Карлаг балалары бейітіне жұрт жиі келеді

ГУЛАГ-тың ең ірі еңбекпен түзету лагерлерінің бірі, Қазақстанның Қарағанды облысында орналасқан Карлаг 1930 және 1959 жылдар аралығында жұмыс істеді. Бұл жылдары Карлагта бір миллионға жуық адам отырды деген дерек бар. Алайда Карлаг мұрағаттары әлі құпия болғандықтан, оның тұтқындарының санын шамалап болса да білу мүмкін емес.

Долинка кентіндегі саяси репрессия құрбандары мұражайы қызметкерлерінің айтуынша, түрлі дерек бойынша 20 миллионға жуық адам құрбан болған сталиндік жаппай репрессияның ауқымы туралы үлкен кісілердің өздері де жете білмейді. Бұл тарихи ақтаңдақтың орнын толтыру үшін олар жан түршіктірер орындарға экскурсия өткізеді. Экскурсанттар көп келетін орындардың бірі – «Мамочкино» моласы. Мұнда жастар жиі келеді.

ЗИРАТ БАСЫНА ЭКСКУРСИЯ

Тұтқындардың мүрделері жерленген орын Карлагтың бұрынғы басқармасының ғимараты - саяси репрессия құрбандары мұражайынан бірнеше шақырым жерде орналасқан. «Мамочкино» моласында балалар мен олардың аналары – Карлагтың 1930-1940 жылдары өлген тұтқындары жерленген.

Осы маңда әке-шешелері репрессияға ұшырап, өздері адам төзгісіз тауқыметтен өлген балалардың «мамочкин дом» деп аталған үйі болған. Оларды осы арада көмген. Сәбилер мен олардың аналары барактарда босанған кезде және түрлі дерттен өлген деген дерек бар. Мұражай қызметкері Иван Кондрашев «қайтыс болғандардың саны әлі күнге белгісіз» дейді.

«Мамочкино» моласы орналасқан аумаққа кішкентай темір крестер қағылған. Алыстан мүлде көрінбейді. Тек жақындай келе бейіттің аты жазылған тақтайшаны көруге болады. Оны оқымай мұнда кім жерленгенін білмейсің. Мұнда келетін адамдар оның басқа зираттардан өзгешелігіне назар аударады.

— Түрлі дін басылары келіп «Мамочкино» моласына естелік белгілер орнатты. Олардың арасында католик священнигі Алексий Завицкийге қойылған ескерткіш те бар. Карлагта жазасын өтеген ол 1959 жылы осы Долинкадағы ауруханада жатып, жүдеп-жадап, ақыры қан қысымынан өлді, - дейді экскурсия жетекшісі Иван Кондрашов.

Кішкентай бейіттердің бірі басқаларынан өзгешелеу көрінді. Жақында оны жөндеп, басына крес қойып, көк түсті шарбақпен қоршапты. Байырғы тұрғындардың айтуынша, мұны баласының бейітін көп жылдан кейін тапқан адамдар істепті.

КАРЛАГҚА ОРАЛУ

Мұражай қызметкерлері Карлагтың бұрынғы тұтқындары Долинкаға көп келмейтінін айтады. Қартайған әрі «ажал лагерлерінде» отырған жылдары денсаулығын жоғалтқан олардың мұнда келуге шамасы да жоқ. Бірақ мұражай қызметкерлері өткізілетін іс-шаралардың барлығына бұрынғы тұтқындарды қалдырмай шақырады екен.

Мүмкіндігіне қарай, әсіресе жаз айларында, Карлагқа репрессияға ұшырағандардың ұрпақтары келіп тұрады. Олар әуелі Долинкадағы саяси репрессия құрбандары мұражайына кіріп шығады.

Биыл шілде айында бұрынғы бір тұтқын әйелдің баласы туыстарымен келіп қайтыпты. Ол «Тағы бір келермін, мұражай архивіне анамның суретін әкеліп беремін» деп, телефон нөмірін қалдырған көрінеді. Жақында Карлагта инженер болып істеген тұтқынның баласы да туыстарымен бірге келіпті. Әлгі кісі мұражайға әкесінің лагерьде пайдаланған кітаптарын, циркульдері мен папкаларын әкеліпті.

— Репрессияға ұшыраған жандардың ұрпақтарынан Долинкаға ай сайын бірнеше адам келеді. Олар көбінесе таныстарының үйіне түседі, жол-жөнекей соғып кететіндері де бар. Әдетте Қарағанды облысының тұрғындары солай істейді. Олар бір кездері туған-туыстары жазасын өтеген жерлерді көргісі келеді. Біздің мұражайда тұрған фотоларды да қызықтап көреді. Тұтқындардың ұрпақтары біз үшін зор мәні бар заттарды әкеледі. Бұрынғы тұтқындардың ұстаған заттары мұражай үшін құнды экспонаттар ғой, - дейді мұражай қызметкерлері.

ҚАБІРЛЕРДІ СУ ШАЙҒАН ЖӘНЕ ТОНАЛҒАН

Қанша күтіп, қадағалағанмен, жол бойында жатқан «Мамочкино» моласы бүгінгі күнге аман жетпеген. Экскурсия жетекшісінің айтуынша, вандалдар крестердің біразын ұрлап әкетіп, металл қабылдайтын орындарға өткізіп жіберген. Өзен арнасынан ауып, бейіттің бір бөлігін шайып кеткен, ал кейбір қабірлер үй салғанда тапталып, талқандалып қалған.

«Қарағанды» совхозы Карлагтағы маңызы жағынан екінші егістік бөлімшесі болған. Жергілікті тұрғындардың айтуынша, кезінде бұл совхоз Карлагта өлген тұтқын әйелдер мен олардың балаларының сүйегінің үстіне салыныпты.

Қазір де үйлер «Мамочкино» бейітіне таяу орналасқан. 2000 жылдары бұл совхоздың атауы Жартас кенті болып өзгертілді.

«Мамочкино» моласынан бірер шақырым жерде «Ажал алқабы» деп аталатын жер бар. Мұражай қызметкерлерінің айтуынша, шамамен 1940 жылдары қыстың аязында тұтқындар мен оларды айдап келе жатқан айдауылдар осы алқапта үсіп өлген.

«ЗИРАТПЕН КӨРШІ ТҰРАМЫЗ»

Бір кездері адам жанын түршіктірген жерлер қазір тарихи орындарға айналды. Ол жерлерге экскурсиялар өтеді. Долинка кенті де көп ұзамай туристік мекенге айналуы мүмкін. Мұнда жыл сайын шетелдіктер келеді. Бірақ келуші туристер туралы нақты статистика жоқ.

— Шетелдіктер жиі келеді. Әлемнің түкпір-түкпірінен келіп жатады. Дәл санын айту қиын. Әсіресе немістер, поляктар, америкалықтар, ағылшындар, француздар жиі келеді, тіпті Африкадан келген турист те бар, - дейді мұражай қызметкерлері.

Репрессияға ұшырағандардың ұрпақтары мен экскурсанттардың көбі бұл зиратқа келгенде жан-дүниесі күйзеліп, қабырғасы қайысады. Ал жергілікті тұрғындар сталиндік репрессия құрбандарының моласымен көрші тұруға баяғыда үйреніп кеткен.

— Бұрын Карлаг болған жерге жақын тұруға үйренгенмін. Менің атам мен әжем де осы Карлагта болған. Әжем мерзімін өтеген, ал атам оны күзеткен. Екеуі лагерьде танысып, кейін үйленіп, біраз уақыт Долинкада тұрыпты. Кейін Осакаров ауданына көшіп кетіпті, - дейді Долинка кентінің тұрғыны Вера Миходенко Азаттық тілшісіне.

Бірақ ол атасы мен әжесінің тағдыры жайлы көп білмейді.

Вера Миходенконың атасы қайтыс болған, ал әжесінің жасы сексеннен асыпты.

Әжесі «Лагерьде өткен тозақ жылдарды есіме алғым келмейді» дейді екен.