Жемиле Кынажы (түрікше Cemile Kinaci – ред.) Түркияның Анкара қаласында тұрады. Жергілікті Гази университетінде «Қазіргі түркі тілдері мен әдебиеті» мамандығы бойынша оқытушы болып жұмыс істейтін ол қазақ жазушыларының шығармаларын түрік тіліне аударып, қазақ әдебиеті туралы зерттеу еңбектер жазып жүр.
Азаттық: – Түрік қызына қазақ тілін үйренудің қандай маңызы болды?
2000 жылдардан бастап қазақ тілі мен әдебиетіне түбегейлі бет бұрдым. Қазір мен үшін [қазақ тілі] тек жұмыс емес, өмірімнің бір бөлшегіне айналып кетті.
Жемиле Кынажы: – Әкем әдебиет сабағының мұғалімі еді. Университетке түскенге дейін менің де ең жақсы көретін пәнім – әдебиет болды. Университетте қазақ тілімен таныстым. Мұнда «Түркі тілдері мен әдебиеті» дейтін бөлім бар, сол жерде. «Қазақтар – түркі әлемінің жүрегінде орналасқан түркі халқы» дейтін ой қалыптасты. Осы тұрғыдан олардың тілін үйрену мен үшін маңызды еді. Қазақ тілін үйрену үшін шығармаларды оқи бастадым. Мұхтар Әуезовті, Сәбит Мұқановты, Жүсіпбек Аймауытовты, Міржақып Дулатовты оқыдым. Бұл жазушылар қазақ әдебиетіне деген қызығушылығымды арттырды. 2000 жылдардан бастап қазақ тілі мен әдебиетіне түбегейлі бет бұрдым. Қазір мен үшін [қазақ тілі] тек жұмыс емес, өмірімнің бір бөлшегіне айналып кетті.
Азаттық: – Соңғы еңбектеріңіздің бірі «Қазақ театрындағы әйелдер бейнесі» деп аталады екен. Бұл – қазақ әдебиетіндегі ең көп зерттеліп, жазылған тақырыптардың бірі. Сіз қандай жаңалық таптыңыз?
Жемиле Кынажы: – Докторлық диссертациямда (2014 жылы қорғалған диссертациясы «Қазақ-совет әдебиетіндегі образ бен даралық» деп аталады – ред.) совет кезеңін қолға алдым.1925-1991 жылдар аралығындағы қазақ әдебиетін зерттедім және осы тұста жазылған романдарды түгел оқыдым. Сонда байқағаным, қазақ шығармаларының басым бөлігінде «совет дәуіріне дейін қазақ әйелдерінің құқығы болмағаны, оларды ешкім елемегені» көрсетілген. Ал шын мәнінде түркі әлеміндегі әйелдер, оның ішінде қазақ әйелдерінің бейнесі [1917 жылғы] қазан төңкерісінен әлдеқашан бұрын шыққан кітаптарда жақсы жағынан суреттелген. Яғни қазақ әйелдерінің жаңа тұрмысқа, жаңа жағдайға қарай жылдам бейімделетіні тек қазан төңкерісінен кейін келген жоқ. Сол себепті мен осы кітабымда қазақ театрындағы әйелдер бейнесі – қазақ төңкерісінің бір бөлшегі емес екенін айтқанмын. 1920-1930 жылдар арасында сахналанған әйелдер туралы пьесалар түркі жаңғыртуынан совет жаңғыртуына өтуін үлгі еткен өте маңызды шығармалар болғаны жөнінде қорытынды шығардым.
Азаттық: – Қазақ әдебиетіне қатысты еңбегіңіз бір бұл ғана емес екенін білемін. Басқа қайсы зерттеуіңізді оқырмандар үшін ерекше атап өтер едіңіз?
Яғни қазақ әйелдерінің жаңа тұрмысқа, жаңа жағдайға қарай жылдам бейімделетіні тек қазан төңкерісінен кейін келген жоқ. Сол себепті мен осы кітабымда қазақ театрындағы әйелдер бейнесі – қазақ төңкерісінің бір бөлшегі емес екенін айтқанмын.
Жемиле Кынажы: – Менің бұдан басқа қазақ әдебиеті жайлы «Бейне мен тұлға» атты ауқымды еңбегім бар. Мұнда қазақтың басты тоғыз жазушысын негізге ала отырып, «қазақ тұлғасы», «ұлттық сана» мен «совет әдебиетіндегі кейіпкер» секілді тақырыптарды зерттедім. Бұл еңбек Түркиядағы қазақ әдебиеті жайлы жазылған ең көлемді кітап десем болады. Бұдан бөлек Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпан» романын түрікшеге аудардым. Және қазақтың қазіргі әдебиеті, халық ауыз әдебиеті туралы жазылған бірнеше мақалаларым бар. Мәселен, Сүйінбай Аронұлы, Жамбыл Жабаев секілді ақындарды жыраулармен салыстыра отырып түрік тілді оқырмандарға тарту еттім.
Азаттық: – Қазақ әдебиетін оқып түсіну, оны өзге тілге аудару үшін ауызекі сөйлеу тілінің жеткіліксіз екені белгілі. Сонда сіз тілді тек университет қабырғасында меңгеріп шықтыңыз ба, әлде тіл үйрену үшін Қазақстанға бардыңыз ба?
Жемиле Кынажы: – Ол тұста Қызылордада «Түркі тілдерінің әдебиеті мен тілі» дейтін кафедра бар еді, осыдан бірнеше жыл бұрын жабылып қалды. Мен тіл үйрену мақсатында осы университетке арнайы сұранып, бір жыл жұмыс істедім. Бұл университетті таңдағаным – Қызылорда Қазақстандағы көбіне қазақтар тұратын облыс екенін алдын ала зерттеп білдім. Бірақ Анкара секілді үлкен шаһардан барған мен үшін өте ауыр болды. Басымнан талай қиыншылықтар өтті. Сонда да шыдадым. Жергілікті жұрттың кешкі астан кейін де орындарынан тұрмай, таң атқанша әңгімелесіп отыра беретіні ұнады. Мен астан кейін бірден тұрып кететін ортада өскен адам едім.
Азаттық: – Әдебиет жайлы әңгімеге қайта оралсақ, қазақ әдебиетінің совет кезеңіндегі ұтқаны не екен, ұтылғаны не екен?
Жемиле Кынажы: – Совет дәуіріне дейінгі қазақ әдебиетінің бұрынғы түркі әдебиетімен өзектес, үндес болғаны белгілі. Бірақ қазан төңкерісінен кейін әдебиет идеологиялық тұрғыдан өзгеріске ұшыраған. Бұл тек қазақ әдебиетінің басындағы кеп емес, сол тұста советтің құрамына енген қырғыз, өзбек секілді елдердің барлығының әдебиетіне тән. Бірақ совет дәуірінде әлемдік деңгейдегі шығармалардың жарыққа шыққанын жоққа шығара алмаймын.
Азаттық: – Соңғы сұрақ болсын, қазір Қазақстанда латын алфавитін қайта енгізу мәселесі қолға алынып жатыр. Қарсы шығушылар да бар. Олардың уәжі – совет дәуіріндегі дүниеге келген әдебиеттен жастар қол үзіп қалады.Сырт көз ретінде сіз қандай пікір айтар едіңіз?
Жемиле Кынажы: – Менің ойымша, бұл үрдістің неғұрлым тезірек жүргені дұрыс. Өйткені мен секілді кириллицаны меңгерген адам Түркияда аз. Бұл тұрғыдан екі елдің әдебиетін бір-бірімен байланыстыруға мүмкіндік туар еді. Екіншіден, түркі халықтарының латын алфавиті бөлек. Ағылшындардікі бөлек. Осыны ескерген дұрыс.
Азаттық: - Сұхбатыңызға рахмет!
