АКТЕРЛІК КЕЗДЕЙСОҚТЫҚТЫ КЕШІРМЕЙДІ
– Жетпіс деген биіктен кейінге қарағанда не көресіз, өмірден түйгеніңіз не болды, жалпы не айтарыңыз бар?
– Әрине, заман да, формация да, ауа райы да өзгеруде. Гүлдер өсіп, талдар жетіледі дегендей...өмір алға жылжуда, тоқтап тұрған ештеңе жоқ. Бұл өзі жауап беруге қиындау сұрақ.. Философияның тілімен айтсақ, әр адамның өз өмірі, өзінің сол өмірге көзқарасы болады ғой, ол үшін сен солай екенсің деп біреуді кінәлаудың уақыты өткен.
Жасым 72-ге келді, өнердегі жасаған еңбегімнің жемісін көріп жүрмін, әлі де талай жұмысты атқарсам деймін. Адам қай дәуірде де, қай жасында да өзіне тән еңбекпен айналысып, өмірін қызықты да мағыналы етіп өткізуі керек. Жастықтың өзінің білместігі, қателігі де болады, оны қазір қарап отырып көресің, кинода да кейбір сәттерді былай жасау керек еді деп ойлайсың, ол кезде адамға шеберлік пен көрегендік жетісе бермейді ғой.
«Отызыңда орда бұзбасаң, қырқыңда қамал алмайсың» дейді ғой, осы күнгі жетістік пен жемістің бәрі менің сол 30 бен 40-тың арасында істеген жұмыстарымның нәтижесі. Одан бері де өзіме лайықты жұмыстарды атқарып келемін.
Мәселен, сахнадан айтылған сөздің жалаң текстін ғана емес, астарын ұқтыру, көрерменге айтылған сөздің мағынасын жеткізу дегенге көңіл бөлудемін. Драматургияның маңызы мен қиыншылығы да осында деп білемін. Ұлы драматургтердің шығармаларының ұлы болуы да осы сөздің астарына байланысты. Шекспир мен Әуезов шығармаларының өмірі неге ұзақ, бұл осыдан, яғни әр заманға айтары болғандықтан.
Заман да ылғи алмағайып болып құбылып тұрады ғой, қазір дағдарыс деген сылтауды жамылып алушылар көбейді. Бір жұмыстарыңды жүргізейін десең, «ойбай-ау не айтып отырсыз, дағдарыс болып жатыр ғой» деп сылтауратады, соны айтып отырған адамның өзінің дағдарыс туралы түсінігі шала.
Дағдарыс деген не, ол жоғарыдағы болып жатқан саяси былық. Біздің қара халық өмір бойы дағдарыста деп айтар едім мен. Соғыс болмаса, су мен нан болса біздің халық отыра береді, сондай көнбіспіз. Бұл кейде пайда берсе, кейде зиян әкеліп жататын қасиетіміз. Бірақ солай екен деп намыссыз, ынжық болуға болмайды, айтатын жерінде аямай айту керек.
Асанәлі Әшімов зайыбы Бағдат және ұлы - кішкентай Асанәлімен бірге.Көп жағдайда алыс ауылдағы ағайындар саясаттағы да өнердегі де өзгерістерден хабарсыз қалып жатыр. Кімнің жұмысы дұрыс, кімге қалай дауыс беру керек деген мәселеге келгенде түсінігіміз жетпей жататын тұстар бар. Елдің болашағының кепілі деп танитын білім саласы сауда-саттыққа айналып бара жатқандай.
Бұл өмірден көргеніміз де баршылық, білетініміз де бар аздап, үйренетін жастар болса үйретерім де жетеді. Бірақ қазір барлық саладағы сияқты біздің актерлердің арасында да «балапан басына, тұрымтай тұсына» кеткен жағдай болып тұр, ауыз жарымас ақшаға өзі пәтер жалдап тұратын актер қайтіп отбасын асырайды, сондықтан олардың көбі тойға, телеарналардағы хабарларға баруға мәжбүр болады, ол үшін ешкімді кінәлай алмайсың.
Бізде телерадиоарналарда хабарға қатысушы адамға қаламақы төленбейді, осы жәйт та дұрыс емес, бұл Қазақстанда ғана бар жағдай, ал шетелдерде 2 минут сөйлесең де қолыңа ақшаңды ұстатады. Мен маған ақша берсін деп отырғам жоқ, жалпы шешілмей отырған көкейдегі көп мәселенің бірі болғасын айтып отырмын. Сұхбат беру деген ең қиын, жауапкершілігі жоғары шаруа, ол үшін ойланасың, жүйкеңе де әсер ететін сұрақтар болады және одан кейін біреулер ананы айтып, мені ұмытып кетіпсіз ғой дегендей реніш білдіріп жатады.
– Актер үшін рөлдің үлкен-кішісі болмайды дейді, дегенмен басты рөлдің кез келген әртіске берілмейтіні тағы шындық. Ал сіз театрда да, кинода да түгелдей дерлік бас кейіпкердің образын сомдадыңыз, бұл кездейсоқтық емес шығар, мұның қандай да бір себебі бар ма?
– Демек басты рөлдердің бәрі маған лайық болғаны да (күлді). Рөлдің әрқайсысының жауапкершілігі бар, мәселен мен «Қыз Жібек», «Атаманның ақырынан» кейін көрерменімді жоғалтпайын деп кішігірім рөлдерге бармайтын болдым, себебі көрермен тиын-тебен үшінбарды ма деп ойлап қалуы мүмкін.
Мен алғаш бастаған уақытта көпшілік сахнада да жүрдім, екінші рөлдерді ойнаған да кездерім болды, басты кейіпкерді сомдау кейін жүре келе, шеберлігің арқылы көзге түскен соң барып келеді ғой. Режиссер мен театр дирекциясы қойылымды сахналар алдында ойласады ғой, образды ойдағыдай алып шығатын актер оларға да керек, осы арқылы спектакльдің де абыройы артады.
Жалпы өнерде ғана емес қай саланы алсаң да кездейсоқ келіп қалған адамдар болады, тіпті кейбірі үлкен атақ-дәрежеге қол жеткізіп жатады, бірақ оның өнері мен таланты шектеулі. Ал туабітті талантты адам талантты болып өмірге келген соң қай салаға барса да сол саладан академик болып шығады. Бригадирлікке кездейсоқ келіп, жұмыс істеп кетуге болады, ал актер, дәрігер деген мамандықтар кездейсоқтықты кешірмейді.
«ӨНЕР ЖАРЫСЫНДА ӘДІЛ БОЛ»
– Театр режиссерлері мен драматургтердің қойылымдар жөніндегі дауында сіздіңше, кімдікі дұрыс?
– Мен көбінше режиссерлерді кінәлаймын, себебі Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Оралхан Бөкей сияқты авторлардың әңгімелерінен-ақ сахналық қойылым жасауға болады режиссер мықты болса. Біздегі «Абай», «Ана Жер-Ана», «Қан мен тер» сияқты мықты спектаклдердің барлығы да романдардағы инсценировкалардан жасалған.
Режиссер нашар болса, Шекспирді де қоя алмасы хақ. Бұл тұрғыдан режиссерлердің драматургияны кінәлауға хақысы жоқ, бізде
Асанәлі Әшімов зайыбы Бағдатпен VII халықаралық «Шәкен жұлдыздары» кинофестивалінің ашылу салтанатында. Алматы, 20 мамыр 2009 ж.драматургия бар. Қазақта Мұхтар Әуезовтен асқан драматург жоқ, ал кейінгілерден Оралхан Бөкей, Асқар Сүлейменов, Иран-Ғайыптардың жазғандарынан жоғарғы деңгейдегі пьеса жасауға болады.
Ал енді күлді-көмеш, шалажансар дүниелерді біреулердің арқасында театрға үлкен көлемдегі қаламақы үшін өткізуді мен бейшаралық деп ойлаймын, біздің үлкен театрлар мұндайдан аулақ болуы тиіс. Жоқ деп ауызды қу шөппен сүрте беруге болмайды, сондайлық үлкен драматургия болмаса да, жегілікті еті бар дүниелер жетеді. Жалпы алғанда, театрды да, актерді де өсіретін режиссура.
– «Өнерде жарыс болмайды...» дейді Мұқағали, сіздіңше қалай?
– Өнерде жарыс неге болмасын? Жарыссыз өнер болмайды ғой, Абай айтқандай, «біреуді неге озасың деп кінәлама, өзіңді өзің қамшыла», мен неге біреуден кем қалуым керек деп алға ұмтылып, мақсат қою керек қой. «Өнер жарысында әділ бол» дегенді есте ұстау керек, Мұқағали көңілдің бір күйінде айтып қалған шығар, мен Абайға көбірек сенемін. Өнердегі жарыс бар, ол социалистік жарыс немесе Моцарт пен Сальеридің де жарысы емес.
Өнерде сен оза бастасаң жаныңда жүрген досыңның өзі де дұшпан болып шығатыны ақиқат. Мұндай дұшпандар да керек, мен кейде жастарға «дұшпаның көбейсін» деп бата беремін, бұл жердегі дұшпан сені өлтіретін жау емес, өнерің алға басып, ісің дөңгелегеннен кейін пайда болатын көре алмаушы қызғаншақтар.
Оның талайын көрдік, әлі де көріп жүрміз, білеміз, білгесін ренжімейміз, заңды құбылыс деп қараймыз. Іштарлықтан адамды атып та, асып та жіберетін жайлар кездеседі, бұл біздің халықта ғана емес, жалпы адамзат баласында бар қасиет қой, өрге жүзген өнерге «бәрекелді» деп шын көңілден қуанатын адам аз.
БЕКЕЖАНДЫ ЖАМАН АДАМ ДЕП АЙТА АЛМАЙМЫН
– Сіз бір жолы жастармен кездесуде «байлыққа қызықпаңдар» дедіңіз, ал өзіңізді бай адамдардың қатарына жатқызуға бола ма?
– Менің ақша сияқты жинаған байлығым жоқ. Халық ұнатқан образдарым арқылы баймын, себебі осы арқылы менімен дос болған, маған материалдық тұрғыдан көмек беретін адамдар көп, осы жағынан баймын деп айта аламын. Мысалы, менің ескі үйімнің орнына жолдастарым жаңа үй салып берді, бұл да байлық, бірақ біреулер сияқты гектарлап алған жерім, қонақүйім, дүкен, базарларым жоқ. Ал жастарға айтқан сөзіме келсек, мен құнығу деген жаман қасиеттен арашалау мақсатында айтқан шығармын, ал байлықты керексіз деп айтпаймын, байлық ақылға жиналады.
– Кинода, театрда сомдаған көп рөлдеріңіздің қайсысы өмірдегі өзіңізге көбірек ұқсайды?
– Театрда соңғы ойнаған «Ымырттағы махаббат» қойылымындағы Клаузеннің өмірі менің кейінгі өміріме келіңкірейді, ертеректе ойнаған Қалтай Мұхамеджановтың «Жат елде» шығармасындағы Асан деген ақын жігіттің образы жаныма жақындау. Сосын жан-жағындағылар көре алмаушылықтан өлтірген Юлий Цезарь, «Атаманның ақырындағы» Шадияров, «Қыз Жібектегі» Бекежан.
Мен оны жағымсыз емес, керісінше жағымды кейіпкер етіп, өмірге жақындатып көрсетуге тырыстым. Бәленің бәрі қызғаныштан туады ғой, қандай қазаққа да намыс қымбат, намысына тиген соң, ол да ет пен жүректің иесі, сондықтан Бекежан осындай жолға баруға бел байлады, мен оны жаман адам деп айта алмаймын.
Бір жолы Франциядағы «Қыз Жібектің» көрсетілімінде француз бикештерінің «анау Қыз Жібектің өзі ақылы аздау болуы керек, әйтпесе ғашық болуға Төлеген емес, Бекежан лайық» дегендері бар. Олардың көзқарастары, түсініктері басқаша ғой, біздің эпосымызды қайдан білсін?!
ЖАҚСЫ АКТЕРЛЕР ҰЗАҚ ӨМІР СҮРЕДІ...
– Агрономдық оқуға тапсырып жатқанда Асқар Тоқпановтың шақыруымен, Ахмет Жұбановтың ұсынысымен өнерге келдім дегенді жиі айтасыз, ал өзіңіз осы ағаларыңыз сияқты біреулердің өнерге келуіне ықпал ете алдыңыз ба?
– Қолынан жетектеп, өнерге кел деп шақырған ешкімім жоқ, бірақ маған еліктеп өнерге келгендердің өзіне менің ықпалым болды деп есептеймін. Олардың маңдайында «дарынды» деген жазуы жоқ қой, кімнің кім болатынын қайдан білемін, кейді тіпті келген балаларды актерлікке түсіріп жіберуге обалына қаламын ба деп те қорқамын. Ал оқуын бітіріп театрға келген балаларға, «дұрыс жүр, сенің болашағың бар, жолдан тайма» дегендей ақылымды айтып, бағдар беріп жүремін, ондай жігіттер бар, Құдайға шүкір.
– Әртістердің тағдырына ойнаған рөлдерінің әсері бола ма?
– Әртіс те жазушы сияқты кейіпкерінің мінез-құлқы мен образының кей сәттерін өзінен, өзінің өмірі мен араласқан адамдарынан алатыны рас. Мысалы, «Қан мен тердегі» Еламанның кейбір элементтері Әбдіжәмілдің өзінде бар, актерлерде де сол сияқты жағдайлар кездеседі. Әртістік деген мамандық қой, оның өмірге әсері дегенді білмеймін.
Менің теориям бойынша, жақсы актерлер ұзақ өмір сүреді, өйткені олардың өз өміріне қоса сахнадағы екінші өмірі бар. Рөлің жағымды болса да, жағымсыз болса да, образға кіріп, ынты-шынтыңмен ойнасаң денсаулығың үшін пайдалы, өмір сүруге құштарлығың оянып, шабыттанасың. Актерлерге айтарым, өміріңді ұзартқың келсе, берілген рөлді жақсылап ойна, жұмысыңа әрқашан ынтамен, ыждағатпен қара.
КИНОДАҒЫ ҰСЫНЫС ПЕН СҰРАНЫСТЫҢ ДЕҢГЕЙІ БІРДЕЙ
– Қазақ киносының айналасында соңғы кезде түрлі әңгімелер көбейіп тұр, олардың көбі жақтамайтын пікірлер...
– Мен оларға қосылмаймын. Қазақтың киносы өзінің саясатынан, экономикасынан, халықтың мәдениетінен асып кете алмайды. Өнерге деген халықтың деңгейі жоғары деп ойлайсың ба, олай емес, халық арзан күлкіге құмар. Халықтың мәдениеті өскен кезде ғана кинода даму болады.
Қазір біздің халық мұрнынан құрты түспеген балалардың бірін-бірі шұқылап, арзан анекдот айтып күлдіретін шоусымақтарына көп барады, өйткені олардың сұранысы осыған сай, әруақытта ұсыныс пен сұраныс бір деңгейде болады. Мәселен, осыдан 20 жыл бұрыносындай зәулім үй салып тұру миымызға да келген жоқ қой.
Даму мен мешеулік біздің барлық саламызда бірдей деңгейде. Мысалы мен киноның маманы ретінде отырып алып, білім саласындағы немесе журналистикадағы кемшіліктерді сынасам қалай болады, менің де оған құқым бар, кинодан басқа салаларда көңілім толмайтын ой менде де жеткілікті.
– Кейбіреулер мен ылғи шындық айтамын деп жатады, сіз ше?
– Олар айта береді ғой. Шындықпен өмір сүру дегеніңіз өте қиын. Анда-санда шынға бергісіз өтірік айтпасаң да болмайды. Ал мынау саясаткерлердің жұмыстарының негізі өтірік, олар өтірікті шындай қып айтады. Жарайды келемін, барамын, жасаймыз, қам жемеңіз деп шығарып салады. Негізі кім өтірік айтып жүр, шынын айтып шырылдап жүрген кім, оның бәрін білеміз ғой, бастысы халық біліп отыр.
– Саясаткерлер деп қалдыңыз ғой, сіздің бұл мәселеге көзқарасыңыз қалай?
– Саясат деген айтса айтқандай, ең тұрақсыз, бүгін былай, ертең олай тайқып тұрған ең лас нәрсе ғой, сондықтан мен онымен айналыспаймын, өзімнің саясатым өзіме жетеді. Бірақ мен саясатқа қатысты пікірлерімді бүгіп қалмай ылғи айтып жүремін. Қол қоятын жерлерге қолымды қойып беремін.
«Апат» деген қойылымда авторда жоқ болса да, мен «Жерді сатпаңдар!» дегенді өзімнің кейіпкерім арқылы сахнадан айттым. Жер сату деген құлаққа қандай жағымсыз естілетін, ең жағымсыз нәрсе екенін біле ме екен онымен айналысқандар? Ата-бабаңның қанын судай шашып жүріп қорғаған жерін көзіңнің қарашығындай сақтаудың орнына сатумен айналысқандарды ату керек дер едім.
Сосын мен мынау «қазақстандық ұлт» дегенге түбегейлі қарсымын, әртүрлі ұлттың бары рас, бірақ Қазақстанда негізгі ұлт қазақ, ал басқалар біздің елде тұрғанымен, қазақстандық ұлт болмайды!
– Рахмет әңгімеңізге!
– Жетпіс деген биіктен кейінге қарағанда не көресіз, өмірден түйгеніңіз не болды, жалпы не айтарыңыз бар?
– Әрине, заман да, формация да, ауа райы да өзгеруде. Гүлдер өсіп, талдар жетіледі дегендей...өмір алға жылжуда, тоқтап тұрған ештеңе жоқ. Бұл өзі жауап беруге қиындау сұрақ.. Философияның тілімен айтсақ, әр адамның өз өмірі, өзінің сол өмірге көзқарасы болады ғой, ол үшін сен солай екенсің деп біреуді кінәлаудың уақыты өткен.
Жасым 72-ге келді, өнердегі жасаған еңбегімнің жемісін көріп жүрмін, әлі де талай жұмысты атқарсам деймін. Адам қай дәуірде де, қай жасында да өзіне тән еңбекпен айналысып, өмірін қызықты да мағыналы етіп өткізуі керек. Жастықтың өзінің білместігі, қателігі де болады, оны қазір қарап отырып көресің, кинода да кейбір сәттерді былай жасау керек еді деп ойлайсың, ол кезде адамға шеберлік пен көрегендік жетісе бермейді ғой.
«Отызыңда орда бұзбасаң, қырқыңда қамал алмайсың» дейді ғой, осы күнгі жетістік пен жемістің бәрі менің сол 30 бен 40-тың арасында істеген жұмыстарымның нәтижесі. Одан бері де өзіме лайықты жұмыстарды атқарып келемін.
Мәселен, сахнадан айтылған сөздің жалаң текстін ғана емес, астарын ұқтыру, көрерменге айтылған сөздің мағынасын жеткізу дегенге көңіл бөлудемін. Драматургияның маңызы мен қиыншылығы да осында деп білемін. Ұлы драматургтердің шығармаларының ұлы болуы
Дағдарыс деген не, ол жоғарыдағы болып жатқан саяси былық. Біздің қара халық өмір бойы дағдарыста деп айтар едім.
Заман да ылғи алмағайып болып құбылып тұрады ғой, қазір дағдарыс деген сылтауды жамылып алушылар көбейді. Бір жұмыстарыңды жүргізейін десең, «ойбай-ау не айтып отырсыз, дағдарыс болып жатыр ғой» деп сылтауратады, соны айтып отырған адамның өзінің дағдарыс туралы түсінігі шала.
Дағдарыс деген не, ол жоғарыдағы болып жатқан саяси былық. Біздің қара халық өмір бойы дағдарыста деп айтар едім мен. Соғыс болмаса, су мен нан болса біздің халық отыра береді, сондай көнбіспіз. Бұл кейде пайда берсе, кейде зиян әкеліп жататын қасиетіміз. Бірақ солай екен деп намыссыз, ынжық болуға болмайды, айтатын жерінде аямай айту керек.
Бұл өмірден көргеніміз де баршылық, білетініміз де бар аздап, үйренетін жастар болса үйретерім де жетеді. Бірақ қазір барлық саладағы сияқты біздің актерлердің арасында да «балапан басына, тұрымтай тұсына» кеткен жағдай болып тұр, ауыз жарымас ақшаға өзі пәтер жалдап тұратын актер қайтіп отбасын асырайды, сондықтан олардың көбі тойға, телеарналардағы хабарларға баруға мәжбүр болады, ол үшін ешкімді кінәлай алмайсың.
Бізде телерадиоарналарда хабарға қатысушы адамға қаламақы төленбейді, осы жәйт та дұрыс емес, бұл Қазақстанда ғана бар жағдай, ал шетелдерде 2 минут сөйлесең де қолыңа ақшаңды ұстатады. Мен маған ақша берсін деп отырғам жоқ, жалпы шешілмей отырған көкейдегі көп мәселенің бірі болғасын айтып отырмын. Сұхбат беру деген ең қиын, жауапкершілігі жоғары шаруа, ол үшін ойланасың, жүйкеңе де әсер ететін сұрақтар болады және одан кейін біреулер ананы айтып, мені ұмытып кетіпсіз ғой дегендей реніш білдіріп жатады.
– Актер үшін рөлдің үлкен-кішісі болмайды дейді, дегенмен басты рөлдің кез келген әртіске берілмейтіні тағы шындық. Ал сіз театрда да, кинода да түгелдей дерлік бас кейіпкердің образын сомдадыңыз, бұл кездейсоқтық емес шығар, мұның қандай да бір себебі бар ма?
– Демек басты рөлдердің бәрі маған лайық болғаны да (күлді). Рөлдің әрқайсысының жауапкершілігі бар, мәселен мен «Қыз Жібек», «Атаманның ақырынан» кейін көрерменімді жоғалтпайын деп кішігірім рөлдерге бармайтын болдым, себебі көрермен тиын-тебен үшін
Өнерде ғана емес, қай саланы алсаң да кездейсоқ келіп қалған адамдар болады, тіпті кейбірі үлкен атақ-дәрежеге қол жеткізіп жатады.
Мен алғаш бастаған уақытта көпшілік сахнада да жүрдім, екінші рөлдерді ойнаған да кездерім болды, басты кейіпкерді сомдау кейін жүре келе, шеберлігің арқылы көзге түскен соң барып келеді ғой. Режиссер мен театр дирекциясы қойылымды сахналар алдында ойласады ғой, образды ойдағыдай алып шығатын актер оларға да керек, осы арқылы спектакльдің де абыройы артады.
Жалпы өнерде ғана емес қай саланы алсаң да кездейсоқ келіп қалған адамдар болады, тіпті кейбірі үлкен атақ-дәрежеге қол жеткізіп жатады, бірақ оның өнері мен таланты шектеулі. Ал туабітті талантты адам талантты болып өмірге келген соң қай салаға барса да сол саладан академик болып шығады. Бригадирлікке кездейсоқ келіп, жұмыс істеп кетуге болады, ал актер, дәрігер деген мамандықтар кездейсоқтықты кешірмейді.
«ӨНЕР ЖАРЫСЫНДА ӘДІЛ БОЛ»
– Театр режиссерлері мен драматургтердің қойылымдар жөніндегі дауында сіздіңше, кімдікі дұрыс?
– Мен көбінше режиссерлерді кінәлаймын, себебі Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин, Оралхан Бөкей сияқты авторлардың әңгімелерінен-ақ сахналық қойылым жасауға болады режиссер мықты болса. Біздегі «Абай», «Ана Жер-Ана», «Қан мен тер» сияқты мықты спектаклдердің барлығы да романдардағы инсценировкалардан жасалған.
Режиссер нашар болса, Шекспирді де қоя алмасы хақ. Бұл тұрғыдан режиссерлердің драматургияны кінәлауға хақысы жоқ, бізде
Ал енді күлді-көмеш, шалажансар дүниелерді біреулердің арқасында театрға үлкен көлемдегі қаламақы үшін өткізуді мен бейшаралық деп ойлаймын, біздің үлкен театрлар мұндайдан аулақ болуы тиіс. Жоқ деп ауызды қу шөппен сүрте беруге болмайды, сондайлық үлкен драматургия болмаса да, жегілікті еті бар дүниелер жетеді. Жалпы алғанда, театрды да, актерді де өсіретін режиссура.
– «Өнерде жарыс болмайды...» дейді Мұқағали, сіздіңше қалай?
– Өнерде жарыс неге болмасын? Жарыссыз өнер болмайды ғой, Абай айтқандай, «біреуді неге озасың деп кінәлама, өзіңді өзің қамшыла», мен неге біреуден кем қалуым керек деп алға ұмтылып, мақсат қою керек қой. «Өнер жарысында әділ бол» дегенді есте ұстау керек, Мұқағали көңілдің бір күйінде айтып қалған шығар, мен Абайға көбірек сенемін. Өнердегі жарыс бар, ол социалистік жарыс немесе Моцарт пен Сальеридің де жарысы емес.
Өнерде сен оза бастасаң жаныңда жүрген досыңның өзі де дұшпан болып шығатыны ақиқат. Мұндай дұшпандар да керек, мен кейде жастарға «дұшпаның көбейсін» деп бата беремін, бұл жердегі дұшпан сені өлтіретін жау емес, өнерің алға басып, ісің дөңгелегеннен кейін пайда болатын көре алмаушы қызғаншақтар.
Оның талайын көрдік, әлі де көріп жүрміз, білеміз, білгесін ренжімейміз, заңды құбылыс деп қараймыз. Іштарлықтан адамды атып та, асып та жіберетін жайлар кездеседі, бұл біздің халықта ғана емес, жалпы адамзат баласында бар қасиет қой, өрге жүзген өнерге «бәрекелді» деп шын көңілден қуанатын адам аз.
БЕКЕЖАНДЫ ЖАМАН АДАМ ДЕП АЙТА АЛМАЙМЫН
– Сіз бір жолы жастармен кездесуде «байлыққа қызықпаңдар» дедіңіз, ал өзіңізді бай адамдардың қатарына жатқызуға бола ма?
– Менің ақша сияқты жинаған байлығым жоқ. Халық ұнатқан образдарым арқылы баймын, себебі осы арқылы менімен дос болған, маған материалдық тұрғыдан көмек беретін адамдар көп, осы жағынан баймын деп айта аламын. Мысалы, менің ескі үйімнің орнына жолдастарым жаңа үй салып берді, бұл да байлық, бірақ біреулер сияқты гектарлап алған жерім, қонақүйім, дүкен, базарларым жоқ. Ал жастарға айтқан сөзіме келсек, мен құнығу деген жаман қасиеттен арашалау мақсатында айтқан шығармын, ал байлықты керексіз деп айтпаймын, байлық ақылға жиналады.
– Кинода, театрда сомдаған көп рөлдеріңіздің қайсысы өмірдегі өзіңізге көбірек ұқсайды?
– Театрда соңғы ойнаған «Ымырттағы махаббат» қойылымындағы Клаузеннің өмірі менің кейінгі өміріме келіңкірейді, ертеректе ойнаған Қалтай Мұхамеджановтың «Жат елде» шығармасындағы Асан деген ақын жігіттің образы жаныма жақындау. Сосын жан-жағындағылар көре алмаушылықтан өлтірген Юлий Цезарь, «Атаманның ақырындағы» Шадияров, «Қыз Жібектегі» Бекежан.
Мен оны жағымсыз емес, керісінше жағымды кейіпкер етіп, өмірге жақындатып көрсетуге тырыстым. Бәленің бәрі қызғаныштан туады ғой, қандай қазаққа да намыс қымбат, намысына тиген соң, ол да ет пен жүректің иесі, сондықтан Бекежан осындай жолға баруға бел байлады, мен оны жаман адам деп айта алмаймын.
Бір жолы Франциядағы «Қыз Жібектің» көрсетілімінде француз бикештерінің «анау Қыз Жібектің өзі ақылы аздау болуы керек, әйтпесе ғашық болуға Төлеген емес, Бекежан лайық» дегендері бар. Олардың көзқарастары, түсініктері басқаша ғой, біздің эпосымызды қайдан білсін?!
ЖАҚСЫ АКТЕРЛЕР ҰЗАҚ ӨМІР СҮРЕДІ...
– Агрономдық оқуға тапсырып жатқанда Асқар Тоқпановтың шақыруымен, Ахмет Жұбановтың ұсынысымен өнерге келдім дегенді жиі айтасыз, ал өзіңіз осы ағаларыңыз сияқты біреулердің өнерге келуіне ықпал ете алдыңыз ба?
– Қолынан жетектеп, өнерге кел деп шақырған ешкімім жоқ, бірақ маған еліктеп өнерге келгендердің өзіне менің ықпалым болды деп есептеймін. Олардың маңдайында «дарынды» деген жазуы жоқ қой, кімнің кім болатынын қайдан білемін, кейді тіпті келген балаларды актерлікке түсіріп жіберуге обалына қаламын ба деп те қорқамын. Ал оқуын бітіріп театрға келген балаларға, «дұрыс жүр, сенің болашағың бар, жолдан тайма» дегендей ақылымды айтып, бағдар беріп жүремін, ондай жігіттер бар, Құдайға шүкір.
– Әртістердің тағдырына ойнаған рөлдерінің әсері бола ма?
– Әртіс те жазушы сияқты кейіпкерінің мінез-құлқы мен образының кей сәттерін өзінен, өзінің өмірі мен араласқан адамдарынан алатыны
Менің теориям бойынша, жақсы актерлер ұзақ өмір сүреді, өйткені олардың өз өміріне қоса сахнадағы екінші өмірі бар.
Менің теориям бойынша, жақсы актерлер ұзақ өмір сүреді, өйткені олардың өз өміріне қоса сахнадағы екінші өмірі бар. Рөлің жағымды болса да, жағымсыз болса да, образға кіріп, ынты-шынтыңмен ойнасаң денсаулығың үшін пайдалы, өмір сүруге құштарлығың оянып, шабыттанасың. Актерлерге айтарым, өміріңді ұзартқың келсе, берілген рөлді жақсылап ойна, жұмысыңа әрқашан ынтамен, ыждағатпен қара.
КИНОДАҒЫ ҰСЫНЫС ПЕН СҰРАНЫСТЫҢ ДЕҢГЕЙІ БІРДЕЙ
– Қазақ киносының айналасында соңғы кезде түрлі әңгімелер көбейіп тұр, олардың көбі жақтамайтын пікірлер...
– Мен оларға қосылмаймын. Қазақтың киносы өзінің саясатынан, экономикасынан, халықтың мәдениетінен асып кете алмайды. Өнерге деген халықтың деңгейі жоғары деп ойлайсың ба, олай емес, халық арзан күлкіге құмар. Халықтың мәдениеті өскен кезде ғана кинода даму болады.
Қазір біздің халық мұрнынан құрты түспеген балалардың бірін-бірі шұқылап, арзан анекдот айтып күлдіретін шоусымақтарына көп барады, өйткені олардың сұранысы осыған сай, әруақытта ұсыныс пен сұраныс бір деңгейде болады. Мәселен, осыдан 20 жыл бұрын
Қазақтың киносы өзінің саясатынан, экономикасынан, халықтың мәдениетінен асып кете алмайды. Арзан күлкіге құмар халықтың мәдениеті өскен кезде ғана кинода даму болады.
Даму мен мешеулік біздің барлық саламызда бірдей деңгейде. Мысалы мен киноның маманы ретінде отырып алып, білім саласындағы немесе журналистикадағы кемшіліктерді сынасам қалай болады, менің де оған құқым бар, кинодан басқа салаларда көңілім толмайтын ой менде де жеткілікті.
– Кейбіреулер мен ылғи шындық айтамын деп жатады, сіз ше?
– Олар айта береді ғой. Шындықпен өмір сүру дегеніңіз өте қиын. Анда-санда шынға бергісіз өтірік айтпасаң да болмайды. Ал мынау саясаткерлердің жұмыстарының негізі өтірік, олар өтірікті шындай қып айтады. Жарайды келемін, барамын, жасаймыз, қам жемеңіз деп шығарып салады. Негізі кім өтірік айтып жүр, шынын айтып шырылдап жүрген кім, оның бәрін білеміз ғой, бастысы халық біліп отыр.
– Саясаткерлер деп қалдыңыз ғой, сіздің бұл мәселеге көзқарасыңыз қалай?
– Саясат деген айтса айтқандай, ең тұрақсыз, бүгін былай, ертең олай тайқып тұрған ең лас нәрсе ғой, сондықтан мен онымен айналыспаймын, өзімнің саясатым өзіме жетеді. Бірақ мен саясатқа қатысты пікірлерімді бүгіп қалмай ылғи айтып жүремін. Қол қоятын жерлерге қолымды қойып беремін.
«Апат» деген қойылымда авторда жоқ болса да, мен «Жерді сатпаңдар!» дегенді өзімнің кейіпкерім арқылы сахнадан айттым. Жер сату деген құлаққа қандай жағымсыз естілетін, ең жағымсыз нәрсе екенін біле ме екен онымен айналысқандар? Ата-бабаңның қанын судай шашып жүріп қорғаған жерін көзіңнің қарашығындай сақтаудың орнына сатумен айналысқандарды ату керек дер едім.
Сосын мен мынау «қазақстандық ұлт» дегенге түбегейлі қарсымын, әртүрлі ұлттың бары рас, бірақ Қазақстанда негізгі ұлт қазақ, ал басқалар біздің елде тұрғанымен, қазақстандық ұлт болмайды!
– Рахмет әңгімеңізге!
