басқадай еді.
Пётр Троценко: - Президент туралы фильм мен қандай да бір «бауырларға» арналған фильмдерді түсіргенде салыстырып отырмадым дейсіз ғой. Екеуі де өмірбаян ғой.
Сергей Әзімов: - 1999 жылы Володя Рерихпен бірге «Незнакомый Назарбаев. Пять вечеров» (Беймәлім Назарбаев: Бес кешкі кездесу) картинасын түсірдік. Оны саяси ангажирленген деп атасаңыз тағы өзіңіз біліңіз. Назарбевтың қасында отырып, әңгімелестік, ол кезде президент те, заман да басқа болғанын тағы да қайталап айтамын.
Кәсіби маман ретінде айтсам: әңгіменің тақырыбын дәл таптық. Назарбаевқа жалтаруды қажет етпейтін сұрақтар қойылды: ата-анасы, балалық шағы, қалыптасу кезеңі – өзіне жақын және ыстық дүниелер туралы айтты. Назарбаевты кәдімгі адам ретінде көрсеттік.
Иә, ол саяси астары бар кино еді, дәл сол кезде сайлау келе жатқан, көрермендер фильмді көрген соң: «Назарбаев өз адамымыз ғой! Ол біздің тағдырымызды ойлайды, мәселемізді шешеді, оған сенеміз» деп айтуы керек еді. Назарбевтың өзі де соны байқады, картина жақсы шықты деп ойлаймын. Ал ол туралы түсірген келесі картинамыз – қиялды шындық етіп көрсету болды.
Вячеслав Половинко: - Назарбаев қандай актер?
Сергей Әзімов: - Өзіне ұнайтын дүниелер туралы айтқанда жан-тәнімен баяндайды.
Пётр Троценко: - Харизмасы жеткілікті ғой?
Сергей Әзімов: - Әрине! Харизма ғана емес: Назарбаев — басқаларды өзіне тарта алатын, сендіре алатын адам. Туа бітті психолог.
«БАУЫРЛАР» ТУРАЛЫ КӨҢІЛСІЗ ФИЛЬМДЕР МАҒАН ҚЫЗЫҚ ЕМЕС»
Вячеслав Половинко: - «Еліміздің үздік документалистері» мәселесі көп киноларды түсірді ме? Әлде түсіргісі келді ме?
Сергей Әзімов: - ТРК-де істегендердің көбі пайдалы кино түсіруге ұмтылды, ондай кинолар жетерлік – мысалы, отандық тарихымыздағы ақтаңдақтар туралы. Ағартушылық фильмдер де көп болды – Бақыт Қайырбековке «Қазақтардың туғаннан өлгенге дейінгі әдет-ғұрпы мен дәстүрлері» деген шартты атаумен картиналар сериясын түсіру туралы идея айттым. Өте қызықты шықты, Қайырбековтің картиналары көптеген кинофестивальдерде марапат алды.
Мәселелік киноға келсек, бір нәрсені ескеру керек: ол - президенттің теле-радио кешені, мемлекеттік ақшаға түсіріп жатырмыз. Алғашқы екі-үш жыл бақылау болмаса да, шектеулер қойылды. Әркім өз ісімен айналысты.
Вячеслав Половинко: - Бірақ сіз де, олар да шындықтан ауытқыдыңыздар ғой. Сол 1996 жылы Тәуелсіздіктің бесжылдығына арналған картинаның өзі шынайы өмірдің дөрекі көшірмесі тәрізді. Ол картинада азық-түлік пен жалақы проблемасы болғанын айтпадыңыздар ғой.
Сергей Әзімов: - Достар! Тәуелсіздіктің бесжылдығына арналған картина – мемлекеттің тәуелсіздіктегі бес жылын қорыту. Ол жерде сол заманның қиындығы туралы айтылды, өте нашар туынды деуге болмайды. Бірақ оны түсіргенде сараптамалық кино жасаймыз деген мақсат қоймадық.
Мысалы, 1999 жылы халық санағы болғанда картина түсірдік: санақ дерегін негізге алып, демография мәселесі мен елдің күйзелістегі аймақтары туралы айттық. Негізі туындыны түсірген кезде бәрі автордың ойына байланысты: оның түпкі ойы, әдісі, кәсіби шеберлігі шешеді. Дзига Вертовтың картиналары да (деректі фильмнің негізін қалаушылардың бірі - Азаттық) әлеуметтік тапсырыс, бірақ олар әлемдік кинодокументалистиканың үздік туындыларына айналды.
Вячеслав Половинко: - Демек, кинодокументалистер ағымдағы мәселелерді көтеруді міндет етпеді.
Сергей Әзімов: - Директор ретінде мен деректі кино жанрын сақтап қалуға тиіс болдым. Ондай мүмкіндікті жібере алмадым.
Вячеслав Половинко: - Түсінікті, бірақ заманауи кезең туралы өткір фильм түсіруге не кедергі болды?
Пётр Троценко: - Қылмыс, жекешелендіру – тақырып жеткілікті ғой.
Сергей Әзімов: - Оны түсіруге болатын еді, бірақ ол үшін басқа қаржы, басқа тапсырыс керек еді.
Пётр Троценко: - Ондай фильм түсірсем деген ниетіңіз болды ма?
Вячеслав Половинко: - Немесе өзіңіз айтқандай бәрі «рақатқа батып» жүрді ме?
Сергей Әзімов: - Достарым, мен мемлекеттік құрылым жетекшісі болдым, ойын ережесінен ауытқымауым керек еді. Жалпы кино өнері құрымаса дедім. Ал оның ішінде советтік кезеңдегі тәрізді есеп-қисабы бар насихат та болды, заманның жүгін көтерген адамдар да бар.
Шынын айтайын: «бауырлар» туралы «күңгірт» фильмдерді түсіруге болатын еді, бірақ өзім оған қызықпадым. Сол кездегі жағдайыма байланысты нақты тапсырмаларды орындау керек болды.
«НАЗАРБАЕВ ЕРГЕ ТӘН МІНЕЗ КӨРСЕТТІ»
Пётр Троценко: - Назарбаевпен қарым-қатынасыңыз қалай болды?
Кім не десе де, сол кезде «Көшпенділер» еліміздегі ең алғашқы ірі блокбастер және табысты фильм болды.
Сергей Әзімов: - Қалыпты болды, әркез басшылықтан алыс жүруге тырыстым. «Қазақфильмдегі» жұмысым кезінде де Назарбаевпен жолықтық (2002 бастап 2007 ж. дейін - Азаттық.). Кім не десе де, сол кезде «Көшпенділер» еліміздегі ең алғашқы ірі блокбастер және табысты фильм болды.
Вячеслав Половинко: - Оның бюджеті өзін ақтамады ғой.
Сергей Әзімов: - Оны 75 мемлекет сатып алды. Бірақ фильмнің басына Назарбаевтың қолы қойылған сөйлемді қосқан адамдар «Көшпенділерді» бірден саясиландырып тастады: кез келген кинофестивальге баратын жолы жабылды. Бұлай жасамайық деп оларды үгіттедім. «Мен қызметімнен кетейін, бірақ Назарбаевқа барып, бұл сөйлемді кіргізудің керегі жоқ екенін айтайын» дедім. Жағымпазданғысы келгендер әлемдік прокатқа өткізуге болатын киноны мемлекет ішінде ғана көретін туындыға айналдырды.
Пётр Троценко: - Ол сөйлемді қоспаған күннің өзінде лепірмелі тұстары көп-ақ.
Сергей Әзімов: - Қандай болса да жастар оны көрді. Көрермендердің отандық фильмді көру үшін кинотеатрға мәжбүрлеусіз барғаны сол кезең үшін ерекше еді.
Вячеслав Половинко: - «Көшпенділердің» тағдыры ауыр: үш режиссер болды, дау-дамайдан көз ашпады.
Сергей Әзімов: - Назарбаевқа жағынғысы келген бір адам оған қарабайыр нұсқасын да емес, дөрекі жапсырылған кадрлерді жіберіпті. Бұл журналистердің фильмге қатысты дауларды жариялауы көбейіп кеткен кезде болған жағдай. Назарбаев не айтады деп күттік, себебі түсірілімге ол бастама жасады, өзінің жобасы ғой. Бірақ ол үнсіз қалды.
Біраз уақыт өткен соң күтпеген жерден қабылдау бөлмесінен телефон шалып, сізбен елбасы сөйлеседі деді. Мен «алло» дедім, содан басталды (сөгісті бейнелеп көрсетті - Азаттық). Қатты сынады, еркекше тура айтты. Назарбаев өте дұрыс талап қойды: «фильмде бірлік идеясы қайда?» деген сияқты. Соңында студияны жауып, Астанаға көшірем дегендей қоқан-лоқы жасады.
Оның ашуы басылғанын күттім, содан соң сөйлей бастадым: мені естіп тұрғанын, дәлелдерімді түсіне бастағанын сездім: «Жақсы, не айтқың келеді?» деді.
Нұрсұлтан Назарбаевты мақтайтын тұсында мақтау керек. 2005 жылы шілденің 6-сы күні картинаның премьерасында оған микрофон берді, ол киноның ұнағанын айтты. Содан соң маған бұрылып: «міне, киностудия директоры отыр, бірнеше ай бұрын арамызда қолайсыз әңгіме болды. Оның қалай шыдағанын білмеймін, бірақ сөзімді қайтарып аламын» деді. Нағыз ерге тән мінез көрсетті.
Пётр Троценко: - Мұндай картинаға үшінші санаттағы голливудтық жұлдыздарды шақыру қаншалықты қажет болды? Марк Дакаскостан биік тұрған өнер иесін шақыруға не кедергі етті?
Сергей Әзімов: - Біріншіден, басқадай қаламақы төлеу керек. Осы жобаны бастаған кезде киностудия оған техникалық жағынан, кадр жағынан және психологиялық тұрғыда дайын болмады. Шеге қағуға ғана жарайтын жабдықтарымыз болды. Түсірілімнің бірінші кезеңінде 150 шетелдік маман болды, бір жылдан соң келесі кезеңде 50 адам қалды: әр маманға өзіміздің екі-үш адамнан қостық, олар үйренсін дедік.
«ОСЫ ҚЫСЫЛТАЯҢ КЕЗЕҢДЕ БАСҚА ҚАЛАЙ ӨМІР СҮРУГЕ БОЛАДЫ?»
Вячеслав Половинко: - Мемлекет мүлдем киноға араласпаса болмай ма? Бұл іспен тек жеке меншік компаниялар айналыссын.
Сергей Әзімов: - Мемлекеттің кинематографқа көмектескеніне шүкір. Қазақстандық кино Қазақстаннан басқа жерде жоқ және болмайды. Қазіргі бизнестің жағдайында тамаша картина түсіруің мүмкін, бірақ біздің елде ол өзін ақтамайды. Ал Қазақстаннан басқа жерде оның ешкімге керегі жоқ.
Жақында «Үзілмеген үміт» атты өте жақсы картина түсірдік. Прокатқа шығарушылар оны алмайды: «пайдасыз» дейді.
Жақында «Үзілмеген үміт» атты өте жақсы картина түсірдік. Прокатқа шығарушылар оны алмайды: «пайдасыз» дейді. Демек еліміздегі тұрғындарды «топас попкорн» дәрежесіне түсіргенбіз.
Пётр Троценко: - Қазақстандық киноның өзіне тән «ерекше жолы» бар ма?
Сергей Әзімов: - Ох… Бұл туралы ойламаппын да. Бірақ, Құдайға шүкір, мемлекет ұлттық киноны қолдап отыр.
Пётр Троценко: - Яғни, «ерекше жол» деп мемлекеттің қолына қарауды айтамыз ба?
Вячеслав Половинко: - Мемлекеттің ақшасына күн көру.
Сергей Әзімов: - Неге олай дейсіздер? Қазақстандық киноның бір жылдық бюджеті 10 миллион доллардай болады. Бұл бір орташа қазақстандық футбол командасының бюджеті. Мемлекет жұмсай алмайтындай үлкен сома емес. Оның үстіне кинотеатрдың репертуары бір-бір жарым жыл бұрын жазылып қойған, қазақстандық киноға орын табылмайтын қиын кезеңде қалай жансақтауға болады?
Вячеслав Половинко: - Неге орын жоқ? «Тараз» фильмі жақсы көрсетілді.
Сергей Әзімов: - Өз бағасын ақтады деп ойламаймын.
Пётр Троценко: - Неліктен? «Келинка Сабина» да жақсы ақтады.
Сергей Әзімов: - Жігіттер, онда кинотеатрларда ашық порно көрсете бастайық. Адамдар біраз уақыт оған да барады. Көрерменді жетер жеріне жеткіздік, енді сөйтіп құртып тынайық. «Тараз», тағы бірдеңе...
Пётр Троценко: - 1990 жылдарды қайтарғыңыз келе ме?
Сергей Әзімов: - Қайтарғым келеді дей алмаймын. Бірақ өмірімнен сызып тастағым да келмейді.
Сұхбатты орыс тілінен аударған – Динара Әлімжан.
